Fakultetlararo jismoniy tarbiya va sport

3.1TIKLANISHNING PSIXOLOGIK - PEDAGOGIK VOSITALARI …………………..

3.2TIKLANISHNING TIBBIY-BIOLOGIK VOSITALARI ……………………………

4.XULOSA ……………………..

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………….



KIRISH

Har qanday mamlakatning ertangi kuni, kelajak taraqqiyoti birinchi galda o’z xalqining, yoshlarining jismoniy va ma’naviy kamoloti bilan o’lchanadi. Hozirda davlatlar o’rtasidagi o’zaro musobaqa, kuch-qudratini namoyon etish bellashuvi, asosan ikki yo’nalishda – sport va jismoniy tarbiya hamda aql-zakovat, ya’ni intellektual faoliyat sohasida ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Ilmiy ta’bir bilan aytganda, xalqning jismoniy-intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarish, bu borada tegishli zaxiralarni shakllantirish XXI asrda taraqqiyot va yuksalish kafolatiga aylanib bormoqda. Bu haqiqatni chuqur va har tomonlama idrok etib, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov mustaqillikka erishgan dastlabki kunlarimizdan boshlab yurtimizda sog’lom va barkamol avlod tarbiyasini davlat siyosatining eng muhim va ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylantirish, bu borada o’ziga xos milliy tizim yaratish chora-tadbirlarini ko’rdi. Ana shu maqsadda istiqlolning dastlabki yilidayoq «Sog’lom avlod uchun» xalqaro xayriya jamg’armasi tashkil etildi, onalar va bolalar salomatligini mustahkamlash, sog’lom bola, sog’lom nasl uchun kurash yo’lida salmoqli qadamlar qo’yildi. Birinchi davlat mukofotining «Sog’lom avlod uchun» ordeni deb atalgani bu boradagi intilishlar qanchalik qat’iy va uzoq maqsadlarni ko’zlaganidan dalolat edi. Muhimi shundaki, davlatimiz rahbari mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish nafaqat bolalar va o’smirlarni, balki butun xalqni ommaviy sport harakatiga jalb qila oladigan o’ziga xos samarali tizimni shakllantirish, sog’lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish ishlarining uzviy va ajralmas qismi deb bildi, bu sohadagi tadbirlarni o’zaro uyg’un va mushtarak tarzda tashkil etish taklifini berdi. Bugun mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sport sohasida aholining turli qatlamlarini qamrab olgan samarali milliy tizim vujudga kelgani va u hozirdanoq yaxshi natijalar berayotgani nafaqat o’zimizning, balki xorijiy mutaxassislar tomonidan ham tan olinib, e’tirof etilayotgani mazkur sohadagi ishlarning naqadar puxta o’ylab, uzoqni ko’zlab amalga oshirilganini ko’rsatadi. Тa’kidlash joizki, bunday olijanob ishlar o’tish davrining nihoyatda murakkab bosqichida amalga oshirila boshlan-gani bilan yanada ahamiyatlidir. Sobiq ittifoq hududidagi boshqa yosh mustaqil davlatlar iqtisodiy muammolar girdobiga kirib, siyosiy mojarolarga ko’milib qolgan bir davrda bizning yurtimizda jismoniy tarbiya va sport sohasidagi amaliy ishlar jamiyat hayotidagi tub o’zgarishlar bilan hamohang tarzda amalga oshirildi. Ana shu ezgu ishlar hozirgi kunda ham izchillik va qatiyat bilan davom ettirilib, xalqimiz, avvalo, yoshlarimiz o’rtasida sog’lom turmush tarzini targ’ib etishga mustahkam zamin bo’lmoqda, mamlakatimizda jismoniy-intellektual resurslar-ning ro’yobga chiqishini ta’minlamoqda. Buning zamirida yurtboshimizning «Buyuk davlatni faqat sog’lom millat, sog’lom avlodgina qura oladi» degan g’oyalari mujassam. Soddaroq qilib aytganda, yurtimizda sog’lom avlodni voyaga yetkazish vazifasiga qudratli davlatni shakllantirish, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish, huquqiy fuqarolik jamiyati barpo etish jarayonining muhim sharti sifatida qaralmoqda

1

1.SPORTCHINI PSIXOLOGIK TAYYORLASHNING XUSUSIYATLARI Ruhiy tayyorgarlik

deganda ruhiy-pedagogik tadbirlar va sportchilar faoliyati hamda hayotiga muvofiq sharoitlar yig’indisi tushuniladi. Ular kurashchilarda trenirovka va musobaqada qatnashish vazifalarini muvaffaqiyatli hal etishni ta’minlaydigan ruhiy funksiyalar, jarayonlar, holatlar va shaxs xususiyatlarini shakllantirishga qaratilgan. Kurashchining “ruhiy tayyorgarligi” tushunchasi ikkita tushunchani o’z ichiga oladi: umumiy ruhiy tayyorgarlik va muayyan musobaqaga ruhiy tayyorgarlik. Umumiy ruhiy tvyyorgarlik butun sport takomillashuvi jarayoni davomida jismoniy, texnik va taktik tayyorgarlik bilan olib boriladi. Uning yordamida quyidagi o’ziga xos vazifalar hal etiladi: 1. Kurashchining ahloqiy sifatlarini tarbiyalash. 2. Sport jamoasi va jamoadagi ruhiy muhitni shakllantirish. 3. Iroda sifatlarini tarbiyalash. 4. Ilg’ab olish jarayonlarini rivojlantirish, xususan, “raqibni his qilish”, “vaqt va makonni his qilish” kabi ilg’ashning maxsus turlarini takomillashtirish va h.k. 5. Diqqatni, uning mustahkamligi, jamlanishi, taqsimlanishi hamda biridan ikkinchisiga o’tishini rivojlantirish. 6. Taktik fikrlashni rivojlantirish. 7. O’z hayajonlarini boshqarish qobiliyatini rivojlantirish. Kurashchini tayyorlash jarayonida jismoniy sifatlarni tarbiyalash va texniktaktik harakatlarni takomillashtirish bilan yonma-yon shaxs xususiyatlari hamda shaxsiy sifatlarning shakllanishiga ta’sir ko’rsatish juda muhimdir. Sportchini o’z ustida ishlashga, madaniyati va tafakkurini oshirishga muntazam yo’naltirib turishi lozim. Trenirovka jarayoni davomida va musobakalarda shaxsiy sifatlarni shakllantirishga izchil ta’sir ko’rsatib, jamoa yordamida salbiy holatlarni to’g’ri bartaraf etib borish zarur. Sport jamoasini shakllantirish . Jamoa orasida yashash yuksak hissiyoti, do’stona munosabatlar, kurashchilarning birdamligi - trenirovka mashg’ulotlari va musobaqalardagi yaxshi ruhiy iqlim uchun zarur shartlardan biri hisoblanadi. Iroda sifatlarini tarbiyalash. Sportchining iroda sifatlari quyidagi paytlarda, ya’ni iroda harakatlarining maksad va sabablari sportchining dunyoqarashi, qat’iy e’tiqodlari hamda ahloqiy ko’rsatmalari bilan aniklanganida namoyon bo’ladi. Katta iroda talab qilinadigan o’ta og’ir mashqlar iroda sifatlarini maqsadli tarbiyalashga yordam beradi. Bunda mashklarni bajarishga bir maqsadni ko’zlab yo’naltirish muhimdir. Jasurlik va qat’iyatlilikni tarbiyalash uchun mashqlarni bajarish paytida ma’lum darajadagi tavakkalchilik va qo’rquv hissini yengib o’tish bilan bog’liq bo’lgan mashklardan foydalanish zarur. Maqsadga yo’nalganlik va qat’iyatlilik kurashchilarda trenirovka jarayoni, kurash texnikasi va taktikasini egallash muhimligi, jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirishga ongli munosabatda bo’lishni shakllantirish orqali tarbiyalanadi. O’z sport faoliyatiga qiziqish uyg’otish maqsadida, trenirovka jarayonida yuqori darajada murakkab bo’lgan emotsional mashqlarni qo’llash hamda ularni nazorat qilish foydalidir. CHmdash va o’zini tuta bilish - kurashchining o’ta muhim sifati hisoblanib, bellashuvdan oldin va, ayniqsa, bellashuv jarayonida salbiy emotsional holatlarni (o’ta qo’zg’oluvchanlik va jahldorlik, o’zini yo’qotib qo’yish,

2

tushkunlikni) yengib o’tishda namoyon bo’ladi. Mashg’ulotlarda bu sifatlarni tarbiyalash uchun kuchli toliqishni yuzaga keltiruvchi va og’riq beruvchi mashklar kiritiladi. Trenirovkalarda vaziyat to’satdan o’zgaradigan murakaab holatlar modellashtiriladi va ularda shunga erishish lozimki, kurashchi shunday sharoitlarda o’zini yo’qotib qo’ymasligi, salbiy hayajonlarini jilovlab o’z harakatlarini boshqara bilishi kerak. Tashabbuskorlik va intizomlilik trenirovka hamda musobaqa faoliyatidagi ijodiy ishda va faollikda namoyon bo’ladi. Tashabbuskorlik o’quv-trenirovka bellashuvlarida murakkab texnik-taktik harakatlarni amalga oshirish yo’li orqali tarbiyalanadi. Bunda kurashchilarga maqsadga erishish uchun andozadan holi hamda kutilmagan harakatlarni qo’llagan holda mustaqil qaror chiqarish taklif etiladi. Intizom o’z majburiyatlarini bajarishga bo’lgan vijdonan munosabatda, tartiblilik hamda ijrochilik sifatlarida aks etadi. Ilg’ash jarayonlarini rivojlantirish. Kurash bellashuvi-ning har qanday vaziyatlarida harakat qila olish malakasi kurashchining eng muhim sifati hisoblanadi. U ko’p jihatdan raqib harakatlarini vaqt va makonda to’g’ri ilg’ab olishga bog’liq. Buning asosida nozik mushak-harakat sezgilari va harakat koordinatsiyasi yotadi. Diqqatni rivojlantirish. Kurashchining texnik-taktik harakatlari samaradorligi ko’p jihatdan diqqatning rivojlanganligi: uning hajmi, shiddati, mustahkamligi, taqsimlanishi va biridan ikkinchisiga o’tishi bilan belgilanadi. Kurashchi raqibning murakkab va tez o’zgaruvchan harakatlarida ko’p sonli turli texnik-taktik harakatlarni ilg’ab oladi. Diqqatning bu xususiyati uning xajmi bilan tavsiflanadi. SHu bilan birga kurashchi eng asosiy qismlarga diqqatni jamlashni o’rganishi lozim. Bu diqqatning shiddatiga taalluqlidir, har xil chalg’itishlar va aldamchi omillar ta’siriga qarshi turish malakasi diqqatning mustahkamligidan dalolat beradi. Biroq, kurashda diqqatning eng muhim xususiyatlaridan biri uning taqsimlanishi va biridan ikkinchisiga o’tishi, ya’ni bir vaqtning o’zida bir nechta ob’ektlarni (qo’llar, oyoqlar, gavda harakatlari, raqibning joy o’zgartirish tezligi va h.k.) nazorat qilish hamda diqqatni tez biridan ikkinchisiga o’zgartirish qobiliyati hisoblanadi. Taktik fikrlashni rivojlantirish. Taktik fikrlash - bu kurashchining raqib bilan oqilona kurashish yo’lini topishga qaratilgan fikrlash jarayonlarining tez maksadga ko’chishidir. Taktik fikrlash musobaqa faoliyatining ijodiy xususiyatini belgilaydi va turli murakkab holatlarni modellashtiruvchi musobaka mashqlari yordamida, shuningdek o’quv-trenirovka bellashuvlarida rivojlantiriladi. Bunda raqibning taktik o’ylanmalarini topish, uning ehtimoldagi harakatlarini oldindan ko’zlay bilish malakasiga murakkab vaziyatda o’zini o’nglash, asosiy vaziyatlarni ajratib, ularni tez va to’g’ri baholash malakasiga kurashchining diqqati qaratiladi. YUqori malakali kurashchi tez sur’atda oqilona yechimlarni topishi va muayyan musobaqa vaziyati uchun eng samarali texnik-taktik harakatlarni qo’llashni bilishi lozim. O’z hayajonlirini boshqarish qobiliyatini rivojlantirish. Sportchilarning o’z hayajonli holatlarini boshqara olish malakasi ko’p jihatdan ular sport mahoratining oshishishga yordam beradi. Trenirovka yoki musobaqaning ayrim vaziyatlari, lahzalariga pozitiv va salbiy munosabatda

3

bo’lish hayajonlar bilan birga kechadi.

Ular sportchining sub’ektiv va ob’ektiv qiyinchiliklarni yengib o’tishini yengillashtiradi yoki qiyinlashtiradi. Hayajonli holatlar shiddati musobakalar ahamiyatiga va mas’uliyatiga bog’liq. 2. MUAYYAN MUSOBAQAGA PSIXOLOGIK TAYYORGARLIK Oldinda turgan musobaqaga ruhiy tayyorgarlik umumiy ruhiy tayyorgarlik asosida tashkil qilinadi va u quyidagi aniq vazifalarni hal etishga qaratilgan: 1) kurashchilarning oldinda turgan musobaqalar ahamiyatini anglashi; 2) oldinda turgan musobaqalar sharoitlari (o’tkazish vaqti, joyi) xususiyatlarini o’rganish; 3) raqibning kuchli va bo’sh tomonlarini o’rganish, ularni xamda o’zining hozirgi paytdagi imkoniyatlarini hisobga olgan holda musobaqalarga tayyorgarlik ko’rish; 4) oldinda turgan musobaqalarda g’alabaga erishish uchun o’z kuchi va imkoniyatlariga qattiq ishonishni shakllantirish; 5) oldinda turgan musobaqalar tufayli yuzaga kelgan salbiy hayajonlarni yengib o’tish va tetik emotsional holatni yaratish. Birinchi to’rtta vazifalar raqib to’g’risida turli, mumkin qadar to’liq ma’lumotni to’plash hamda ishlab chiqish asosida trener tomonidan hal etiladi. Raqib to’g’risidagi hamma ma’lumotlarni o’rganib chiqib va uning imkoniyatlarini o’z sportchisi imkoniyatlari bilan solishtirib, trener oldinda turgan bellashuv rejasini ishlab chiqadi. Uni amalga oshirish o’quv-trenirovka mashg’ulotlarida modellashtiriladi hamda batafsil aniqlanadi. Beshinchi vazifani hal etish uchun quyidagi uslubiy usullardan foydalanish mumkin: - o’z-o’ziga buyruq berish, o’z-o’zini ma’qullash yordamida sportchi tomonidan salbiy hayajonlarni ongli ravishda bostirish ; - kurashchilarning alohida xususiyatlari va ularning emotsional xolatiga qarab, badan qizdirish mashqlari vositalari hamda uslublaridan maqsadli foydalanish; - autogen va ruhiy boshqarish trenirovkasi vositlari hamda uslublaridan foydalanish; Texnik-tatitk mahoratni takomillashtirish ruhiy tayyorgarlik bilan ajralmasdir. Kurashchining taktik harakati ishonchliligi uning emotsional qobig’i va bilish jarayonlari darajasi bilan ta’minlanadi.Texnik-taktik harakatlarga o’rgatish taktik fikrlash, koordinatsiya, tezkorlik, propriotseptiv sezuvchanlikni rivojlantiradi. Taktik qaror - bu kurashchining fikrlash faoliyati mahsulidir. Kurashchi taktik holat obrazlarini ishlatadi hamda “kelishilgan” va “kelishilmagan” tamoyili bo’yicha qaror qabul qiladi. Ruhiy tayyorgarlik umumiy tayyorgarlik tizimida asos bo’lib xizmat qiladi. Jismoniy tayyorgarlik o’z navbatida takomillashuvning o’ziga xos poydevori, texnik-taktik tayyorgarlik sportchining jismoniy va ruhiy imkoniyatlarini amalga oshirish vositasi hisoblanadi. Tanlashni bilish hamda qabul qilingan qarorni bajarish tezligi kurashchi ruhiy tayyorgarligining eng muhim tomoni hisoblanadi. Ruhiy tayyorgarlikda sport bellashuvining turli vaziyatlarida kurashchining to’g’ri bir qarorga kela olish qobiliyatini hisobga olish lozim. Bunday harakatlarni to’rt xil varianti mavjud va ular bir-biridan farqlanadi. Birinchi tip - hatti-harakatning qat’iy dasturi bo’yicha harakatlar: bunda sportchi o’z raqibini u muayyan bir usulni bajarayotgan vaqtida “qo’lga tushirish”ni oldindan mo’ljallab qo’yadi. Buning uchun u xuddi o’sha paytning kelishini poylab turadi hamda hujumga o’tish uchun tug’ilgan

4

imkoniyatlarning boshqa variantlarini tan olmay turadi. Ikkinchi tipdagi sportchilarda dastlabki “model” sifatida bir nechta “oldindan tayyorlangan” taktik harakatlar mavjud bo’ladi. Hujumga o’tish, odatda, “yoki-yoki” tamoyiliga asosan amalga oshiriladi. Uchinchi tipdagi sportchilarning hatti-harakatlari ancha mulohazali bo’ladi: ular hal qiluvchi yo’lni oldindan o’ylab qo’ymaydilar va yuzaga kelgan vaziyatga, raqib harakatlariga qarab ish tutadilar. To’rtinchi tipdagi kurashchilarni raqib harakatlariga bog’lanib qolmaslik hamda uning hal etuvchi hujum harakatlari uchun tayyorlangan paytdan tanaffussiz, darhol foydalanib qolish maqsadida o’sha dinamik vaziyatni tayyorlaydigan, ya’ni hujum qilish uchun qulay vaziyatni oldindan amalga oshiradigan harakatlarga o’rgatish zarur bo’ladi. Shunday qilib, kurashchilarda harakatlarni faollashtirishga qaratilgan ruhiy yo’nalishni tarbiyalash zarur. Bu ish hujum qilish uchun qulay dinamik vaziyatni yuzaga keltirish hamda bu vaziyatdan ustunlikka va g’alabaga erishish uchun foydalanish maqsadida amalga oshiriladi. Bellashuv davomida yuzaga keladigan qulay dinamik vaziyatlarni bilish va texnik harakatlarni hamda hujumlarni o’z vaqtida bajarishga tayyor turish ruhiy yo’nalishning faqat bir tomonini aks ettiradi, xolos. YUqori malakali zamonaviy kurashchini tarbiyalash uchun qulay dinamik vaziyatni tayyorlashga va undan foydalanishga ruhiy yo’naltirish yaxshi jismoniy hamda texnik tayyorgarlikka tayanish lozim, ya’ni kurashchi butun bellashuv mobaynida to’xtovsiz faol harakatlarga tayyor turishi zarur. Sportchining oldinda turgan bellashuvni yuqori darajada emotsional kayfiyatda, raqibining kuchli va zaif tomonlarini hisobga olgan holda to’g’ri hamda o’z vaqtida ruhlana olish qobiliyati g’alaba qozonish uchun katta ahamiyatga ega. Katta ko’tarinki ruh yordamidagina kuchni maksimal ravishda rivojlantirish mumkin. Sport musobaqalaridagi kuchayib borayotgan raqobatlashish sportchilarning nafaqat jismoniy va texnik tayyorgarligiga, balki mas’uliyatli musobaqalar sharoitlarida o’zlarining emotsional holatini boshqara olishiga ham katta talablar qo’yadi. CHempionatdagi keskin vaziyat salbiy hayajonlar, musobaqa davomida vujudga keladigan ko’pgina ob’ektiv va sub’ektiv to’siqlar ba’zi yosh kurashchilar uchun texnik-taktik mahoratni muhim darajada pasaytiruvchi kuchli omilga aylanishi mumkin. Maxsus tadqiqotlar kurashchilarning musobaqa arafasida va kunidagi emotsional hayajonlanish darajasi, musobaqalardagi emotsional zo’riqishining (qur’a tashlash natijasi, raqib bilan bo’ladigan birinchi bellashuvni kutish va boshq.) o’zgarishini kuzatishga imkon berdi. Hayajonlanishning ancha oshib borishi kurashchilarda qur’a tashlash natijalarini kutish paytida, uning ancha pasayishi-natijalar e’lon qilingandan so’ng kuzatiladi. Bu, ayniqsa, musobaqalarning birinchi davrasida kuchsizroq raqib bilan bellashishga to’gri kelgan kurashchilarda yaqqol ko’zga tashlangan. Birinchi davrada asosiy raqiblar bilan uchrashish lozim bo’lgan sportchilarda ham hayajonlanish oshib borgan. Hayajonlanish darajasi psixolog-mutaxassislar tomonidan pulsometriya hamda harakatlanayotgan ob’ektga reaksiya (HOR) ko’rsatkichlari uslublaridan foydalangan holda

5

nazorat qilindi. Kurashchilarning musobaqalarda qatnashish paytida o’z emotsional holatini boshqara olishi salbiy hayajonlarning jangovar ruhga ko’rsatadigan ta’sirini kamaytiradi va yuqori sport natijalariga erishishga imkon yaratadi. Ko’pgina kuchli kurashchilar o’z-o’ziga buyruq berish, o’z-o’zini ishontirish va ideomotor qarashlardan foydalanib, bellashuvga o’zlarini tayyorlaydilar. Bellashuv oldidan harakat va funksional imkoniyatlarni yaxshilaydigan, hayajonlanish darajasini tartibga soladigan eng muhim vositalardan biri badan qizdirish mashqlaridir. Bizning yetakchi kurashchilarimiz bir necha juftlikning gilamga chiqishidan oldin o’zi yoqtirgan usullarni ishora orqali bajarishi, o’z-o’zini ishontirish va o’zo’ziga buyruq berishdan iborat bo’lgan qisqa vaqtli badan qizdirish mashqlarini o’tkazadi. Oldinda turgan bellashuvlarga shu tariqa tayyorlanib, ular hayajonlanish hissini oshiradilar. Jadal, hayajonli, texnik harakatlarni ishora orqali bajarishdan iborat bo’lgan badan qizdirish mashqlari kurashchining emotsional hayajonlari darajasini ko’taradi. Uzoq vakt davom etadigan, lekin kam shiddatli bo’lgan badan qizdirish mashklari o’z-o’zini ishontirish uslubini qo’llash bilan birgalikda kurashchilarni tinchlantiradi va ularning asab energiyasini saqlaydi. So’z sportchining asab-ruhiy holatini yuqori darajada boshqarib turuvchi hisoblanadi. Har bir trener yetarli darajada sportchi holatini boshqarish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim: raqib bilan bellashishdan oldin sportchi o’ta hayajonlanib ketmaslik maqsadida vaqtidan oldin hayajonlanish yuzaga kelganda uni tinchlantirishi zarur. So’z yordamida ta’sir ko’rsatishning turli uslublari - ishontirish, tushuntirish, uqtirishni qo’llayotib, kurashchining oliy asab faoliyati tipini hisobga olish lozim. Fikrlovchi tipdagi sportchilarga mantiqiy tushuntirish ko’proq qo’l keladi, badiiy tipdagi sportchilarga uqtirish (his qo’zg’atish) katta ta’sir ko’rsatadi. O’z-o’zini boshqarishning ruhiy uslublari orasida sport amaliyotida autogen trenirovkaning (AT) turli variantlari hamda yangilangan shakllari - ruhiy boshqarish trenirovkasi (RBT), ruhiy mushak trnenirovkasi (RMT) keng tarqalgan. Ruhiy mushak trenirovkasining o’ziga xos xususiyatlari uni o’tkazish osonligi hamda yuqori natija berishidan iborat. Bundan tashqari, u ko’p vaqt talab qilmaydi. Amaliyotning ko’rsatishicha, 10 kun (bitta trenirovka yig’ini) davomida sportchilar RTBning tinchlantiruvchi qismini muvaffaqiyatli egallaydilar. Uning asosiy maqsadi - sportchining sezgirligi darajasini pasaytirish, relaksatsiya (bo’shashish), tiklanish va sportchining jismoniy hamda ma’naviy kuchini saklab qolishdir. RTB ni faollashtiruvchi (safarbar etuvchi) qismining maksadi - zarur paytda kurashchining optimal jangovar holatni (gilamga chiqishdan oldin) egallashi va tinchlantirish xususiyatiga ega bo’lgan uyqudan oldin tashkil qilinadigan jamoa bilan alohida suhbatlar, ayniqsa, ular musobakalar boshlanishidan oldin so’nggi kunlarda o’tkazilsa, yaxshi natija beradi. Agar musobaqalarga bevosita tayyorgarlik bosqichida vaktdan avval ortiqcha hayajonlanishning yuzaga kelishini oldini olishga erishilsa va trenirovkani osoyishta o’tkazishga sharoit yaratilsa, ruhiy jihatdan sportchilarga g’alaba kafolatlanishi mumkin. Kurashchilarning ruhiy

6

zo’riqishini qoldirish va ruhiy yumshatishda sportchilar kuchi bilan tayyorlangan badiiy havaskorlar konsertlari katta ahamiyat kasb etadi. Emotsional zo’riqishni qoldirish va dam olish uchun qarmoq bilan balik ovlash (2-3 kishilik guruhlar bo’lib) yaxshi tinchlantiruvchi vosita bo’lib xizmat qilishi mumkin. Yuqorida aytib o’tilgan hamma uslublar yaxshi dam olishga va mas’uliyatli musobaqalar oldidan kurashchining shiddatli ishlashi uchun osoyishta sharoit yaratishga yordam beradi. Kurashchiga emotsional holatni oshirish faqat bellashuv oldidangina kerak. Trenirovka va tiklanish - o’zaro bog’langan yagona jarayondir. Mashqlanganlikning o’sib borishi va ish qobiliyatining ortishi faqatgina energetik sarflar tiklanish jarayonida qoplangan taqdirdagina mumkin bo’ladi. Tiklanish - bu faqatgina organizm funksiyalarini ish holatiga qaytarish emas, balki hayotni ta’minlash tizimini energetik imkoniyatlarning yanada yangi, yuqori darajasiga o’tkazishdir. V.A.Geselevich (1978) ma’lumotlariga qaraganda, skelet mushaklarida glikogen va adenozintrifosfor kislotasining (ATF) dastlabki holatga nisbatan ortiqcha to’planishi yetakchi kurashchilar mushak ishida tiklanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Nagruzka og’irligiga qarab, glikogen va ATF ning ortiqcha to’planishi har xil muddatlarda sodir bo’ladi (maksimal shiddatdagi nagruzkadan so’ng 7-9 kungacha). Sog’liqqa zarar yetkazmay, trenirovka jarayonini jadallashtirish faqat tiklanish tadbirlaridan (tibbiy-biologik, ruhiy, pedagogik) foydalanilgan taqdirdagina mumkin bo’ladi. Bunda pedagogik vositalar asosiysi, yetakchi hisoblanadi, chunki aynan ular xar bir sportchi rejimini va sportchilar ko’p yillik tayyorgarligining hamma bosqichlarida nagruzka hamda dam olishning oqilona uyg’unligini belgilab beradi. Tiklanishning pedagogik vositalari quyidagilarni o’z ichiga oladi: - trenirovkani oqilona rejalashtirish, nagruzkaning sportchi funksional imkoniyatlariga mos kelishi; jismoniy va texnik-taktik tayyorgarlikning umumiy hamda maxsus vositalarining zarur uyg’unligi; trenirovka va musobaqa mikro-, mezo- va makrotsikllarini oqilona tuzish, nagruzkalarning to’lqinsimonligi va variantliligi, ixtisos- lashmagan jismoniy nagruzkalar, ish va dam olishni to’g’ri uyg’unlashtirish, maxsus tiklanshi mikrotsikllarini kiritish, o’rtaga tog’ sharoitlaridagi trenirovkadan foydalanish; - toliqishni tez qoldirish maqsadida zarur tiklanish vo- sitalaridan foydalangan holda alohida trenirovka mashg’ulotini tuzish; to’laqonli alohida badan qizdirish va trenirovka vazifalariga muvofiq yakuniy qism, mashg’ulotlar joyi, snaryadlarni to’g’ri tanlash, dam olish va bo’shashish uchun maxsus mashqlarni kiritish, ijobiy ematsional holatni yaratish va h.k. Ushbu tizim quyidagilarni o’z ichiga oladi: - salomatlikni baholash va hisobga olish; joriy funksional holat to’g’risida ekspress-nazorat tartibidagi axborot; - biologik qiymati yuqori bo’lgan dori-darmonlar va mahsulotlardan foydalangan holda oqilona ovqatlanish; - dopingga qarshi nazorat talablarini hisobga olgan holda farmakologik vositalar kompleksini qo’llash; - fizioterapiya va balneologiya uslublari (sauna, massaj va boshqa muolajalar bilan birga); - o’rtacha tog’ sharoitlari, iqlimiy terapiya, sanatoriya-kurort uslublaridan foydalanish va h.k.

7

Sportchilar organizmida tiklanish vositalarini tezlashtirish omillaridan biri modda almashinuviga yo’naltirilgan ta’sir etish vositalari hisoblanadi. Bunga turli xildagi dori-darmonlar va komplekslar, ba’zi farmakologik bog’lanishlar, yuqori darajada biologik qiymatga ega mahsulotlardan foydalanish orqali erishiladi. YUqori darajadagi biologik qiymatga ega mahsulotlar orasida eng muhim ahamiyatga egalari quyidagilar: - energetik ta’sir etish dori-darmonlari (karnitinxlorid, pa-nangin, glyutamin kislotasi, kalsiy - glitserofosfat, kalsiy-laktat, litsitin, aminolon); - adaptogen dori-darmonlar (eleuterokkok, saparel, polli-tabas); - qon hosil qiluvchi stimulyatorlar (turli tuzlar ko’rini-shidagi temir). Kimyoviy tarkibi va farmakologik ta’siriga ko’ra turlicha bo’lgan doridarmonlar ma’lum bir tizimli yondashishni va ularni mutaxassis rahbarligi ostida oqilona qo’llashni taqazo etadi. Hozirgi paytda mutaxassislar turli farmakologik doridarmonlarni “Aerovit”, “Dekamevit”, “Undivit” vitaminlari hamda yuqori biologik qiymatga ega mahsulotlar (oqsilli pechene, uglevodli-mineral ichimliklar va boshq.) bilan qo’shib foydalanish taktikasini ishlab chiqqanlar. Dori-darmonlarni qo’llash taktikasi quyidagi muhim omillarga bog’liq holda quriladi: Dori-darmonlarni trenirovka davrlari bo’yicha (o’tish, tayyorgarlik va musobaqa) va asosiy musobaqalarga bevosita tayyorgarlik davrida qo’llash. Trenirovka mikrotsikllarida vositlar kompleksini tayinlashning tamoyilli sxemasi. O’rtacha tog’ sharoitlarida tayyorgarlikning o’ziga xos xususiyatini hisobga olish. Nagruzka oshirilganda asosiy dori-darmonlar dozasining ko’paytirilishi nazarda tutiladigan alohida komplekslarni tanlash va qo’shimcha dori-darmonlarni kiritish hamda bitta vositalarni boshqasi bilan almashtirish. Ma’lum bir tayyorgarlik bosqichida u yoki bu sportchi oldiga qo’yilgan maxsus pedagogik vazifalarni hal etish. Sportchi yoshi va stajini hisobga olish. Oldin qo’llanilgan dori-darmonlarga bo’lgan ta’sirni o’rganish. Yuqorida aytib o’tilgan omillarga qarab, dori-darmonlarni muayyan holda qo’llash tegishli soha mutaxassislarini (vrachlar, fiziologlar, biokimyochilar va farmakologlar) qat’iy nazorati ostida o’tkazilishi lozim. Yuqori malakali kurashchilar o’rtasida o’tkazilgan anketa savol-javobi natijasida olingan ma’lumotlar hamda trenirovka jarayonidagi dinamik tadqiqotlar materiallariga ko’ra sportchilarning uyqusi buzilishi ko’p marta kuzatilgan. Katta va shiddatli nagruzkali trenirovka davrida uykusizlik 35% kurashchilarda, vazn yo’qotish davrida - 59% kurashchilarda, emotsional-ruhiy zo’riqishda esa 67% hollarda kuzatiladi. Uyqusizlikda uyqu holatiga qulaygina o’tish uchun quyidagicha tavsiyalar beriladi: kechki soatlarda asab tizimining qo’zg’aluvchanligini kamaytirish lozim. Buning uchun ochiq havoda tinch sayr qilish, uyqudan oldin kamida 2-3 soatdan kechiktirmay ovqatlanish lozim. Kechasiga achchiq choy ichishdan voz kechish zarur. Uyqudan oldin xonani shamollatish foydalidir. Qulay bo’lgan o’rinda uxlash tavsiya qilinadi. Iliq (issiq emas), iloji boricha archali ekstrat bilan tayyorlangan vanna yaxshi samara beradi. Bir qator hollarda oyoqlarning sovuq qotishi uxlashga halaqit beradi. Bunday hollarda kechasiga paypoq kiyib yotish yoki oyoqlarga isitgich (grelka) qo’yish zarur. Ko’rsatib o’tilgan oddiy vositalar bilan bir qatorda

8

medikamentoz doridarmonlar, elektr uyqu, ruhiy boshqarish, ruhiy-mushak trenirovkasi va h.k. qo’llaniladi. Uyquni me’yorlashtirish uchun quyidagi farmakologik dori-darmonlar qo’llaniladi: Valeriana - gipotalamusga ta’sir ko’rsatuvchi yengil dori-darmonlarga kiradi. Vegetativ asab tizimi tashvishni oladi, salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Valokordin - yurak urishi bilan asabiylashish holatlarida qo’llaniladi. Startdan oldingi holatda foydalanish mumkin. Turli uyku dorilarining ta’sir ko’rsatishini kuchaytiruvchi vositalar, shuningdek uyqu beruvchi samaraga ega dori-darmonlar sifatida dimedrol, suprastin, tavegil va boshq. qo’llaniladi. Agar trenirovka jarayonida sportchilar ish qobiliyatini tiklash tizimida umumiy massajning ta’siri avvaldan o’rganib kelingan va u keng tarqalgan bo’lsa, bevosita bellashuvlar o’rtasidagi tanaffusda ish qobiliyatini oshirish muammosi yetarlicha o’rganilmagan. Bu bellashuvning davom etish vaqti, bellashuvlar o’rtasidagi va bellashuvlardagi dam olish tanaffuslari davomiyligini tartibga soluvchi qoidalarning ko’p marta o’zgartirilishi bilan tushuntiriladi. Qisqa dam olish ichida murakkab turnir vaziyati va ruhiy zo’riqish sharoitlarida sekundantlik qilish, ko’pincha esa birinchi tibbiy yordam ko’rsatish hamda tiklanishga ko’maklashish masalalarini hal etish lozim. Bir qator mutaxassislar tomonidan (V.A.Geselevich, G.K.Bakushev, I.E.Davletshin) bellashuv tanaffusida quyidagi tiklanish tadbirlari sxemasi tavsiya qilinadi. Bellashuv davri tugagandan so’ng kurashchi stulga o’tiradi va unga suyanadi. Oyoqlar tekislanadi, bo’shashtiriladi, tovonlar polga (gilamga) tegib turadi. Trener, massajchi yoki tayyorlangan sportchi qo’li bilan navbatma-navbat kurashchi oyoqlarini ko’tarib, yelkasiga joylashtiradi. Qo’llarni bo’shashtirishga esa ularga gorizontal holat berish bilan erishiladi. Buning uchun massaj qiluvchi iloji boricha stolga yaqin kelib, tizzalarida turadi. Faol va sust giperventilyatsiya hamda kurashchi yuzi va gavdasini ho’l sochiq bilan artishdan so’ng yuqori yelka kamaridan massaj qilishni boshlash lozim. Asosiy usullari - yarim aylanali, navbatma-navbat uqalash. Usullar ikki qo’llab bajariladi (qo’l kaftlari bir-biriga parallel joydashtiriladi va qarama-qarshi tomonga harakatlantiriladi). SHu usul ikki va uchboshli yelka mushaklarini massaj qilish uchun ham foydalaniladi. Elkani bukuvchi va yozuvchi mushaklar uchun uqalash usuli qo’llaniladi. Massajchi uni tik turgan holda ikkala qo’l kaftini parallel holda uzatib, qarama-qarshi tomonga harakatlartiradi. Ishlagan mushaklarning zo’riqish (“shishib ketish”) darajasiga qarab, ko’ndalangiga bitta yoki ikkita qo’l bilan to’xtovsiz uqalash qo’llaniladi. Muayyan holda (bellashuv davrida) asosan nagruzkani ko’taradigan oyoq-qo’llarga (mushaklar guruhiga) yengil massaj qo’laniladi. YUzaki silashdan so’ng chuqur qamrovchi silashni bajarish mumkin. Oyoq-qo’llar sezilarli darajada shishgan va mushaklar zo’riqqan paytda hamda vaqt yetarli bo’lsa, yelka yana bir bor uqalanadi. Uqalashdan so’ng siltash bajariladi. Elkani bukuvchilar va yozuvchilar ko’proq shishadi. Bu ko’pincha keskin og’riqlar va kuch imkoniyatlari hamda ish qobiliyatining susayishi bilan kuzatiladi. Ushbu holat kurashchilarda birinchi bellashuvdan so’ng, ayniqsa, ko’proq vaznni

9

yo’qotish paytida hamda suv-tuz almashinuvi buzilganda, kam harakatli bellashuvlarda, ushlab olish uchun kurashishda yuzaga keladi. Qo’llarni massaj qilishdan so’ng (vaqt yetarli bo’lgan taqdirda) buyinni massaj qilish usullari bajariladi. Massaj qiluvchi kurashchi o’tirgan stul orqasida turib, qo’llarini olmasdan ensa va bo’yin yuzasini yelka usti tomon shoshilmay silaydi (2-3 usul). Keyin o’pkalarning sustgina giperventilatsiyasi bajariladi. Stul orqasida turgan holda massaj qiluvchi bo’shashtirilgan ikkala qo’llarni tirsaklaridan ushlab, ularni yuqoriga ko’taradi (“nafas ol” deb) va pastga tushiradi (“nafas chiqar” deb). Oyoqlarni massaj qilish tanaffuslarda kamdan-kam bajariladi. Alohida hollarda uqalash va siltash usullari qo’llaniladi. Bellashuv tanaffusidagi massaj juda nozik va murakkab ishdir. U massaj qilayotgan shaxsdan katta bilim, xar tomonlama tayyorgarlik va muntazam ijod qilishni taqazo etadi. Tiklanish tadbirlarining samaradorligi ikkita massajchining o’zaro kelishilgan ishi bilan kuchaytirilishi mumkin. Trener-sekundant ikkinchi massajchi bo’lishi mumkin. U bir vaqtning o’zida tegishli ruhiy terapiyani olib boradi, bellashuvning keyingi taktikasi to’g’risida ko’rsatmalar beradi va h.k. Funksional musiqa kurashchilarning emotsional doirasi hamda ish qobiliyatiga ta’sir etish uslublaridan biri hisoblanadi. Funksional musiqa sport faoliyatida turli sharoitlarda qo’llaniladi hamda kutib olish, hosil qilish, yetakchi, tinchlashtirish va kuzatish turlariga ajratiladi (YU.G.Kadjaspirov, 1976). Tiklanish maqsadida asosan yoqimli va past ohangdagi tinchlantiruvchi musiqa, kushlar kuyi, dengiz yoki irmoq shovqini, barglarning, yomg’irning shitirlashini bildiruvchi tovushlar hamda boshqa maromli ohanglar qo’llaniladi. Tinchlantiruvchi musiqa emotsional zo’riqishni kamaytiradi, toliqishni yumshatadi, sportchilar diqqatini chalg’itadi. Bu past musiqa tiklanish maqsadida kurash zalida va boshqa dam olish xonalarida yangrashi mumkin. Maromli (ritmik) musiqa ostida bo’shashish va turli xil nafas olish mashqlarini o’tkazish mumkin. SHaxsiy magnitofonga yozib olingan yoki mahalliy radio - tarmoq orqali uzatilayotgan tinchlantiruvchi musiqa alohida quloqliklar yordamida kunduzgi dam olish paytida, kechki uyqudan oldin, trenirovka mashg’ulotlari o’rtasida sportchilar o’rnashgan joyda qayta eshittirilishi mumkin. Uni ruhiy boshqarish va ruhiy mushak trenirovkasi, ruhiy terapiya bilan birga qo’shib olib borish ham mumkin. 3.TIKLANISHNING PSIXOLOGIK - PEDAGOGIK VOSITALARI Har bir trener yetarli darajada psixolog bo’lishi, sportchilar fikri va hissiyotlarini tushunish qobiliyatiga ega bo’lishi hamda zo’riqishli trenirovka jarayoni, musobaqa faoliyati sharoitlarida ularning holatini boshqara olishi lozim. Sportchilarning ruhiy holati va faoliyatini yuqori darajada boshqarish uchun so’z katta ta’sir ko’rsatadi. Faqatgina so’zdan to’g’ri foydalanilgandagina va har bir sportchiga alohida yondashilgan taqdirdagina, trener-kurashchi tizimi muvaffaqiyatli amal qilish mumkin. Kurashchi ushbu tizimning asosi hisoblanadi. Trener tomonidan amalga oshiriladigan boshqarishning ruhiy-pedagogik vositalarini ko’rib chiqayotib, shu narsani ko’ramizki, ularning asosiylari quyidagilardan iboratdir: ishontirish, tushuntirish va singdirish. Ruhiy terapiya sifatida tetik holatda ularni qo’llash, birinchi navbatda, trener, vrach, psixolog, rahbarning so’z orqali ta’sir etishini nazarda tutadi. Ularning so’zlari bevosita ikkinchi signal tizimiga va shu orqali u yoki bu somatik mexanizmlarga ta’sir qiladi. So’z orqali ta’sir ko’rsatishni qo’llayotib, kurashchining yuqori asab tizimi tipini hisobga olish lozim. Fikrlovchi sportchilarga mantiqiy tushuntirish ko’proq to’g’ri keladi, badiiy tipdagi kurashchilarga singdirish katta ta’sir ko’rsatadi. Sportchiga so’z orqali ta’sir ko’rsatishni qo’llayotib, pedagogik va sport axloqi masalalariga alohida e’tibor berish lozim. U jamoa rahbariyati, trenerlar, boshqa mutaxassislar hamda xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning trenirovka jarayoni samaradorligini oshiradigan, hamma omillardan maksimal foydalanishga qaratilgan hatti-harakatlarning yuksak ma’naviy tamoyillaridan iborat. Ruhiy boshqarish trenirovkasi (RTB) va ruhiy mushak trenirovkasi (RMT) ko’rinishidagi autogen trenirovka (AT) o’z-o’zini boshqarishning ruhiy uslublari orasida eng keng tarqalgan hisoblanadi. Autogen trenirovkaning eng oddiy va samarali varianti - bu ruhiy mushak trenirovkasi, uning tinchlantiruvchi qismidir. Tinchlantiruvchi qismining asosiy tavsiyasi - tetiklik darajasini pasaytirish - bo’shashtirish (relaksatsiya) hamda kurashchining jismoniy va ma’naviy kuchini tiklashdir. Tinchlantiruvchi qismdan tashqari RMT faollashtiruvchi (safarbar etuvchi) qismga ega. Uning maqsadi kurashchining zarur daqiqada optimal jang qilish holatini egallashiga qaratilgan. Turli tayyorgarlik davrlarida ruhiy-pedagogik vositalar hamda tiklanish uslublarini qo’llash xar xil vazifalarni hal etadi. Tayyorgarlik davrida quyidagi vazifalar hal etiladi: dam olish va hordiq chiqarishni tashkil qilish, RMT ning jamoali seanslari, ruhiy terapevtik suhbatlar va h.k. Kurashchilar dam olishi va hordiq chiqarishini rejalashtirish trenirovka nagruzkalari dinamikasi xamda madaniy-ommaviy, ijtimoiy-siyosiy va ruhiy terapevtik tadbirlar kompleksini o’tkazish bilan bog’lanishi lozim. RMT ning jamoali seanslari musobaqalarga tayyorlashda katta samaradorlikka ega. Ular psixolog va trener rahbarligida sport zalida mashg’ulotlar o’rtasidagi tanaffuslarda o’tkaziladi. Ular trenirovka jarayonidagi emotsional zo’riqishni bartaraf etish va tiklanish uchun qo’llaniladi. SHuningdek bevosita trenirovka tugashi bilan to’g’ridan-to’g’ri kurash gilamida tiklovchi uyqu - dam olish qo’llanilishi mumkin. RMT seansida 10 minutlik dam olish - uyqudan so’ng yurak qisqarishi tezligi 43% ga pasayadi va emotsional zo’riqish ko’rsatkichi (dastlabki natijalarga nisbatan) 2,8 marta kamayadi. Bu tiklanish davrining o’ta tezlashganligi hamda jadallashganligini ko’rsatadi, bu esa bir kunda 2 va 3 marta bo’ladigan trenirovkalarda juda muhimdir. Uxlash oldidan alohida va guruh bilan suhbatlashishlarni o’tkazish yuqori ruhiy terapevtik samara beradi. U RMT ning tinchlantiruvchi qismi bilan yakunlanadi. Suhbatlar mavzusi tayyorgarlik bosqichi va sportchilar holatiga qarab tanlanadi. Psixolog, trener va vrach suhbat jarayonida “ruhiy kuzatuvchanlik” dan foydalangan holda o’z qarashlarini shakllantiradilar, uning yordamida muayyan kurashchining asab-ruhiy holati to’g’risida kundalik axborot oladilar. Kurashchilarni ishontirayotib, ularning hatti-harakatlari va tashvishlanishlarining ba’zi tomonlarini asoslangan holda tanqid qilish lozim. Bunda kurashchilarda ijobiy hissiyotlar o’z ahvolini yaxshilash hamda yuqori natijaga erishishga bo’lgan ishonch sababli paydo buladi. Trener va vrachning yana eng muhim vazifasi kurashchilarning shaxsiy, ijtimoiy va sport faoliyatidagi, to’qnashuvli vaziyatlardagi munosabatlarni me’yorlashtirish hamda yumshatish hisobalandi. Ruhiy-pedagogik uslublar fizioterapevtik ta’sir etish, massaj, sauna bilan musiqa jo’rligida kompleks holda qo’llanilaganda, ularning tiklash ta’siri ancha kuchayadi. Tashkiliy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy-ommaviy tadbirlar kurashchilar ruhiyatiga katta tinchlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Bevosita mas’uliyatili musobaqalar oldidan vazifalarni qo’yish, ko’rsatmalar berish maqsadida tashkiliy yig’ilishlarni o’tkazish o’zini oqlamaydi. Ko’rsatma berish maqsadida o’tkaziladigan bunday yig’ilishlar o’quv-trenirovka yig’ini boshida o’tkazilishi lozim. Turnir yaqinlashgan sari bunday tadbirlar yanada ruhiy profilaktik xususiyatga ega bo’lishi, kurashchining energiyasi va asab imkoniyatlari to’planishiga yordam berishi lozim. Ruhiy zo’riqishni bartaraf etish uchun kurashchilarning o’zlari tayyorlagan badiiy havaskorlik konsertlari katta ahamiyat kasb etadi. Bu jamoa a’zolarining o’zo’zini ijodiy ifodalashga va jamoadagi hissiyotli yetakchi sportchini aniqlashga, qulay ruhiy muhitni shakllantirishga yordam beradi. Musobaqa davrida asosiy vazifalar ruhiy zo’riqishni oldini olish bilan bog’liq. Tinch trenirovka vaziyatini yaratish va ortiqcha emotsional qo’zg’aluvchanlikni yo’qotish uchun musobaqalarga bevosita tayyorgarlik davrida quyidagi tashkiliy tadbirlar muhim ahamiyatga ega: Bir-biriga raqib bo’lgan, bir xil vazn toifasida qatnashadigan, katta vaznni yo’qotayotgan sportchilarni bitta xonada joylashtirmaslik lozim. Ajratib joylashtirish masalalarini shaxsiy o’zaro munosabatlar, ruhiy jixatdan mos kelish xususiyatlarni hisobga olgan holda hal etish lozim. YUqori miqyosdagi musobaqalarda ishtirok etish uchun asosiy tarkibni aniqlash bo’yicha masalalarni o’z vaqtida hal etish zarur. Musobaqalarga bevosita tayyorgarlik bosqichi boshida saralashni yakunlash va asosiy hamda zahiradagi qatnashchilarni rasman e’lon qilish lozim. {ammaga ma’lum bo’lishi lozimki, nomzod favqulodda hollarda (asosiy kurashchining kasal bo’lishi, jarohat olishi yoki mashqlanganlik darajasining ancha yomonlashuvi) asosiy tarkibga kirishga tayyor turishi zarur. Ushbu bosqichda tez-tez saralash va nazorat bellashuvlarini o’tkazish nafaqat rejali tayyorgarlikni buzadi, balki kurashchilarga oldinda turgan turnirga energiyani to’plashga imkon bermaydi, bir-biri bilan raqobatlashish natijasida ularning asabemotsional shashti bekorga sarflanadi. Saralashni ancha oldin muddatlarda o’tkazish to’g’riroqdir. Musobaqalarga bevosita tayyorgarlik bosqichida qiyin turnirga tayyorlanayotgan kurashchilarning asab energiyasini saqlash maqsadga muvofiqdir. Yirik musobaqalarga yaqinlashtirishning shunga o’xshash tamoyili zahirada turgan yoshlar uchun foydalidir. Ma’lumki, asosiy tarkibga kiritilmaganligidan xabardor bo’lgan sparringsheriklar o’zlari va o’rtoqlariga trenirovkada katta foyda keltiradilar. CHunki ular bir narsadan qo’rqishmaydiki, ularning faol hujum harakatlari, tajribali kombinatsiyalari, tavakkalchiligi mag’lubiyat ballari bilan jazolanmaydi. Trenerlar bu ballarni kurashchi foydasiga xal etmasliklari mumkin. Aks holda har bir trenirovka keskin musobaqaga aylanadi va asab energiyasining sarflanishiga olib keladi. Birinchi musobaqa bellashuvi oldidan kurashchilarning asab energiyasini saqlashga alohida e’tibor qaratish lozim. Mutaxassislarning kuzatishicha, kurashchilar turnirning birinchi kunida ruhiy zo’riqish birinchi bellashuvga chiqishdan ancha oldin start oldi talvasasi darajasiga yetadi. Ko’pincha bu tortilish paytida kuzatiladi, qur’a tashlagandan so’ng yoki musobaqa o’tkaziladigan joyga yetib kelish bilan kuchayadi. Musobaqalarning birinchi kunida ruhiy-pedagogik vositalarning asosiy vazifasi kurashchilarning asab energiyasini saqlash hisoblanadi. Buning uchun ham jamoali, ham alohida boshqarish vositalaridan foydalanish lozim. Mohirlik bilan sekundantlik qilish ham katta ahamiyatga ega. Sekundantlik qilish san’ati kurashchini o’ta ehtiyotkorlik bilan boshqarish maqsadida uning ruhiy holatini tushunish va sezgirlik bilan diagnostika qilishdan iborat. SHuni hisobga olish lozimki, ba’zi kurashchilar sekundantlarga muhtoj emaslar va ularda bellashuvning borishi to’g’risida o’z fikrlari mavjud. Ba’zan bir qator kurashchilarda mazkur terenerga moslashmaslik va unga ishonqirmaslik hosil bo’ladi. Sekundantlik qilishning asosiy qoidasi - kurashchiga bellashuv paytida mustaqil fikrlashga imkoniyat berish, o’ta ruhiy zo’riqish yukini bartaraf etish, agar kerak bo’lsa, sportchini qo’zg’alishga yo’naltirishdir. Tanaffus paytida birinchi navbatda kurashchini tinchlantirish lozim va shundan so’ng, ya’ni uning holati me’yorlasha boshlagandan keyin oldinda turgan davrga anik va qisqa ko’rsatma berish lozim. Bunda sportchining alohida xususiyatlari, uning holati hamda bellashuv davomida yuzaga keladigan vaziyatni hisobga olish zarur. SHuni nazarda tutish lozimki, har bir kishi ham trener-sekundant bo’la olmaydi. Bu ishda yuksak darajadagi sport madaniyati, tajriba va bilim, hotirjam, o’zini tuta olish, fikrlay olish, turnir bellashuvlaridagi murakkab vaziyatlarda o’zini yo’qotib qo’ymaslik, start talvasasiga tushmaslik katta ahamiyatga ega. Sekundant shu narsani aniq bilishi lozimki, “birovni boshqarishni bilish uchun birinchi navbatda o’zini boshqarishni bilish zarur”. Buning uchun tayyorgarlik va musobaqalarni o’tkazish jarayonida sekundantlik qilishga tayyorlanayotgan trener ruhiy o’z-o’zini boshqarish vositalaridan foydalanishi hamda psixolog va vrach nazorati ostida bo’lishi kerak. Trenirovka va tiklanish - o’zaro bog’langan yagona jarayondir. Mashqlanganlikning o’sib borishi va ish qobiliyatining ortishi faqatgina energetik sarflar tiklanish jarayonida qoplangan taqdirdagina mumkin bo’ladi. Tiklanish - bu faqatgina organizm funksiyalarini ish holatiga qaytarish emas, balki hayotni ta’minlash tizimini energetik imkoniyatlarning yanada yangi, yuqori darajasiga o’tkazishdir. V.A.Geselevich (1978) ma’lumotlariga qaraganda, skelet mushaklarida glikogen va adenozintrifosfor kislotasining (ATF) dastlabki holatga nisbatan ortiqcha to’planishi yetakchi kurashchilar mushak ishida tiklanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Nagruzka og’irligiga qarab, glikogen va ATF ning ortiqcha to’planishi har xil muddatlarda sodir bo’ladi (maksimal shiddatdagi nagruzkadan so’ng 7-9 kungacha). Sog’liqqa zarar yetkazmay, trenirovka jarayonini jadallashtirish faqat tiklanish tadbirlaridan (tibbiy-biologik, ruhiy, pedagogik) foydalanilgan taqdirdagina mumkin bo’ladi. Bunda pedagogik vositalar asosiysi, yetakchi hisoblanadi, chunki aynan ular xar bir sportchi rejimini va sportchilar ko’p yillik tayyorgarligining hamma bosqichlarida nagruzka hamda dam olishning oqilona uyg’unligini belgilab beradi. Tiklanishning pedagogik vositalari quyidagilarni o’z ichiga oladi: - trenirovkani oqilona rejalashtirish, nagruzkaning sportchi funksional imkoniyatlariga mos kelishi; jismoniy va texnik-taktik tayyorgarlikning umumiy hamda maxsus vositalarining zarur uyg’unligi; trenirovka va musobaqa mikro-, mezo- va makrotsikllarini oqilona tuzish, nagruzkalarning to’lqinsimonligi va variantliligi, ixtisos- lashmagan jismoniy nagruzkalar, ish va dam olishni to’g’ri uyg’unlashtirish, maxsus tiklanshi mikrotsikllarini kiritish, o’rtaga tog’ sharoitlaridagi trenirovkadan foydalanish; - toliqishni tez qoldirish maqsadida zarur tiklanish vo- sitalaridan foydalangan holda alohida trenirovka mashg’ulotini tuzish; to’laqonli alohida badan qizdirish va trenirovka vazifalariga muvofiq yakuniy qism, mashg’ulotlar joyi, snaryadlarni to’g’ri tanlash, dam olish va bo’shashish uchun maxsus mashqlarni kiritish, ijobiy ematsional holatni yaratish va h.k. 4.TIKLANISHNING TIBBIY-BIOLOGIK VOSITALARI Ushbu tizim quyidagilarni o’z ichiga oladi: - salomatlikni baholash va hisobga olish; joriy funksional holat to’g’risida ekspress-nazorat tartibidagi axborot; - biologik qiymati yuqori bo’lgan dori-darmonlar va mahsulotlardan foydalangan holda oqilona ovqatlanish; - dopingga qarshi nazorat talablarini hisobga olgan holda farmakologik vositalar kompleksini qo’llash; - fizioterapiya va balneologiya uslublari (sauna, massaj va boshqa muolajalar bilan birga); - o’rtacha tog’ sharoitlari, iqlimiy terapiya, sanatoriya-kurort uslublaridan foydalanish va h.k. Sportchilar organizmida tiklanish vositalarini tezlashtirish omillaridan biri modda almashinuviga yo’naltirilgan ta’sir etish vositalari hisoblanadi. Bunga turli xildagi dori-darmonlar va komplekslar, ba’zi farmakologik bog’lanishlar, yuqori darajada biologik qiymatga ega mahsulotlardan foydalanish orqali erishiladi. YUqori darajadagi biologik qiymatga ega mahsulotlar orasida eng muhim ahamiyatga egalari quyidagilar: - energetik ta’sir etish dori-darmonlari (karnitinxlorid, pa-nangin, glyutamin kislotasi, kalsiy - glitserofosfat, kalsiy-laktat, litsitin, aminolon); - adaptogen dori-darmonlar (eleuterokkok, saparel, polli-tabas); - qon hosil qiluvchi stimulyatorlar (turli tuzlar ko’rini-shidagi temir). Kimyoviy tarkibi va farmakologik ta’siriga ko’ra turlicha bo’lgan doridarmonlar ma’lum bir tizimli yondashishni va ularni mutaxassis rahbarligi ostida oqilona qo’llashni taqazo etadi. Hozirgi paytda mutaxassislar turli farmakologik doridarmonlarni “Aerovit”, “Dekamevit”, “Undivit” vitaminlari hamda yuqori biologik qiymatga ega mahsulotlar (oqsilli pechene, uglevodli-mineral ichimliklar va boshq.) bilan qo’shib foydalanish taktikasini ishlab chiqqanlar. Dori-darmonlarni qo’llash taktikasi quyidagi muhim omillarga bog’liq holda quriladi: Dori-darmonlarni trenirovka davrlari bo’yicha (o’tish, tayyorgarlik va musobaqa) va asosiy musobaqalarga bevosita tayyorgarlik davrida qo’llash. Trenirovka mikrotsikllarida vositlar kompleksini tayinlashning tamoyilli sxemasi. O’rtacha tog’ sharoitlarida tayyorgarlikning o’ziga xos xususiyatini hisobga olish. Nagruzka oshirilganda asosiy dori-darmonlar dozasining ko’paytirilishi nazarda tutiladigan alohida komplekslarni tanlash va qo’shimcha dori-darmonlarni kiritish hamda bitta vositalarni boshqasi bilan almashtirish. Ma’lum bir tayyorgarlik bosqichida u yoki bu sportchi oldiga qo’yilgan maxsus pedagogik vazifalarni hal etish. Sportchi yoshi va stajini hisobga olish. Oldin qo’llanilgan dori-darmonlarga bo’lgan ta’sirni o’rganish. YUqorida aytib o’tilgan omillarga qarab, dori-darmonlarni muayyan holda qo’llash tegishli soha mutaxassislarini (vrachlar, fiziologlar, biokimyochilar va farmakologlar) qat’iy nazorati ostida o’tkazilishi lozim. YUqori malakali kurashchilar o’rtasida o’tkazilgan anketa savol-javobi natijasida olingan ma’lumotlar hamda trenirovka jarayonidagi dinamik tadqiqotlar materiallariga ko’ra sportchilarning uyqusi buzilishi ko’p marta kuzatilgan. Katta va shiddatli nagruzkali trenirovka davrida uykusizlik 35% kurashchilarda, vazn yo’qotish davrida - 59% kurashchilarda, emotsional-ruhiy zo’riqishda esa 67% hollarda kuzatiladi. Uyqusizlikda uyqu holatiga qulaygina o’tish uchun quyidagicha tavsiyalar beriladi: kechki soatlarda asab tizimining qo’zg’aluvchanligini kamaytirish lozim. Buning uchun ochiq havoda tinch sayr qilish, uyqudan oldin kamida 2-3 soatdan kechiktirmay ovqatlanish lozim. Kechasiga achchiq choy ichishdan voz kechish zarur. Uyqudan oldin xonani shamollatish foydalidir. Qulay bo’lgan o’rinda uxlash tavsiya qilinadi. Iliq (issiq emas), iloji boricha archali ekstrat bilan tayyorlangan vanna yaxshi samara beradi. Bir qator hollarda oyoqlarning sovuq qotishi uxlashga halaqit beradi. Bunday hollarda kechasiga paypoq kiyib yotish yoki oyoqlarga isitgich (grelka) qo’yish zarur. Ko’rsatib o’tilgan oddiy vositalar bilan bir qatorda medikamentoz doridarmonlar, elektr uyqu, ruhiy boshqarish, ruhiy-mushak trenirovkasi va h.k. qo’llaniladi. Uyquni me’yorlashtirish uchun quyidagi farmakologik dori-darmonlar qo’llaniladi: Valeriana - gipotalamusga ta’sir ko’rsatuvchi yengil dori-darmonlarga kiradi. Vegetativ asab tizimi tashvishni oladi, salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Valokordin - yurak urishi bilan asabiylashish holatlarida qo’llaniladi. Startdan oldingi holatda foydalanish mumkin. Turli uyku dorilarining ta’sir ko’rsatishini kuchaytiruvchi vositalar, shuningdek uyqu beruvchi samaraga ega dori-darmonlar sifatida dimedrol, suprastin, tavegil va boshq. qo’llaniladi. Agar trenirovka jarayonida sportchilar ish qobiliyatini tiklash tizimida umumiy massajning ta’siri avvaldan o’rganib kelingan va u keng tarqalgan bo’lsa, bevosita bellashuvlar o’rtasidagi tanaffusda ish qobiliyatini oshirish muammosi yetarlicha o’rganilmagan. Bu bellashuvning davom etish vaqti, bellashuvlar o’rtasidagi va bellashuvlardagi dam olish tanaffuslari davomiyligini tartibga soluvchi qoidalarning ko’p marta o’zgartirilishi bilan tushuntiriladi. Qisqa dam olish ichida murakkab turnir vaziyati va ruhiy zo’riqish sharoitlarida sekundantlik qilish, ko’pincha esa birinchi tibbiy yordam ko’rsatish hamda tiklanishga ko’maklashish masalalarini hal etish lozim. Bir qator mutaxassislar tomonidan (V.A.Geselevich, G.K.Bakushev, I.E.Davletshin) bellashuv tanaffusida quyidagi tiklanish tadbirlari sxemasi tavsiya qilinadi. Bellashuv davri tugagandan so’ng kurashchi stulga o’tiradi va unga suyanadi. Oyoqlar tekislanadi, bo’shashtiriladi, tovonlar polga (gilamga) tegib turadi. Trener, massajchi yoki tayyorlangan sportchi qo’li bilan navbatma-navbat kurashchi oyoqlarini ko’tarib, yelkasiga joylashtiradi. Qo’llarni bo’shashtirishga esa ularga gorizontal holat berish bilan erishiladi. Buning uchun massaj qiluvchi iloji boricha stolga yaqin kelib, tizzalarida turadi. ХULOSA Mamlakatimizda sog’lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish muhim va ustivor masaladir, chunki jamiyatimz o’z oldiga quygan oliyjanob maqsad-kelajagi buyuk davlat barpo etish vazifasi shuni taqozo etadi. Shuning uchun jismoniy-sog’lomlashtirish va ommaviy sport harakatini rivojlantirishga va uni samarali bosh-qarishga alohida e’tibor berilib, mazkur jarayon Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligi metodologik talablari asosida amalga oshirilmoqda. Qisqa davr ichida amalga oshirilgan ishlar orqali olingan natijalar asosida quydagi xulosalar qilindi. Mazkur tizim ommaviy sport harakatini ustivorlik asosida rivojlantirishga turtki bo’lib, professional sport-ning yetakchi ahamiyati hamda iste’dodlarni yetishtirib mamlakat nufuzini yanada oshirishga asos bo’lmoqda. Insonning barkamollik darajasini belgilovchi sifat va miqdor jihatdan “jismoniyintelektual resurs” tushunchasi joriy etilib, jismoniy-intelektual resurslarni uyg’un rivojlantirishda sportning imkoniyatlari beqiyosligi ko’rsa-tildi. Jismoniy-intelektual resurslarning ham miqdoriy, ham sifat jihatdan barkamollashtirilish xususyatiga egaligi, ularni qaytadan yanada sifatli qilib shakillantirish mujassamdir. Barkamollik mustahkam uch tayanchga ega bo’lgan mustahkam konussimon qurilmaga o’xshab, jismoniy sog’lomlik, intellekt va ma’naviyat tayanchiga to’laqonli resurs sifatida shakllan-gandagina kamolga yetadi. Inson vujudiga uyg’unlashgan jismoniy, aqliy va ma’naviy resurslargina bunyodkor manbayi sifatida namoyon bo’la olishi belgilandi. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining asosini belgilovchi jismoniyintellektual resurslarni maqsadli yondashuv asosida samarali boshqarishning tamoyillari umumuslubiy talablardan kelib chiqqan holda belgilanib, ularga uslubiy yondoshuv prinsiplari ishlab chiqildi hamda amaliyotga joriy etildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida,Vazirlar ma’kamasini 1999 yil 27 maydagi 271-sonli qarori. 2.O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish davlat dasturi Konsepsiyasi. Vazirlar ma’ka-masining 1999 yil 27 maydagi qaroriga ilova. 3.Karimov I.A. «O’zbekiston kelajagi buyuk davlat» T., O’zbekiston, 1992. 4.Karimov I.A. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin» T., O’zbekiston, 1994. 5.Karimov I.A. «Barkamol avlod orzusi», «Sharq» nashriyot-matbaa konserni bosh ta’ririyati, T., 1999. 6.Umumiy o’rta taolimning Davlat taolim standarti va o’quv dasturi, «Sharq» nashriyot–matbaa konserni bosh ta’ririyati, Toshkent, 1999. 7.Abdumalikov R., Yunusov T.T. va boshqalar. «O’zbekistonda jismoniy tarbiya taolimining rivojlanishi», metodik tavsiyanoma. T., O’zDJTI nash, 1992. 8.Sarkizov-Sirazini I.N. «Tansi’atlik – tuman boylik», T., «Meditsina», 1966. 9.Radjabov S.R., «Pedagogicheskiye isledovaniya i propaganda pedagogicheskix znaniy», T., «O’qituvchi», 1977. 10.Rixsiyeva O.A. «Abu Ali Ibn Sino o roli fizicheskix uprajneniy v soxranenii zdorovg’ya cheloveka», T., «O’qituvchi», 1982. 11.Koshbaxtiyev I.A. «Osnovq ozdorovitelg’noy fizkulg’turq molodeji», T., 1994. 12.Tursunov U., «Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi», o’quv qo’kullanma, Qo’qon, 1992. 13.Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi, darslik, tarjima, T., «O’qituvchi», 1967. 14.Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya. I tom, pod. red. A.D. Novikova, L.P. Matveyeva, FiS, M., 1967. 15.Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya. Izd. 2-e, ispravlennoye i dopolnennoye. Pod. obo’. red. doktora ped. nauk, professora L.P. Matveyev i professora A.D. Novikova. M., FiS, 1976. 16.Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya. Ucheb pos-e. Pod red. B.A. Ashmarina. M., “Prosveo’eniye”, 1979. 17.Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya. Ucheb pos-e. pod red. B.M. Shiyana, M., Prosveo’eniye, 1988. 18.Matveyev L.P. Teoriya i metodika fizicheskoy kulg’turq. Uchebnik dlya institutov. fiz. kulg’turq. M. FiS, 1991. 19.F. Xo’jayev, T. Usmanxo’jayev. Boshlang’ich sinflarda jismo-niy tarbiya, o’quv qo’llanma. T., “O’qituvchi”, 1996. 20.A. Abdullayev. Jismoniy tarbiya vositalari. O’quv qo’llan-mas. Farg’ona, 1999. 21.Kerimov F.A. Sport so’asidagi ilmiy tadqiqotlar. T.. «Zar qalam». 2004.