Eritmalarni hosil bo‘lishi va ularning konsentratsiyalari. Dispers sistemalarning umumiy xarakteristikasi va sinflanishi. Geterogen va gomogen dispers sistemalar. Eritmalar va ularning hosil bo‘lish jarayonlari

Tindal – Faradey effekti
Yuqorida aytganimizdek, dag’al dispers sistemalarning zarrachalari o’zaro birikib yiriklashadi va idish tubiga cho’kadi.
Kolloid eritma zarrachalari esa o’zlarining xususiyatlarini uzoq vaqt saqlaydi, ya’ni ular bir-biriga birlashib cho’kmaydi. Chunki ular musbat yoki manfiy zaryadga ega bo’ladi.
Kolloid eritma, odatda, zol deb ataladi. Masalan; kumushning kolloid eritmasi kumush zoli deb, temir(III) – gidroksidning kolloid eritmasi temir(III)-gidroksid zoli deyiladi.
Kolloid zarracha tuzilishini kumush yodid zoli misolida ko’rib chiqamiz. Kumush yodid zoli kumush nitrat eritmasiga ortiqcha miqdorda kaliy yodid eritmasi ta’sir ettirilganda hosil bo’ladi: AgNO₃ + KI → KNO₃ + [AgI]
Hosil bo’lgan kumush yodid agregati sirtiga uning tarkibi va tabiatiga yaqin bo’lgan ionlar adsorbilanadi (Panet-Fayans qoidasi).
Kaliy yodid ortiqcha miqdorda olinganda hosil bo’ladigan kolloid zarrachalarning tuzilishini quyidagicha yozish mumkin:

Agar reaksiya uchun kumush nitrat eritmasi ortiqcha miqdorda olinsa musbat zaryadli zarracha hosil bo’ladi:

Bir xil zaryadli zarrachalar bir-biridan qochadi, shu sababdan kolloid zarrachalar bir-biriga yopishib ketmaydi.
Kolloid eritmalar qaynatilganda yoki ularga biror fizik yoki kimyoviy ta’sir ko’rsatilganda ionlar desorbilanadi (ajralib chiqadi) va kolloid zarrachalar o’z zaryadini yo’qotadi, natijada kolloid zarrachalar yiriklashib idish tubiga cho’ka boshlaydi. Bu hodisaga koagulyatsiya deyiladi.
Dispersion muhit va dispersion fazaning agregat holatiga ko’ra dispers sistemalar quyidagilarga bo’linadi:

Dispers faza	Dispers muhit	Belgilanishi	Nomlanishi	Misollar
Suyuq	Gaz	S/G	Aerozol	Tuman, bulut
Qattiq	Gaz	Q/G	Aerozol	Tutun ,chang
Suyuq	Suyuq	S/S	Emulsiya	Sut, mayonez
Qattiq	Suyuq	Q/S	Suspenziya	Loyqa suv
Gaz	Suyuq	G/S	Ko’pik	Sovun ko’pigi
Suyuq	Qattiq	S/Q	Gel	Tuproq, marvarid
Qattiq	Qattiq	Q/Q	Gel	Tog’ jinslari, qotishma
Gaz	Qattiq	G/Q	Gel	Silikagel, aktivlangan ko’mir

9.25. Kolloid eritmalarning biologik ahamiyati

Kolloid eritmalar xalq xo’jaligida muhim ahamiyatga ega. Kolloid birikmalar biologiyada va tibbiyotda keng ishlatiladi. Hujayra kolloidlari masalan, qon zardobi, sut, qon limfasi va boshqalar biologik suyuqliklardir. Tirik organizmlar va o’simlik to’qimalari o’z tarkibida eritmalari kolloid eritmalarning xossalariga ega bo’lgan oqsillar, glikogen, kraxmal va sellyulozani tutadi. Ko’pgina dorilar kolloid holatda bo’ladi. Masalan, burunga tomiziladigan kollargol va protargollar kolloid holidagi kumush zollaridir. Insonlarning oziq-ovqatlari go’sht, go’sht mahsulotlari, suzma, pishloq, non, sous, kremlar, mayonezlar va boshqalar kolloid holatida bo’ladi. Bundan tashqari kolloid eritmalardan kolloid himoya sifatida keng foydalaniladi. Masalan, burunga tomiziladigan kollargol va protorgollarni tayyorlashda jelatinadan kolloid himoya sifatida foydalaniladi. Organizmda qon oqsillari kolloid himoya bo’la oladi. Masalan, qon oqsillari, yog’ tomchilari, xolesterin va boshqa gidrofob moddalarni kolloid himoya qiladi. Organizmda qon oqsilining kamayishi xolesterin va kalsiyning tomir devorlarida cho’kishiga olib keladi. Buning oqibatida ateroskleroz va kalsinoz kasalliklari kelib chiqadi. Organizmda kolloid himoyalovchilarning kamayib ketishi siydik-tosh kasalliklarining kelib chiqishiga va buyrakda, jigarda hamda o’t pufagida toshlar hosil bo’lishiga olib keladi.