Energatika va sa

Masofadan o’qitish nima?

Masofadan o’qitish bu Internet tannog’i orqali sizga qulay bo’lgan vaqtda o’qishdir. Masofadan o’qitislming tarkibiy belgilari: o’qituvchi, o’kuvchi, kommunikatsiyadir (4.1 rasm).

Masofadan o’qitish uslubiy materiallari quyidagilardir:

• 
  Darslik
  
• 
  Audio va video darsliklar
  
• 
  Onlayn darslar (Internet sahifa)
  
• 
  Elektron kutubxonalar
  
• 
  Testlar
  
• 
  Mulbtimedia elektron darsliklar
  

Hozirgi kunda respublikamizda ham masofadan o’qitish uslubiy materiallari ayrim fanlarni o’qitishda foydalanilmoqda va yaxshi natijalar bermokda. Elektron kutubxonalar, elektron darsliklar, onlayn darsliklar rasmga kinnoqda. Misol sifatida quyidagi darslik bilan tanishib chiqishingiz murnkin.

Bu "Zamonaviy infonnatsion texnologiyalar" kursi bo’lib, u bilan Internet orqali tanishib chiqish mum kin.

Ya’ni sizga qulay bo’lgan paytda bu kursni o’rganib chiqishingiz mmnkin. Kursdan Toshkent Davlat Texnika Universiteti talabalari bir necha yillar davomida foydalanib kehnokda (4.2rasm).

Mulbtimedia darslik o’zida ko’pgina ma’lumotlami mujassamlash bilan birga, bu ma’lumotlarni ekranda namoyish etadi, hamda ovoz yordamida izohlaydi. Mulbtimedia darslikning xususiyati u voqea va ma’lumotlami yaqqol aks ettiradi. Ya’ni, mulbtimedia voqea va ma’lumotlami hayotiylashtiradi. Bu matn, videotasvir, mulbtiplikatsiya, ovoz va musiqa yordamida amalga oshiriladi.

Masofadan o’qitishda virtual kutubxonalar, sputnik orqali videokonferentsiyalar, darslar, Internet yordamida muloqot va informatsiya olish imkoniyatlari paydo bo’ldi. Bu esa o’quvchi uchun maxsus o’qish doirasini berdi. O’quvchining fanni o’zlashtirish tezligi va sifati keskin yaxshilandi.

Masofadan o’qitish qanday amalga oshiriladi. Dunyoda ko’pgina universitetlarda va o’kuv markazlarida bu usul mavjud. Kerakli manzilni Internetdan topishingiz mumkin.

Manzilga kirib bu o’qish talabasi bo’lish uchun maxsus shaklni to’ldirishingiz zarur. Odatda avval kursning va o’qish tartibi tavsifi bilan tanishib chiqish mumkin. Keyin shakldagi satrlarni to’ldirib, kredit kartochkangiz raqamini kiritishingiz zarur.

Kursga kirish tartibi turlicha, bu mutaxxassilikka bog’liq.

O’qish tartibi quyidagicha: o’qituvchi kurs bilan tanishtiradi va topshiriqlar beradi. Siz ko’rsatilgan manbalar bilan ishlab topshiriqlarni bajarasiz va o’qituvchiga yuborasiz. O’qituvchi uni tekshirib, javobni sizga qaytaradi. Zarur xolda ko’rsatmalar beradi. SHu tartibda kurs mavzulari o’rganib chiqiladi. Muzoqara asosan elektron pochta orqali amalga oshiriladi. Telefon tarmog’idan ham ba’zan foydalaniladi. Bosma o’quv materiallari pochta orqali yuboriladi, o’qish jarayonida talaba darsliklardan, elektron

kutubxona va darslikardan, elektron forumlardan, vidoekonferentsiyalardan foydalanadi.

Bunda o’qish individual shaklda olib boriladi va o’qituvchi o’quvchining qobiliyati va xususiyatlarini xisobga olgan xolda o’qitadi. Bu individuallik o’quvchida qiziqish uyg’otadi va uni o’qishda aktivlikka rag’batlantiradi.

Respublikamiz Oliy va O’rta Maxsus bilim yurtlarida masofadan o’qitishni tadbiq etishga jiddiy e’tibor berilmoqda. Masofadan o’qitish uslubi haqida batafsil www.dl.uz saliifada tanishishingiz mum kin (4.3rasm).

Keyingi vaqtlarda telemeditsina va uni sog’liqni saqlash tizimidagi benihoya o’mi haqidagi xabar va maqolalar ommaviy infonnatsiya vositalarida tez - tez pay do bo’lib bonnoqda. Xo’sh, zamonoviy meditsinaning bunday ilg’or yo’nalishlari rivojida infonnatsion texnologiya va intemetning o’mi qanday?

Ma’lumki internet o’zaro ma’lumotlar almashish imkonini beruvchi katta informatsion magistral bo’lib, u nafaqat raqamli ma’lumotlarni balki raqamlar majmuasiga aylantirilgan audio va video ma’lumotlarni ham uzatish, qabul qilish imkoniyatini beradi. SHundan foydalangan xolda, hamda maxsus dasturlar asosida mulьtimediya vositalari va kameralar bilan jihozlangan ikki yoki undan ortiq kompьyuterlar yordamida meditsina markazlari o’rtasida video konferentsiyalar tashkil etish mumkin (4.4rasm).

Bunday imkoniyatga ega bo’lgan vrach mutaxassis yuzlab, minglab kilometr masofadan turib internet orqali o’z mijozining (bemorning) xolati haqidagi video tasvirlarni olishi, operatsiya stolida yuz berayotgan jarayonni bevosita kuzatishi. rentgen, ulg’tra tovush, endoskop va boshqa maxsus tashxis qurilmalaridan olingan ma’lumotlarni tahlil qilishi mumkin. Bu esa o’z navbatida meditsina xizmati saviyasini oshirish, yuqori malakali mutahassislar maslahatlaridan markazdan uzoqdagi bemorlar ham foydalanish, masofadan turib tez tibbiy yordam ko’rsatish imkoniyatlarini beradi.

4.5-rasmda internet texnologiyasi asosida telemeditsina xizmatini tashkil etishning umumlashgan sxemasi keltirilgan.

Bunday informatsion kompbyuter tizimi vrach mutaxassislar o’rtasida, meditsina xizmati ko’rsatuvchi markazlar, bo’limlar o’rtasida o’zaro videokonferentsiyalar tashkil etish,

bemor xolati haqidagi videotasvirlami masofaga uzatish imkoniyatlarini yaratib berish bilan bir qatorda, davolash jarayonini tashkil etish va uni boshqarish uchun zarur bo’lgan yagona infonnatsion muhitni ham yaratib beradi.

Ushbu tizimdan foydalanilgan xolda meditsina o’quv yurtlari talabalari uchun o’quv kurslarini tashkil etish, yirik mutaxasislaming noyob operatsion jarayonlarini namoyish etish, hamda o’zga mamlakat va shaliarlarda faoliyat ko’rsatuvchi mutaxasislaming maslahatlarini tashkil etish ham mum kin bo’ladi.

Elektron tadbirkorlik nima? Ko’pchilik uchun bu yangi tushunchadir. Bu texnologiya O’zbekistonga ham kirib keldi. Elektron tadbirkorlik bu Internet orqali sotish va sotib olishdir. Uning imkoniyatlari turli-tuman. Internet yordamida o’zingizga zarur kitob, kiyim, yoki kompьyuter va hattoki oziq - ovqat mahsulotlarini xarid qilishingiz mumkin. Korxonalar mahsulotni sotishi yoki zarur mahsulotni sotib olishi mumkin. Rossiyalik bir fermer Internet orqali xo’jaligiga traktor sotib olibdi. Bu usul unga anchagina pulni tejaganligi sababli u avtomobilni ham Internet orqali xarid qilibdi. Xo’sh bu qanday usul, uning afzalliklari qanday, va undan foydalanish tartiblari qanday?

Bu texnologiya bir necha yillar davomida ravnaq topdi. AQSH da bu texnologiya juda taraqqiy etgan. Bu texnologiyadan Dell, Cisco, IBM, HR, Oracle, Microsoft va Sun kompaniyalari juda keng ko’lamda foydalanishadi. Cisco kompaniyasi mahsulotlarni coram faoliyatini 80% ini Internet orqali amalga oshiradi.

Elektron tadbirkorlik bu Internet tarmog’i yordamida virtual savdo rastasida yoki maydonida savdo sotiqni amalga oshirishdir. Unda sotuvchi va sotib oluvchi qatnasha di. Bu savdo sotiqning quyidagi ko’rinishlari mavjud. Ya’ni V2V (Business to business) va V2S (Bisiness to Customers).

B2B korxonalar o’rtasidagi savdo - sotiq muomalasi. V2S korxona va shaxs o’rtasidagi savdo - sotiq muomalasi.

Internet orqali elektron tadbirkorlik qanday amalga oshiriladi? Buni misol yordamida tavsiflaymiz. Masalan, kitob xarid qilmoqchisiz. Maxsus qidiruv tizimlar yordamida elektron kitob magazin adresini topasiz. Magazin bir zumda oldingizda paydo bo’ladi. Elektron magazin bu mahsulotni sotayotgan magazin Internet sahifasidir. Unga kirib, javonlardan kitob qidirayotganingizni sezmay qolasiz. Sahifada kitoblar ro’yxati beriladi. Hohlagan kitobingizni tanlashingiz mumkin. Odatda kitoblar magazindagi singari mavzusiga qarab tanlanishi mumkin. Lekinki 9314 toblar son sanoqsiz bo’lganligi sababli, magazin qidirish tizimidan foydalanishingiz mumkin. Xar bir kitob tavsifi bilan tanishib chiqishingiz mumkin. Kitobni tavsifi va narxi sizni qanoatlantirsa, siz uni xarid qilishingiz mumkin. Buning uchun kredit kartochkangiz bo’lishi shart. Kredit kartochkasi bankda xisob ochilganda beriladi. Bizda ham kredit kartochkasi yordamidagi muomala asta-sekin muomalaga kirmoqda. Maxsus shaklni to’ldirib, kredit kartochkangiz raqamini ko’rsatishingiz zarur. SHundan so’ng magazin sizning kredit kartochkangizni tekshirib, muomalani amalga oshiradi. Birnecha kundan so’ng mahsulot uyingizga keltiriladi. Albatta bunda kitobning sizga yetib kelish muddati manzilingizga bog’liq. Bunday usulning qanday afzalliklari bor: Mahsulot assortimentining to’laligi.

Mahsulot bilan batafsil tanishish imkoniyati.

Manzil va vaqtning ahamiyatga ega emasligi. (Ya’ni sizga qulay bo’lgan vaqtda dunyoning ixtiyoriy nuqtasidagi do’kondan xarid qilishingiz mumkin.)

Kitobni uyga yetkazish zaruriyatining yo’qligi. (Kitobni do’kon siz ko’rsatgan manzilga yetkazadi.)

Ayniqsa, do’stingizga sovg’a yuborishda bu xizmat qo’l keladi. Sovg’ani elektron do’kondan bemalol tanlab, uni maxsus qog’oz yoki qutiga jihozlashni va manzilga ko’rsatilgan sanada yetkazishni buyurtma qilishingiz mumkin.

Do’konma - do’kon yurishga vaqt va asabni sarflamasdan, mahsulotni ko’tarib uyga olib kelmasdan xarid qilish mumkin ekan. Bu mo’jizani Internet amalga oshirishda yordamga keldi. Bu usulda turli - tuman mahsulotlami xarid qilishingiz mumkin. Bu oddiy ruchkadan tortib to avtomobilg’, yoki samolyot chiptasidan to dam olish chiptasigacha bo’lishi mumkin. Biz V2S usuldagi muomala tavsifi bilan tanishib

Faraz qilaylik, korxonangiz kompbyuterlar sotib olmoqchi. Siz Intemetdan kerakli manzilni topib, talablaringizga javob beruvchi kompbyuterlami sotuvchi korxonani bir zumda topasiz va muomalani amalga oshirasiz. Yoki talabnomangizni kiritishingiz va unga javobni bir zumda topishingiz mumkin. Bu texnologiya orqali muomalada qimmatli vaqt ni va mablag’ni tejaysiz. SHuning uchun Hozirgi kunda bu texnologiya dunyoda keng tarqalgan. Rossiyada muomalalarda shu usuldan ko’proq foydalanilmoqda. Bu muomala afzalliklari ko’pgina, bunda ish safarlari soni, telefon va faksga, mutaxxasislar vaqti va soni xisobiga mablag’lar sezilarli darajada kamayadi. Eng asosiysi va muomala operativ ravishda bajariladi. Bahzilar Internet dallollarni yuqotadi degan fikrda. Lekin internetda elektron dallollar dallollik savdo maydonchalari (marketrlaces) paydo bo’ldi.

Ularda xar kuni muomalalar qizg’in amalga oshiriladi. Mutaxxassilar 2004 yilga borib elektron tadbirkorlikdan foyda 3 trillion dollarga yetishini bashorat qilishmoqda (4.7rasm). Hozirgi kunda Intemetda 40 milliondan ko’proq elektron rastalar mavjud.

Elektron tadbirkorlik kelib chiqishiga 80 yilda Internet davlat byudjetining kattagina qismidan mahrum bo’lganligi va o’zini - o’zi ta’minlashi zarurligi sababchi bo’ldi. SHuning uchun Internetdan va uning resurslaridan tijorat maqsadida foydalanishga o’tildi. Bunda daromadlar Internet xizmati va reklama, hamda Internet bilan ta’minlash xisobiga (Internet provayderlik) olina boshlandi.

SHunday qilib, masofalarni yuqotib dunyoni bir kiberolamga aylantirgan Internet tadbirkorlikni rivojlantirishda, kengaytirishda juda qo’l kelmoqda.

Respublikamizda bir necha elektron rastalari mavjud:

NTTR://www.menatech.da.ru Menatek kompaniyasining elektron rastasi (4.8rasm). Ushbu rastada kompьyuter va kompьyuter anjomlarini sotib olish mumkin. Buning uchun maxsus shaklni (4.9rasm) to’ldirib, buyurtma berish lozim.

NTTR://www.tashor.uz Kompьyuter va kompьyuter dasturlarini xarid qilishingiz mumkin.

NTTR://www.uzshor.uz STIV kompaniyasi elektron rastasi: kompьyuter va ofis anj omlari (4.1 Orasm).

httr/www.irroex.com Irrodrom exrress rastasida turli asboblar, uskunalar va mahsulotlami xarid qilishingiz mumkin.

Internet ofislami boshqarishda va ish yuritish borasida ko’p imkoniyatlarni yaratdi. Global o’zgarishlar ishlab chiqarishda yangi muhitni yaratdi. Endilikda eski boshqarish usullari, biznes jarayonlar, tashkiliy shakllar, ishlash usullari yangi global va o’zgaruvchan muhitga to’g’ri kelmay qoldi. SHuning uchun korxonalar bu borada tezkor o’zgartirishlar kiritib harajatlarni kamaytirishga kirishdilar. Natijada elektron ofislar yaratildi. Bu borada korxonalar informatsion texnologiyalarning yangi imkoniyatlaridan foydalana boshladi (4.11rasm). Bunda mijozga xizmat ko’rsatish shakli sifatiga e’tibor qaratildi. Elektron ofis korxona ishida ko’pgina qulayliklar yaratdi.

Hujjatlar bilan ishlash qulayligi.

Korxona ma’lumotlar bazasining ochiq tizimi yaratilganligi, korxona ishchilari barcha yangiliklardan va jarayonlardan ixtiyoriy joyda: ofisda, uyda va safarda xabardor bo’lish va kuzatish imkoniga egaligi.

Korxona mutaxasislari anjumanlarni, munozara va muzokaralarni tarmoq orqali amalga oshirishi mumkinligi.

Korxona ishchilarining bir joyda bo’lish zarurati ahamiyati yo’qolganligi.

Yuqori tajribali mutaxxasislar guruxini tashkil qilish imkoniyati.

Mijozlar bilan ishlashning qulayligi. Buning natijasida qimmatli vaqt tejaladi va harajatlar iqtisod xisobiga kamayadi.

Masalan, ko’pgina kompaniyalar mutaxassislari dunyoning turli nuqtalaridan ofisiga Internet tarmog’i orqali bog’lanib, zarur hujjat va ma’lumotlar bilan ishlash imkoniyatiga egadirlar. Bu albatta ishni tezlashtiradi va daromadni oshiradi. Masalan, Cisco kompaniyasi shu usulda ishlaydi.

Nazorat savoUari:

Masofadan o’qitish nima?

Audio va video darsliklar?

On-lay darslar (internet sahifa) ni tushuntirib bering. Eletron kutubxonalarni tushuntirib bering. Mulbtimediya elektron darsliklari nima? Telemedetsina imkoniyatlari nima?

Internetda tadbirkorlik nima?

Elektron rastalar nima?

Elektron ofis nima?

16. 
    ma’ruza: Global kompbyuter tarmoqlari. Global tarmoqlaming turlari. Internet
    

tarmog’i arxitekturasi.

R ye j a:

1. 
   Intemetda domenli adreslash.
   
2. 
   Protokollar.