Fan va innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

1 rasm. Qora suvarakning tuzilishi. A - ichki tuzilishi orqa va yondan ko‘rinishi:
1 - so'lak bezi rezervuari, 2 - soiak bezi, 3 —jig'ildon, 4 - muskulli oshqozon, 5 - o'rta ichak, 6 - malpigi naychalari, 7 - orqa ichak, 8, 9 - traxeya, 10 - qorin nerv zanjiri, 11 - urug'don, 12 – jinsiy bezlar, 13- yurak, 14 - bosh miya, 15 - simpatik nerv sistemas 16 - orqa ichakning pilorik (ko‘r) o'simtalari; В - kutikulasining tuzilishi: 1 - epikutikula, 2 - ekzokutikula, 3 - endokutikula, 4 - gipoderma, 5 - qil, 6 - teri bezi; D - urg'ochilik jinsiy organi: 1- tuxumdon naylari, 2 ~ tuxum yo‘li, 3 - urug' qabul qilgich, 4 - bezlar
Hasharotlaming o‘rta ichagi ham oziqlanish usuliga va ovqat xiliga muvofiq har xil tuzilgan. Suvaraklarda o‘rta ichakning oldingi qismida sakkiztako‘r o ‘simtalar joylashgan. Qo‘ng‘izlarda esa bunday o‘simtalar juda ham ко‘p bo‘ladi; arilardabo‘lmaydi. 0 ‘rtaichakda oziq hazm bo‘ladi va so‘riladi. Hasharotlaming jigari bo‘lmaydi. Ko‘r o‘simtalari jigar singari ichakning bezli va so‘ruvchi yuzasini kengaytirish uchun xizmat qiladi. Ichak devorida juda ko‘p burmalar bor. Ovqat hazm qilish fermentlari oziq xiliga qarab har xil bo‘ladi. Ozig‘i asosan oqsildan iborat bo‘lganidan qon so'ruvchi hasharotlar ichagida proteolitik fermentlar, nektar bilan oziqlanadigan hasharotlarda esa uglevodlarga ta’sir qiluvchi fermentlar ko‘proqbo‘ladi. Bir talay fitofag (o‘simlikxo‘r) hasharotlar ichagida bakteriyalar va bir hujayrali organizmlar simbioz yashaydi. Ular hasharotlarga qattiq kletchatkani hazm qilishga yordam beradi.
Hasharotlaming o‘rta ichagi epiteliysi ichakdagi oziq atrofida juda yupqa parda - peritrofik membrana hosil qiladi. Bu membrana fermentlami oziq ichiga, ovqat hazm qilish mahsulotlarini ichak bo‘shlig‘iga o‘tishni ta’minlaydi; oziqning hazm bo'lishiga yordam beradi. Bundan tashqari membrana ichak devorini yemirilishdan saqlaydi.
Ichakning keyingi bo ‘limi, ya’ ni keyingi ichak ham ко ‘pincha ikki qismga: yo‘g ‘on ichak va to‘g ‘ri ichakka bo‘linadi. To‘g‘ri ichak kengayib, kloaka deb ataladigan yopiq xaltasimon o'simtani hosil qiladi. Keyingi ichakda odatda hasharotlaming rektal bezlari joylashgan. Keyingi ichagi ham oldingi ichagi kabi ektodermadan kelib chiqqan. Keyingi ichakning funksiyalari to‘g‘risida keyinroq bayon qilinadi.
Hasharotlar juda xilma-xil oziqlanish bilan boshga umurtqasiz hay vonlardan ajralib turadi. Ular orasida faqat o‘simlik bilan oziqlanadigan/Ifofaglari, boshqa tirik hayvonlar bilan oziqlanadigan yirtqich - zoofaglari, hayvonlar murdasi va go‘ngi bilan oziqlanadigan nekrofaglari va koprofaglari, chiriyotgan о ‘simlik va hayvon qoldiqlari bilan oziqlanadigan saprofaglari, shuningdek har xil oziq yeyaveradigan polifaglari bor. K eratofaglar hatto pat, soch, mum, shox kabi boshqa hayvonlar o‘zlashtirolmaydigan oziqga ham moslashgan.