Fan: mumtoz nasr poetikasi bilim sohasi: 200000 – Gumanitar fanlar va san`at Ta`lim sohasi: 5220100 – Filologiya (o`zbеk filоlоgiyasi) Bakalavriat yo`nalishi: bakalavriat

xoro" (A.Navoiy, O`sha asar). Saj`ning bu turi ham yuqoridagidek faqat nasrda
qo`llanadi.
3.Saj`i mutavozin. Nasriy yoki nazmiy parchadagi ayrim bo`laklar
vaznda o`zaro mos bo`lib. Raviyda esa mos bo`lmaydilar? "... puxta chiqardi

savoddi; Go`ro`g`li egarlab mindirdi Fupomdu" ...(Islom shoir, Zulfizar bilan
Avazxon). Saj`ning bu turi nasrda ham, nazmda ham qo`llana oladi, chunki unda
vaznda moslik bo`lib, raviyda moslik yo`q. Demak, u she`rda qofiyadan farqlanib
turadi.

Nasriy nutq mumtoz poetikaga oid asarlarda qayd etilganidek, uch

turga - nasri murajjaz (rajazlangan, vaznli), nasri musajja` (sajlangan) va nasri ori
(erkin)ga bo`linadi.
Shunday qilib, saj` o`zbek xalq og`zaki va yozma adabiyotda
qo`llanadigan san`atlardan biri bo`lib, o`zbek halk dostonlari va ertaklarida hamda
yozma va adabiyotning Navoiy. Bobur, Gulxaniy va boshqa namoyandalari ijodida
ko`p uchraydi.
Navoiy ijodida muhim o`rin tutadigan, ammo hozirga qadar
tadqiqotchilar nazaridan ma`lum darajada chetga qolib kelayotgan masalalardan
biri "Xamsa" dostonlarida keng qo`llangan nasriy sarlavhalardir. "Xamsa" she`riy
asar bo`lsa ham, shoir har bir bobga nasriy sarlavhalar qo`yadi. Ularning "Xamsa"
badiiyatida tutgan o`rni beqiyos. Har bir sarlavhani shu bobning o`ziga xos nasriy
debochasi deb aytish mumkin. Chunki nasriy sarlavhalarda bobdagi voqealar
mazmuni ixcham ifodalangan bo`lib, ular bobning, ba`zan esa hatto dostonning
g`oyaviy va badiiy olamini tushunish uchun o`ziga xos bir kalit. SHu bilan birga,
ular Navoiy qalamining sehri va kudrati bilan so`z san`atining betakror
namunalariga aylangan. Nasriy sarlavhalarda ham tashbeh, istiora, tanosub, iyhom,
tajnis, tardi aks, kitobat, tashxis, mubolag`a, tamsil kabi o`nlab lafziy va ma`naviy
san`atlarning namunalarini uchratishimiz mumkin.
Nasriy sarlavhalarda keng qo`llangan badiiy san`atlardan biri -talmex,-
Navoiy talmehlariga xos bo`lgan xususiyat shundaki,shoir badiiy timsollarning
an`anaviy talqini bilan cheklanmay, ularning yangi-yangi tasvir imkoniyatlarini
kashf etgan. "Farhod va SHirin" dostonidagi Xusravning Shiringa sovchi jo`natish
voqealari tasvirlangan XXXVII bobning sarlavhasini tahlil qilamiz;
Ushbu nasriy sarlavhada to`rt mazmuniy bo`lak bo`lib, har bir bo`lakda
ikkitadan jumla bor. Jumlalar o`zaro qofiyadosh. Nasriy jumlalarning bunday
qofiyadosh bo`lib kelishi saj`dir. Bu erda saj`ning uch turi ham mavjud. Birinchi
mazmuniy bo`lakdagi saj`lar: qurg`oni -o`lturg`oni.Qurg`oni va o`lturg`oni.
so`zlari o`zaro qofiyadosh bo`lsa ham,
vazndosh emas: o`lturg`oni so`zida qurg`oni so`ziga nisbatan bir bo`g`in ko`p.
Saj`ning bunday qofiyadosh, ammo vazndosh bo`lmagan turi saj`i mutarraf deb

---

ataladi. Ikkinchi bo`lakda qilg`oni va solg`oni so`zlari saj` hosil qilgan. Ular

vazndosh ammo qofiyadosh emas. Bu saj`ning mutavozin ko`rinishi. Uchinchi va
to`rtinchi bo`lakdagi saj`lar: ochqoni - sochqoni -qochqoni; ketg`oni - etg`oni.
Bu so`zlar saj`ning eng oliy ko`rinishi - saj`i mutavoziyga mansub. Ular ham
qofiyadosh, ham vazndosh. Nasriy sarlavhada saj` san`atining qo`llanishi yoqimli
bir ohangni yuzaga keltirgan, shu bilan birga, uni she`riy asarlarga o`xshatib
qo`ygan.
Nasriy sarlavhadagi birinchi mazmuniy bo`lak: Xusrav elchisi Armon