Эркин иқтисодий ҳудудлар

jarayonlarini soddalashtirish va uyg„unlashtirish bo„yicha xalqaro konvensiya” 
qarorlarida yozilishicha, “EIH bu – ma‟lum bir davlat hududidining shunday qismiki, 
unga olib kirilgan tovarlar bojxona hududidan tashqaridagi tovar sifatida qaralib, u 
bojxona tekshiruvidan va soliqlaridan ozod etiladi”
23
. Bu ta‟rifda turli xildagi 
EIHlarning asosiy xususiyatlari yoritib o„tilgan, lekin bu faqat tovarlarni hududga 
olib kirish va olib chiqib ketishga nisbatan to„g„ridir. 
Albatta, keyingi salkam 40 yillik taraqqiyot natijasida bunday qarash yetarli 
emasligi aniq bo„ldi. “Erkin iqtisodiy hudud” atamasi tahlil qilinayotgan iqtisodiy 
hodisaning qirralarini to„liq ochib beradi: 
- mamlakatning qolgan qismidan iqtisodiy jihatdan ajralganlik holatining 
mavjudligi; 
- xorijiy va mahalliy tadbirkorlar uchun alohida iqtisodiy muhitning mavjudligi 
(imtiyozli bojxona, soliq, ijara, valyuta, mehnat va boshqa tartiblar). Uning ta‟siri 
ostida “iqtisodiy muhitning” qarshilik qilishi kamayadi. 
Kioto konvensiyasi qabul qilingach, keyingi taraqqiyot natijasida EIH 
tushunchasi borasidagi bilimlar ancha kengaydi, boyidi, uning turli xil shakllari kashf 
etildi. 
Ushbu tushunchadan ko„rinib turibdiki, mamlakat hududining alohida qismidagi 
iqtisodiy erkinlik butunlay emas, balki, qiyosiy hisoblanadi. Demak, EIH tom 
ma‟noda erkin emas, balki, nisbatan erkin hududdir. Bu hududga olib kirilgan 
tovarlar bojxona to„lovlaridan import solig„idan va import ustidan nazarotlardan ozod 
etilgani uchun ham bu hudud EIH deb ataladi. Bu shuni anglatadiki, EIHga chet eldan 
olib kelingan tovarlar qabul qiluvchi davlatga olib kelingan deb e‟lon qilinmaydi. Shu 
bilan birga qonunlar tovar egalarini va sarmoyachilarini mavjud iqtisodiy huquqiy 
tartibotdan ozod qilmaydi, balki, uni yengillashtiradi. 
Ushbu hudud erkinligi unga kiritilgan mahsulot bojxona tulovlari, importga 
nisbatan iqtisodiy siyosat choralaridan ozod qilinishi bilan belgilanadi va EIZga 
tashqaridan keltirilgan mahsulotlar deklaratsiya qilinmaydi. 
23
Зименков Р.И. Свободные экономические зоны. Уч. пос. - М.: Юнити, 2005. – С. 7. 

---

14 
Biroq, shu bilan birga, qonunlar mahsulot egalari va investorlarni iqtisodiy 
tartiblardan ozod qilmay, uni yengillashtiradi. 
Yuqoridagi EIHlarga berilgan ta‟riflardan hamda EIHlarning mazmun-
mohiyatiga asoslanib shuni aytish mumkinki, EIHlarni maxsus iqtisodiy hudud 
(MIH) deya atash ham o„rinlidir. 
Iqtisodiy adabiyotlarda EIHlarning MIHlar deb nomlanishining ham sababi 
shundandir. Bugungi kunda O„zbekiston qonunchiligida ham MIHlar atamasi keng 
ishlatilmoqda. 
Bizning fikrimizcha, EIHlar mamlakatning shunday hududiki, bu erga olib 
kirilgan tovarlar milliy bojxona yurisdiktsiyasidan tashqarida hisoblanadi, binobarin 
bojxona nazorati va soliqqa tortilishdan ozod etiladi, ya‟ni bu yerda mamlakatning 
boshqa hududlarida qo„llanilmaydigan o„ziga xos imtiyozlar va rag„batlantirishlar 
tizimidan keng foydalaniladi. 
Demak, EIH deganda davlat tomonidan tuzilgan milliy iqtisodiyotga yordam 
beruvchi sun‟iy iqtisodiy hudud tushuniladi. Shunga ko„ra, EIH o„zida hudud 
suvereniteti, iqtisodiy komplekslar, keng ishlab chiqarish va maxsus mexanizmlarni 
aks ettiradi. 
Erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirish bo„yicha Xalqaro Assotsiatsiya 
(MARSEZ) izohiga qaraganda, EIH aynan maxsus moliya va xo„jalik jihatidan ochiq 
bo„lgan davlat qismidir. Bu esa, o„z navbatida, iqtisodiyot, fan va texnika, ekologiya 
va gumanitar fanlar rivojiga olib keladi. 
Yuqoridagi izohlarga qaraganda EIHga yagona ta‟rif yo„qligiga amin bo„lamiz. 
Lekin, ko„p iqtisodchilarning fikrini tahlil qilib quyidagi fikrga kelamiz: 
- birinchidan, EIH davlatning asosiy qismi; 
- ikkinchidan, bu hududda to„liq imtiyozlar tizimi bo„ladi; 
- uchinchidan, bu hudud faqatgina bojxona soliq va boshqa nazorat turlaridan 
“erkin” hisoblanadi; 
- to„rtinchidan, EIH rezidenti barcha nazorat turlaridan ozod degan ma‟noni 
bermaydi; 
- beshinchidan, EIHga jiddiy yondashuv natijasida u tashqi savdo 
umumiqtisodiy fan va texnika, fan va texnologiya sohasidagi muamolarni yechishga 
yordam beradi. 
Nazariy jihatdan EIHlarning mazmuniga berilgan turli iqtisodchi-olimlar 
ta‟riflari tahliliga ko„ra, erkin iqtisodiy mintaqalar iqtisodiy jarayonlarga davlat 
aralashuvini tanlab qisqartirish vositasi sifatida qaraladi. “Erkin iqtisodiy hudud” 
tushunchasiga berilgan bunday ta‟rif xo„jalik yuritishning imtiyozli tartibi amal 
qilishi bilan bog„liq jarayonlarning barcha ko„rinishini qamrab oladi. Bunday 
yondashuvda EIH – bu alohida olingan geografik hudud bo„lmay, milliy iqtisodiy 
makonning bir qismi bo„lib, unda mamlakatning boshqa hududlarida amal 
qilmaydigan imtiyoz va rag„batlar tizimi joriy qilingan va amal qiladi. 
Demak, EIH (ayrim adabiyotlarda alohida yoki maxsus iqtisodiy hudud ham 
deyiladi) – mamlakatning qolgan hududlariga nisbatan alohida yuridik maqomli, 
milliy va xorijiy tadbirkorlar uchun imtiyozli iqtisodiy sharoitlarga ega bo„lgan 
chegaralangan hudud. 

---

15 
Biz “erkin iqtisodiy hudud” atamasining iqtisodiy mazmuni tahlili bo„yicha olib 
borgan umumiy izlanishlarimizga asoslanib, EIHlar mazmuni bo„yicha turli 
iqtisodchi-olimlar va mutaxasssislar fikr va qarashlari asosida unga quyidagi 
mazmundagi kengroq ta‟rifni berish mumkin: