Lokal tsivilizatsiyalar nazariyasining yana bir tarafdori ingliz tarixchisi va sotsiologi Arnolxd Toynbi (1889-1975)dir. U Danilevskiy va SHpenglerning tarixning tsiklliligi haqidagi fikr-mulohazalarini rivojlantirib, uni ayrim, o’ziga xos va nisbatan berk tsivilizatsiyalar tarixlarining yig’indisi sifatida tushungan (dastlab u 23 tsivilizatsiyani farqlagan, keyinchalik esa ularni 13 tagacha qisqartirgan). Toynbi tsivilizatsiyalarga ‘evolyutsion tipdagi faol tuzilmalar’ sifatida yondashib, har bir tsivilizatsiyada tarixiy mavjudlikning asosiy bosqichlari: vujudga kelish, rivojlanish, tanazzulga uchrash va zavol topishni farqlagan. Bu asosiy bosqichlardan o’tgach, tsivilizatsiya, odatda, halok bo’ladi va uning o’rnini boshqa tsivilizatsiya egallaydi. - Lokal tsivilizatsiyalar nazariyasining yana bir tarafdori ingliz tarixchisi va sotsiologi Arnolxd Toynbi (1889-1975)dir. U Danilevskiy va SHpenglerning tarixning tsiklliligi haqidagi fikr-mulohazalarini rivojlantirib, uni ayrim, o’ziga xos va nisbatan berk tsivilizatsiyalar tarixlarining yig’indisi sifatida tushungan (dastlab u 23 tsivilizatsiyani farqlagan, keyinchalik esa ularni 13 tagacha qisqartirgan). Toynbi tsivilizatsiyalarga ‘evolyutsion tipdagi faol tuzilmalar’ sifatida yondashib, har bir tsivilizatsiyada tarixiy mavjudlikning asosiy bosqichlari: vujudga kelish, rivojlanish, tanazzulga uchrash va zavol topishni farqlagan. Bu asosiy bosqichlardan o’tgach, tsivilizatsiya, odatda, halok bo’ladi va uning o’rnini boshqa tsivilizatsiya egallaydi.
- Toynbi bu tsivilizatsiyalarda oldinma-ketin Yuz beruvchi ijtimoiy jarayonlarni o’xshash deb hisoblab, shunga asoslangan holda yaqin kelajakda dunyo miqyosida Yuz beradigan voqealarni bashorat qilish imkonini beruvchi ijtimoiy rivojlanish takroriyligining ayrim formal empirik qonunlarini keltirib chiqarishga harakat qilgan. U jahon tarixining mazmuni diniy evolYutsiya hamda insoniyatning manaviy jihatdan kamol topishi bilan belgilanadi, deb hisoblagan.
Shunday qilib, tsivilizatsion yondashuv nuqtai nazaridan tarixiy jarayon hujumkor xususiyati ‘Yuqori - quyi’ ko’rsatkichlari bilan emas, balki har bir tsivilizatsiya o’z rivojlanish va o’z taqdirini o’zi belgilash jarayonida insoniyat filogenetik yo’lining barcha asosiy bosqichlaridan o’tishi va o’z tarixi va betakror individualligiga ega bo’lgan noyob ijtimoiy tuzilma sifatida qaralishi bilan belgilanadigan izchil nochiziq jarayon sifatida namoyon bo’ladi. - Shunday qilib, tsivilizatsion yondashuv nuqtai nazaridan tarixiy jarayon hujumkor xususiyati ‘Yuqori - quyi’ ko’rsatkichlari bilan emas, balki har bir tsivilizatsiya o’z rivojlanish va o’z taqdirini o’zi belgilash jarayonida insoniyat filogenetik yo’lining barcha asosiy bosqichlaridan o’tishi va o’z tarixi va betakror individualligiga ega bo’lgan noyob ijtimoiy tuzilma sifatida qaralishi bilan belgilanadigan izchil nochiziq jarayon sifatida namoyon bo’ladi.
- Formatsion va tsivilizatsion yondashuvlarni taqqoslash quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: 1) formatsion yondashuv tahlil jarayonida butun jamiyatni qamrab olishga harakat qiladi va asosiy etiborni uning dinamikasiga qaratadi; tsivilizatsion yondashuv esa jamiyatning bir qismini (ayrim tsivilizatsiyani) o’rganadi, jamiyatni esa statik deb etirof etadi; 2) formatsion yondashuv jamiyat hayotining iqtisodiy omillariga alohida etibor beradi; tsivilizatsion yondashuv asosiy etiborni manaviy omillarga qaratadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
