Эркаев Renessans indd

IV. Тарих сабоқлари ва Учинчи Ренессанс зарурати
85
кўп ҳолларда муайян соҳа ривожланишида хал қилувчи 
аҳамият касб этган. Биринчи галда илм-фан, адабиёт 
ва санъатда. Чунки ўрта асрларда, ҳатто илм-фан иқти-
содий ҳаётга, ишлаб чиқариш заруратига ҳозиргидек 
яқиндан боғланмаган.
Бежиз шарқ мумтоз адабиётида «маърифатли под-
шоҳ» образи ва ғояси чуқур бадиий-фалсафий талқин 
қилинмаган. Алишер Навоий «Хамса»си ва «Маҳбуб 
ул-қулуб» ида маърифатли подшоҳ образи ҳар томонла-
ма улуғланган. Ҳақиқатан, маърифатли подшоҳ тахтга 
ўтирса, илм-фан, адабиёт, санъат, маданият юксалган. 
Жоҳил ҳукмдор пайтида таназзулга учраган. Олимлар, 
ижод аҳли тирикчилик илинжида ҳар тарафга сочилиб 
кетган. Ўтмиш ренессансларимизда турли ҳукмдор-
лар қандай роль ўйнаганлигини баҳолаш учун, аввало, 
масалага холис ёндашиш, синфийлик, партиявийлик 
тамойиллари таъсирида шаклланиб қолган совет дав-
ри андозаларидан воз кечиш лозим. Улуғбек қатлидан 
кейин унинг мактаби, шогирдлари тарқалиб кетди. 
Аста-секин қаровсиз қолган обсерватория харобага
айланиб, йўқ бўлди.
Маҳмуд Ғазнавийнинг ислом динини тарқатиш 
мақсадида олиб борган урушларини оқламаган ҳолда, 
унинг илм-фан ва маданият борасидаги ҳомийлигини 
муносиб баҳолаш лозим. Маҳмуд Ғазнавий Беруний-
ни ва саройга таклиф этилган бошқа олимларни ҳар 
томонлама қўллаб-қувватлади. Уларга барча шароит-
ларни яратиб берди. Беруний Ғазнада санскрит тилини 
ўзлаштирди. Ҳиндистонга кўп бора саёҳат қилди, ҳинд 
олимлари асарларини таҳлил қилди. Монийлик асос- 
ларини ҳам у Ғазнада ўрганди. Тарихий манбаларда 
қайд этилишича, Маҳмуд Ғазнавий кутубхонасида Мо-
нийнинг ўз қўли билан ёзган ва безатиб китобат этган, 
«Аржанг» асари сақланган. Ғазнада шундай маънавий 

---