F. B. Ashurov ‘’plastmassalardan buyum olishning zamonaviy usullari’’

0
С o‘lchov birligida o‘lchanadi. Izotrop jismlar uchun
α>0 bo‘lib, α =3β. Bundan tashqari, hajmiy kengayish harorat koeffitsienti α 
polimerning o‘zgarmas hajmdagi solishtirma issiqlik sig‘imi (
) ga, 
izotermik siqiluvchanligi (
) ga, harorat (T) ga va namunaning hajmi ( V ) ga 
bog‘liqdir: 
α = ϒ 
bu erda ϒ - o‘zgarmas kattalik. 
Harorat 0 K ni tashkil etganda, α → 0. Ammo yuqori haroratlarda α
ham oshib boradi. Polimerlarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi, tizimi va kristallik 
darajasi turlicha bo‘lganligi tufayli ularning issiqlik ta’sirida kengayish harorat 

---

72 
koeffitsientlari 
ham 
bir-biridan 
farq 
qiladi. 
Masalan, 
20 
0
С da 
polietilentereftalatning issiqlik ta’sirida kengayish koeffitsienti 1,9•10
-4
0
С
-1
ni, 
polimetilmetakrilat 2•10
-4
0
С
-1
ni, poliamidlar (2,1-4,5)•10
-4
0
С
-1
ni, polistirol
2•10
-4
0
С
-1
ni, poliuretanlar (3,6-4,5)•10
-4
0
С
-1
ni, izotaktik polipropilen va 
zichligi yuqori polietilen (3,2-4,0)•10
-4
0
С
-1
ni, zichligi past polietilen (5-6)•10
-4
0
С
-1
ni, xlorpren kauchuk 6•10
-4
0
С
-1
ni, natural kauchuk va butadien-stirol 
kauchuk 6,6•10
-4
0
С
-1
ni, butadien-nitril kauchuk 7• 10
-4
0
С
-1
ni va 
polidimetilsiloksan (9-12)•10
-4
0
С
-1
ni tashkil etadi. SHuni alohida ta’kidlash 
kerakki, shishalanish haroratidan pastroq haroratlarda amorf va kristall 
tizimlarga ega bo‘lgan polimerlar uchun α va β ning kattaliklari bir xil 
qiymatga ega bo‘ladi. Ammo ushbu koeffitsientlar yuqori elastiklik holatida 
kristall va shishasimon holatlarga qaraganda yuqoriroq qiymatlarga ega. Harorat 
polimerning shishalanish haroratiga tenglashganda α va β kuchli o‘zgaradi. 
Bundan tashqari, β ga polimer makromolekulalarining orientirlanganligi kuchli 
ta’sir ko‘rsatadi. Orientatsiya yo‘nalishiga β
║
va unga teskari β
┴ 
yo‘nalishlarga 
aniqlangan β bir-biriga mos tushmaydi. Buning asosiy sababi- kristallitlarning
lokal anizotrop xossalarga ega ekanliklaridir. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, 
polimerlarning issiqlik sig‘imi haqida kerakli ma’lumotlarga ega bo‘lish katta 
ilmiy 
hamda 
amaliy 
ahamiyatga 
ega. 
Polimerning 
termodinamik 
tavsifnomalarini baholashda (entalpiyani, entropiyani, ichki energiyani 
aniqlashda), fizik jarayonlarni o‘rganishda (polimerning suyuqlanishi, 
kristallanishi, shishalanishi va boshqa tizim o‘zgarishlarini o‘rganishda) issiqlik 
sig‘imi katta hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Polimerning issiqlik sig‘imi deganda, 
uning haroratini 1 
0
С ga oshirishga sarflangan issiqlik miqdori tushuniladi. 
Polimerning issiqlik sig‘imi kalorimetr yordamida aniqlanadi. Issiqlik 
sig‘imining modda miqdori birligidagi kattaligiga, solishtirma issiqlik sig‘imi 
deyiladi. Agar modda miqdori mol bilan ifodalangan bo‘lsa, unda molyar 
issiqlik sig‘imi deyiladi va J/(mol• K) bilan o‘lchanadi va agar kg bilan 
ifodalangan bo‘lsa, unda solishtirma issiqlik sig‘imining o‘lchov birligi J/(kg• 
K) bo‘ladi. 
Issiqlik sig‘imi 2 xil bo‘ladi.