F. B. Ashurov ‘’plastmassalardan buyum olishning zamonaviy usullari’’

1. Termoplastik polimerlar yoki termoplastlar.
2. Termoreaktiv polimerlar yoki reaktoplastlar. 
3. Vulqonlangan kauchuklar. 
. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

26 
 
2.1.3.  POLIMERLARNI QAYTA ISHLASH USULLARINING 
SINFLANISHI. 
 
Kalandr - bir-biriga qarab aylanib turuvchi ikki va undan ortiq valiklardan 
tarkib topilgan valikli mashina bo‘lib, varaqali materiallarga ishlov berish, ularni 
varaqalashga va qoplama qilishga mo‘ljallangan. 
Kalandr deganda, materialni yoyuvchi va silliqlanuvchi mashina tushiniladi. 
Kalandr valiklari gorizontal yoki vertikal tarzda o‘rnatiladi va birini ustiga ikkinchi 
valik joylashgan bo‘ladi. 
Kalandrlash – bu bir – biriga qarab aylanuvchi, qizdiriladigan ichi bo‘sh silindr 
(valik) lar oralig‘idan yumshatilgan materialni uzluksiz o‘tkazish texnologik 
jarayoni bo‘lib, unda cheksiz yupqa varaqa yoki parda hosil bo‘ladi. 
Kalandrlash jarayoni uch va undan ortiq ichi bo‘sh valiklardan iborat, kalandr 
deb ataluvchi, mashinalarda amalga oshiriladi. Kalandrlash jarayonida 
yumshatilgan material har bir juft valiklar oralig‘idan bir yoki ikki marotaba 
o‘tkaziladi. Natijada qalinligi va kengligi belgilangan qiymatga ega bo‘lgan varaqa 
yoki parda hosil bo‘ladi. 
Kalandrlashni jo‘valashdan farq qilish kerak. Kalandrlashning jo‘valashga 
nisbatan bir qator afzalliklari bor. 
1. Jo‘valashda qayta ishlanadigan kukunsimon yoki granulalangan kompozitsiya
jo‘va valiklari oralig‘idan bir necha marotaba o‘tkazilib, aralashtiriladi, 
plastikatsiyalanadi, gomogenlashtiriladi va keyingi qayta ishlash jarayonlarini 
osonlashtirish maqsadida yarim mahsulot olinadi. Kalandrlashda esa material 
valiklar oralig‘idan faqatgina bir marotaba (rezina qorishmalari bilan gazlamani 
yoki boshqa materialni ikki tomonlama qolama qilishda esa ikki marotaba) 
o‘tkazilib, kerakli kenglik va qalinlikka ega bo‘lgan varaqa yoki parda olinadi. 
Boshqacha qilib aytganda, kalandrlash – uzluksiz buyum olish texnologik 
jarayondir. 
2. Kalandrning ishlash samaradorligi jo‘valash samaradorligidan bir necha 
marotaba kattadir. Masalan, plastifikatsiyalangan PVX pardalari ishlab chiqarishda 
kalandrlash samaradorligi 150 kg/soatdan yuqori bo‘lishi mumkin. 
3. Jo‘valash davriy (uzlukli) ishlov berish jarayoni bo‘lib, kalandrlash esa uzluksiz 
jarayondir. 
4. Kalandrlashning o‘ziga xos afzalliklari shundan iboratki, materialning 
destruksiyalanishida ajralib chiqadigan zararli gaz va bug‘larni so‘rib olish oson; 
kalandrlash jarayonlari ekstruziyalash jarayonlariga nisbatan pastroq haroratlarda 
amalga oshiriladi; kalandrlashda materialning issiq valiklar orasidan o‘tish 

---

27 
davomiyligi (vaqti) kamroq; shuning uchun u issiqqa chidamliligi pastroq polimer 
materiallarni qayta ishlash imkonini beradi. 
5. Kalandrlash jarayonini jo‘valash va ekstruziyalash jarayonlari bilan birga 
amalga oshirish mumkin. 
Kalandrdagi valiklarning soniga qarab, ular to‘rt xil bo‘lishi mumkin. 
1. Ikki valikli kalandrlar. 
2. Uch valikli kalandrlar. 
3. To‘rt valikli kalandrlar. 
4. Besh valikli kalandrlar. 
Valiklarining joylanishiga qarab, kalandrlar 2 xil bo‘ladi. 
1. Gorizontal kalandrlar. 
2. Vertikal kalandrlar. 
3.
Kalandr valiklarining joylanish sxemasi Valiklar gorizontal, vertikal (b-n), L 
simon (e,j),L–ga teskari shaklda (Z), G – shaklida (i,k), qiyshiq G shaklida (l), Z– 
shaklida (m,n) va uchburchak shaklida (o) o‘rnatilishi mumkin. 
Kalandrlar qo‘llanilishiga qarab, 2 xil bo‘ladi. 
1. Rezina qorishmalarini qayta ishlovchi kalandrlar. 
2. Termoplastlarni (xususan, PVX ni) qayta ishlovchi kalandrlar. 
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, polimerlardan olinadigan buyumlarning 
qalinligiga qarab, ular parda va varaqalarga bo‘linadi. Agar buyumning qalinligi 
0,25 mm dan kichik bo‘lsa (uning quyi chegarasi 5∙10
–3 
mm ni tashkil etishi 
mumkin), uni pardali polimer materiali deb ataladi. Qalinligi 0,02 – 0,05 mm ni 
tashkil etgan polimer pardalaridan o‘rash metariallari sifatida qo‘llaniladi, undan 
ortiq qalin pardalardan esa qurilishda qo‘llaniladi. Odatda, qalinligi 1 mm va undan 
katta polimer materiallariga, polimer varaqalari deb ataladi. Polimer pardalarining 
asosiy afzalliklari shundan iboratki, birinchidan, ular engil (zichligi past), qalinligi 
kichik va kerakli elastiklik va mustahkamlikka ega bo‘lgan yupqa metariallardir; 
ikkinchidan, ulardan himoyalovchi va o‘rash materiali sifatida foydalanish qulay 
va xavfsiz; uchinchidan, ular bilan turli materiallar (metall, sopol, charm, karton) 
ni qoplama qilish mumkin; to‘rtinchidan, hosil qilingan qoplama hisobiga 
materialning gaz, bug‘ va suyuqliklarni singdiruvchanligini, diffiziyalanishini va 
shimib olinishini kerakli darajada o‘zgartirish mumkin. Polimerlarni qayta ishlash 
va ulardan parda olish jarayonida ularning kimyoviy tarkibi, tuzilishi va xossalarini 
kerakli darajada o‘zgartirish yo‘li bilan sifatli va ishga chidamli pardalar olinadi. 
Polimer pardalarining asosiy kamchiligi shundaki, ular UB-nurlari, harorat va 
kislorod ta’sirida elastikligini yo‘qotib, mo‘rtlashib qoladi va tez parchalanadi. 
Hozirgi paytda polimer pardalar ishlab chiqarish uchun quyidagi 3 ta 
ekstruziyalash usullaridan qo‘llaniladi. 

---

28