Fan: Suv omborlaridan foydalanish kafedra

ҲИССОРАК СУВ ОМБОРИДАГИ СУВ ЧИҚАРИШ ИНШООТИНИНГ ЗАТВОРЛАР ОЧИЛИШИ БАЛАНДЛИГИ ВА СУВ ЎТКАЗИШ ҚОБИЛИЯТИ ҲИСОБИ

Ушбу амалий машғулотни бажариш учун дарсни бошида ўқитувчи томонидан ҳар бир талабага алоҳида дастлабки маълумотлар берилади, ўз дастлабки маълумотларига мувофиқ, пастда намуна шаклида берилган ҳисобларга асосланиб сув омборидан сув чиқазгич иншоотининг ҳар қандай босимдаги ва затворларни ҳар қандай кўтаришдаги сув ўтказиш қобилиятини махсус тузилган Excel дастури асосида бажариб, сув сарфи, босим ва затворлар очилиши баландлиги ўртасидаги функционал боғланиш эгри чизиғи (графиги)ни тузадилар.
Дастлабки маълумотлар:

1. 
   Ҳисорак сув омбори сув чиқазгич сув сарфи Q=100м3/с
   
2. 
   НДС =1135
   
3. 
   ФХС = 1137
   
4. 
   Сув чиқазғич қувури ўлчами
   

bх h=2,1х2,0

5. 
   Сув чиқазгич остонаси сатҳи = 1080
   

Ҳисоблаш тартиби

1. 
   Ҳисобий схемаси тузилади (3.1–расм.)
   

3.1–расм. Ҳисобий схемаси.
Сув омборида сув чиқариш иншоотлари мавжуд. Сув омборини сув чиқариш иншоотларининг ўлчамлари бир хиллиги сабабли, уларнинг бир туйнуги учун сув ўтқазиш қобилиятини ҳисоблаб чиқиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
Сув чиқариш иншоотлари темир бетонли тўрт бурчакли қувур шаклида бўлиб, ясси затворгача босимли ундан кейин эса босимсиз ҳисобланади.
Иншоотларнинг сув чиқариш қобилияти қўйидаги формула орқали аниқланади
(3.1)
бу ерда,
/с;




бу ерда,


0,40 – панжарадан ўтишдаги қаршилик коэффициенти;
– киришдаги қаршилик коэффициенти;
коэффициенти;

қаршилик коэффициенти;
бу ерда, L=45,0 м, R=0,25 h_тр = 0,625 м, Шези коэффициенти (n= 0,014 бўлганда) С =84,25
Юқорида топилган қийматлар асосида сув сарфи коэффициенти
0,456
Демак, сув чиқариш иншоотларининг битта туйнугидан ўтаётган сув сарфларини миқдори қуйидаги формула орқали аниқланади

Бу формула орқали затворнинг ҳар хил очилишида сув сарфининг сув сатҳи ва затворнинг очилиш баландлигига нисбатан ҳисоби 3.1 ва 3.2- жадвалларда келтирилган, ушбу маълумотлар асосида = F( ) графиги тузилди.
3.1-жадвал. сув чиқариш иншооти затворларининг очилиш баландлиги аниқлаштириш.

H		Затворнинг очилиши
		0,25	0,5	0,75	1	1,25	1,5	1,75	2
1080	0	0	0	0	0	0	0	0	0
1090	0,454	33,20	66,39	99,59	132,78	165,98	199,18	232,37	265,57
1100	0,454	33,35	66,70	100,04	133,39	166,74	200,09	233,44	266,79
1110	0,454	33,50	67,00	100,50	134,00	167,50	201,00	234,50	268,00
1120	0,454	33,65	67,30	100,95	134,60	168,25	201,90	235,55	269,20
1130	0,454	33,80	67,60	101,40	135,20	169,00	202,80	236,60	270,40
1140	0,454	33,95	67,90	101,85	135,80	169,75	203,69	237,64	271,59

Сув чиқариш иншооти затворларининг очилиш баландлиги.

Юқоридаги графикдан затворни ҳар хил кўтарганда ва юқори бъефда ҳар қандай босим бўлганда қувурлардан ўтаётган сув сарфини аниқлаш мумкин. Ҳисоблар шуни кўрсатадики, сув чиқариш иншоотининг қувури ҳам тўлиқ 2 метрга очилганда НДС=1135 да 270 м³/с сув сарфини ўтказади.

2. 
   ҲИСОРАК СУВ ОМБОРИНИ САМАРАЛИ ТЎЛДИРИШ ВА БЎШАТИШДАГИ ДЕСПЕТЧЕРЛИК ГРАФИГИНИ ТУЗИШ
   

Ушбу амалий машғулотни бажаришда сув омборлари заҳирасидаги сувни тежаб, самарали ишлатиш учун сув омборларини тўлдириш ва бўшатиш графиги сув талаба томонидан ишлаб чиқилади. Графикни тузишда сув омборини таъминловчи дарёдаги сув оқимини, сув омборидаги йил бошигача йиғилган сув ҳажми ва ҳисобий йилда истеъмолчиларга сув етказиш режасини ҳисобга олиш лозим.
Дастлаб сув омборини таъминловчи дарё бўйича 20-30 йиллик гидрологик кузатув маълумотлари асосида сув оқимининг ўзгариши ўрганиб чиқилади ва шу йиллар ичидан сув кўп бўлган, ўртача ва кам сувлилари топилади. Сўнгра шу йиллардаги сув омборини ўн кунлик сув балансининг кирим ва чиқимни ташкил этувчилари ҳисобланади. Барча маълумотлар йиғилгандан сўнг сув омборини самарали тўлдириш ва бўшатиш учун диспетчерлик графиги тузилади. Диспетчерлик графиги сув омборини тўлдириш ва сув беришни чегаралаш чизиқлардан иборат.
Ушбу топшириқни Ҳисорак сув омбори мисолида амалга оширамиз.
Сув омборини тўлдиришнинг чегаралаш чизиғи: Сув омборини тўлдиришда сув омборини тўлдиришни чегаралаш чизиғини тузиш лозим ва бу график асосида сув омборини тўлдириш зарур. Унда ҳисобий йилдаги ўн кунликларнинг охирги саналарига мос келувчи сув омборида тўпланган сув ҳажмлари ва ундаги сув сатҳи белгилари келтирилади. Сув омборини тўлдиришни чегаралаш чизиғининг ординаталарини аниқлаш учун ўн кунликлар бўйича сувнинг қуйилиши ва чиқиши устидан кузатув олиб борилади. Ушбу кузатув маълумотлари асосида сув омборини тўлдиришни чегаралаш чизиғи ординаталари қуйидаги боғланиш орқали аниқланади:

= - + -

(4.1)

бу ерда: W_j - тўлдиришни чегаралаш чизиғи бўйича j – ўн кунлик охиридаги сув омборининг ҳажми, млн.м³; j = 1, 2, 3,…, 36 ( ўн кунликлар);
W_тўла - сув омборининг тўла ҳажми, млн. м³;
= йиғиндини йил мобайнидаги максимал қиймати, яъни йиғилган сувнинг йил бошидан эришган максимал ҳажми, млн. м³;
k– йиғинди максимал қийматга эришган декада рақами;

ҳисобий йилга башорат қилинган йиллик оқим ҳажми, млн. м³;
- кўп йиллик ўртача оқим ҳажми, млн. м³;
- ўтган йиллар кузатувлари бўйича ўн кунликда сув омборига ўртача қуйилиш, млн. м³;
режа бўйича ўн кунлик мобайнида сув чиқиши, млн. м³.
Ўн кунликлар бўйича ўртача қуйилиш - ни кўп йиллик ўртача қуйилишга эга бўлган йилдан олса бўлади.
Ҳисорак сув омборини тарихига назар солсак, ана шундай йил бўлиб, 2003 йил хизмат қилиши мумкин. Бу йили қуйилиш 159,3 млн.м³ га тенг бўлган. Шунинг учун ҳисобларни бажаришда 2003 йилда қилинган кузатувлар асосидаги маълумотлардан фойдаланилди. Қуйидаги 4.1-жадвалда сув омборини тўлдиришни чегаралаш чизиғи ординаталарининг ҳисоблари ва уларга асосланган кузатувлар натижалари келтирилган.
Олтинчи ойнинг иккинчи ўн кунликларида = 13,8 млн.м³ бўлган. Ўртача оқим қуйилиши кўп йиллик ўртача оқим қуйилишига яқин бўлган йил учун (А=1) узилишга қарши чизиқнинг ординаталари 4.1-формула бўйича ҳисобланди. Ушбу чизиқнинг кўтарилаётган қисми сув омборини тўлдиришни чегаралаш чизиғи деб айтилади (4.1-расм). Ординаталарнинг қийматлари 4.2-жадвалда келтирилган.
Таклиф этилган, Косонсой сув омборини тўлдиришни чегаралаш чизиғидан ҳар қандай йил учун фойдаланса бўлади. Агар ҳисобий йил кўпсувли деб башорат қилинаётган бўлса, яъни А>1, бўлганда сув омборини тўлдиришни чегаралаш чизиғи қайта ҳисоблаб чиқилиши мумкин. Бунда ҳисобий йилгача сув омбори ҳажмининг лойқаланган қисми - ни ҳисобга олиш керак.
4.1-жадвал. Ҳисорак сув омборининг тўлдиришни чегаралаш чизиғи ординаталарини ҳисоблаш натижалари.

Курсаткичлар	Ойлар
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
∑K	7,6	7,9	11,8	15,8	25,2	24,6	20,4	9,1	5,3	3,1	3,5	7,0
∑Ч	6,9	6,9	6,9	6,9	6,9	6,9	6,9	6,9	6,9	6,9	6,9	6,9
∑K - ∑Ч	0,7	1,0	4,9	8,9	18,3	17,7	13,4	2,2	-1,6	-3,8	-3,4	0,1
∑ A (∑K - ∑Ч)	0,7	1,0	4,8	8,8	18,1	17,5	13,3	2,2	-1,6	-3,8	-3,4	0,1
WJ = (Wтўла – Sмах) + ∑ А (∑K - ∑Ч)	93,5	93,8	97,6	101,6	110,9	110,3	106,1	95,0	91,2	89,0	89,4	92,9

4.2-жадвал. Сув омборини тўлдиришни чегаралаш чизиғи ординаталарига мос келувчи сув сатҳи белгилари.

Ойлар	= - + -	Сув сатҳи белгиси, H м
Январ	93,49	970
Феврал	93,79	975
Март	97,62	980
Апрел	101,6	980
Май	110,9	985
Июн	110,3	980
Июл	106,1	970
Август	94,98	960
Сентябр	91,25	955
Октябр	89,03	940
Ноябр	93,49	970
Декабр	93,79	975