F. I. Xaydarov, N. I. Xalelova umumiy psixologiya

II BOB. SEZGI.
Sezgi haqida tushuncha
Ma'lumki bizni o’rab turgan tashqi olamdagi narsa va hodisalaming juda ko’p belgi va xususiyatlari mavjud. Masalan, narsalaming rangi, ta'mi, hidi, qattiq yoki yumshoqligi, g’adir-budur yoki tekisligi, harorat va boshqalar. Ana shu narsa va hodisalaming turli xil belgi, xususiyatlarini biz ham turlicha sezgi a'zolarimiz orqali ongimizda aks ettiramiz.
Tevarak-atrofimizdagi narsa va hodisalaming turli xil belgi hamda xususiyatlari har doim ham bizning sezgi a'zolarimizga ta'sir etib turadi. Natijada bizda turli sezgilar hosil bo’ladi. Chunonchi, nurlaming ko’zimizga ta'sir qilishi natijasida ko’rish sezgisi, har xil tezlik va kuchianishdagi havo to’lqinlarining
133
quloqimizga ta'sir etishi natijasida eshitish sezgisi, nafas olish paytida havo bilan birga burun bo’shlig’iga kirgan har turli modda zarrachalarining ta'siri natijasida hid sezgisi, biror narsani qo’limiz yoki badanimizga tegib ta'sir etish natijasida teri (taktil

• 
  biror narsaning terimizga tegishi) yoki bosim sezgisi va sha kabi sezgilar har doim hosil bo’ladi.
  

Demak, sezgi deb- atrofimizdagi narsa va hodisalaming sezgi a'zolarimizga bevosita ta'sir etishi natijasida ulaming ayrim belgi va xususiyatlarini miyamizda aks ettirilishini aytamiz.
Sezgi bilish jarayonlari ichida oddiy psixologik jarayon bo’lib, tashqi olamdagi narsa va hodisalarni aks ettiradi. Tashqi olamdan kelayotgan qo’zg’atuvchilaming muayyan reseptoriarga bevosita ta'sir etish orqali ayrim belgi va xususiyatlami va organizm ichki holatini aks ettiradi. Ma'lumki, insondan sezishning dastlabki bosqichi hissiy bilishdan boshlanib, keyinchalik u mantiqiy bilishga o’tadi. Sezgi ham oddiy psixologik jarayon bo’lgani bilan uning yuzaga kelishi o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi. Ular jumiasiga quyidagilar kiradi:

• 
  Sezgi a'zolariga ta'sir etadigan narsa va hodisaning bo’lishi.
  
• 
  Sezuvchi apparat, ya'ni analizatoming mavjud bo’lishi. Masalan, havoning sovuqligini, temiming qattiqligini, qorning yumshoqligi va boshqalami sezamiz.
  

Sezgi idrok bilan bog’liq bo’ladi, lekin narsa va hodisani idrok qilishdan oldin uni sezish lozim, shu bois sezgilar materiyaning sezgi a'zolarimizga ta'siri natijasidir. Sezgi axborotlarini qabul qilib, tanlab, to’plab, har bir sekundda axborotlar oqimini qabul qilib va qayta ishlab miyaga yetkazib beradi. Natijada tevarak - atrofdagi tashqi olamni va organizm o’z ichki holatini adekvat "mos" aks ettirishi hosil bo’ladi. Sezgi a'zolari tashqi olamning inson ongiga olib kiradigan yo’llaridan biridir.
Sezgilarning nerv - fiziologik asoslari Ma'lumki, sezgilar faqatgina tashqi ta'sirlar natijasida hosil bo’lmay, balki organizmning ichki holatida ham amalga oshiriladi. Sezgi nerv tizimining u yoki bu qo’zg’atuvchidan ta'sirlanuvchi reaksiyalari tarzida hosil bo’ladi va har qanday psixik hodisa kabi reflektorlik xususiyatiga egadir. Sezgilarning nerv - fiziologik asosini qo’zg’atuvchining o’ziga aynan o’xshaydigan analizatorga ta'siri natijasida hosil bo’ladigan nerv jarayoni tashkil qiladi. Shuningdek, sezgilarning nerv fiziologik asosini o'rganishda l.P.Pavlov ta'biri bilan aytganda analizator apparati tashkil etadi.
Analizator - tashqi va ichki muhitdan keladigan ta'sirotlami qabu! qilib olib, fiziologik jarayon bo’lgan qo’zg’alishni psixik jarayonga, ya'ni sezgilarga aylantiruvchi nerv mexanizmlari tizimi. Analizator apparati 3 qismdan tashkil topgan bo’lib, ular quyidagilardan iborat:
periferik (reseptor) - tashqi quwatni nerv jarayor.iga o'tkazadigan maxsus transformator qismi;
analizatoming periferik bo’limining markaziy analizator bilan bog’laydigan yo’llami ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan qochuvchi) nervlar;
4* analizatoming periferik bo’limlaridan keladigan nerv signallarining qayta ishlanishi sodir bo’ladigan qobiq osti va qobiq bo’limlari.
134
Analizatoming qobiq bo’limida reseptor hujayralarining asosiy qismi jamlangan o’zak, ya'ni markaziy qism va qobiqning turli joylarida ma’lum miqdorda mavjud tarqoq hujayra qismlaridan tarkib topgan tashqi qism bo’ladi. Analizatoming o’zak qismida reseptordan markazga intiluvchi nervlar joylashgan bo’lib, ko’plab hujayralardan iborat. Mazkur analizatoming periferik, ya'ni tarqalib ketgan qismlari boshqa analizatorlaming o’zaklari bilan yondosh sohalariga kiradi va alohida narsalami izlash jarayonida butun bosh miya qobiqining katta qismi ishtirok etishiga erishiladi. Analizatoming o’zagi analiz va sintez qilish fimksiyasini bajaradi, masalan, tovushlaming balandligi.
Tarqoq qismlar dag’al analiz funksiyalami, masalan musiqiy ohang va toviishlami farqlash bilan bog’liq bo’ladi.
Analizator nerv jarayonlarining yoxud reflektor yoyining butun yo’li manbasi va eng muhim qismini tashkil etadi. Reflektor yoyi reseptordan ta'sirotni miyaga olib boruvchi nerv yo’llari va effektordan tarkib topgandir. Reflektor yoyi elementlaming o’zaro munosabati murakkab organizrrming tevarak-atrofdagi olamda to’g’ri mo’ljal olishning orgaлizmning yashash sharoitlariga muvofiq tarzdagi faoliyatining negizini ta'minlaydi.
Sezgilar tasnifi va turiari.
Sezgilar qaysi a'zolar yordamida hosil qilinishiga qarab, quyidagi turlarga, ya'ni ko’rish, eshitish, hid bilish, ta'm bilish, teri, muskul-harakat, organik sezgilarga ajratiladi. Ular sezgi a'zolari qaerda joylashganligiga qarab tavsiflanadi.
Jahon psixologiyasi fanining so’nggi yutuqlari hamda atamalariga binoan sezgilar quyidagicha klassifikasiya qilinadi. Ushbu tasniflanishning dastlabki ko’rinishi ingliz olimi Ch.Sherringtonga taalluqlidir. U reseptoming qaerda joylashganligiga qarab, sezgilarni uch turga bo’ladi.
S Tashqi muhitdagi narsa va hodisalaming xususiyatlarini aks ettirishgamoslashgan hamda reseptorlari tananing sirtqi qismida joylashgan sezgilar, ya'ni ekstroreseptiv sezgilar;
S Ichki tana a'zolari holatlarini aks ettiruvchi hamda reseptorlari ichki tana a'zolarida, to’qimalarda joylashgan sezgilar, ya'ni interoreseptiv sezgilar.
S Tanamiz va gavdamizning holati hamda harakatlari haqida ma'lumot (axborot, xabar) beruvchi muskullarda, bog’lovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya'ni proprioreseptiv sezgilar.
Sezgilaming tasnifi va bu boradagi tadqiqotlami tahlil qilamiz. Dastlabki mulohazalar interoreseptiv sezgilar u borasida rus psixologi A.R.Luriya tadqiqot ishini olib borgan. Uning fikricha, interoreseptiv sezgilar asl, tub, ma'nodagi sezgilar emas, balki emosiyalar bilan sezgilar o’rtasidagi oraliq sezgilar sifatida namoyon bo’ladi. Psixologiya fanida mazkur sezgilar to’la o’rganilmaganligi sababli uni "noma'lum hislar" deb atalgan. Bu asosan ichki organlaming xastaliklarida vujudga keluvchi holatlami diagnostika qilishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Interoreseptiv sezgilar insonning kayfiyatida, emosional reaksiyalari o’zgarishida ko’zga tashlanadi, bolada esa xatti-harakatning keskin o’zgarishiga sabab bo’ladi. Chunki bola tana a'zolaridagi ichki holatini anglash, his qilish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun undagi xatti-harakatning umumiy o’zgarishi belgilardan buni sezish mumkin.