Fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya instituti

2-bob. Pul-kredit sektorida amalga oshirilayotgan faoliyatni tahlil qilish
2.1 Hozirgi pul holati
Respublika rahbariyati pul-kredit siyosatining kontseptsiyasini shakllantirish va maqsadli ko‘rsatkichlarni belgilashda iqtisodiyotning o‘tgan davrlardagi rivojlanishini tahlil qilishdan, O‘zbekiston Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturidan hamda uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlash zaruriyatidan kelib chiqadi. muddatli iqtisodiy o'sish.⁴
2021-yilda O‘zbekistondagi makroiqtisodiy vaziyat ijobiy tendensiyalar bilan tavsiflandi. Ulardan asosiylari: iqtisodiy o‘sishning davom etishi, past inflyatsiya sur’atlari, aholining real pul daromadlari va bandligini oshirish, tashqi savdo hajmi, shuningdek, kichik biznes, tadbirkorlik va kasanachilikning jadal rivojlanishi.
Islohotlarni amalga oshirishning ijobiy natijalari qishloq xo‘jaligida kuzatildi – respublikada yetishtirilayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 98 foizi fermer xo‘jaliklari tomonidan yetishtirildi.
Ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda asosiy e’tibor aholi turmush darajasini yanada yuksaltirishga qaratildi. O‘tgan yili o‘rtacha oylik ish haqi 25 foizga oshdi, buning natijasida aholining real pul daromadlari o‘sishi davom etdi.
Hukumat va Markaziy bank tomonidan ko‘rilgan chora-tadbirlar 2021-yilda inflyatsiya darajasini maqsadli parametrlar doirasida ushlab turishga xizmat qildi – o‘tgan yili iste’mol narxlari indeksi asosida hisoblangan inflyatsiya darajasi 8,1 foizni tashkil etdi. O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit tartibga solish vositalari yordamida inflyatsiya darajasiga, uning asosiy tarkibiy qismiga ta'sir ko'rsatib, belgilangan maqsadga erishishga ta'sir qiladi.
Jahon bozorlaridagi murakkab vaziyat sharoitida oqilona valyuta siyosati va eksport salohiyatini qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari savdo balansining oshishiga olib keldi.
Tashqi savdoning umumiy hajmida asosiy ulushni Yevropa davlatlari bilan tuzilgan bitimlar egalladi. Umuman olganda, o‘tgan yili dunyoning 164 dan ortiq davlati bilan tashqi savdo operatsiyalari amalga oshirildi.
2021-yilda pul-kredit siyosati chora-tadbirlari O‘zbekiston Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning prognoz ko‘rsatkichlarini bajarish va iqtisodiyotda ijobiy tendentsiyalarni mustahkamlashga qaratilgan. Ularni amalga oshirishda tashqi va ichki makroiqtisodiy sharoitlar hisobga olindi. Shu bilan birga, iqtisodiyotning naqd pulga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondirish, pul massasini iqtisodiy jihatdan asoslangan chegaralarda saqlash orqali iqtisodiy o‘sish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga alohida e’tibor qaratildi. Pul-kredit siyosatining maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta'minlash edi.
O‘zbekistonda 2021-yilning o‘tgan davridagi pul-kredit siyosatining umumiy yo‘nalishi jahon valyutalarining almashuv kurslari dinamikasini hisobga olgan holda milliy valyuta kursini maqsadli parametrlar doirasida ushlab turish va uning darajasini bosqichma-bosqich pasaytirishdan iborat bo‘ldi.
Pul-kredit ta’limotlarining asosiy masalalaridan biri monetar siyosatning
maqsadli ko’rsatkichlarini to’g’ri tanlash masalasi hisoblanadi. Jahon iqtisodiy
amaliyotidan ma’lumki, monetar siyosatning asosiy yo’nalishlari muhokama
qilinayotganda Markaziy bankning mas’ul mutaxassilari asosiy e’tiborni
mamlakatda iqtisodiy o’sish, narxlar, foiz stavkalari, moliya va valyuta
bozorlarining barqarorligini ta’minlash hamda mustahkamlash kabi bir qator
masalalarga qaratadilar.
Yuqorida qayd etilgan maqsadlarga erishishda mamlakatda amalga
oshirilayotgan makroiqtisodiy, monetar va fiskal siyosatning muvofiqligini
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Aks holda qo’yilgan maqsadlarga
muvaffaqiyatli darajada erishib bo’lmaydi⁵.
Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirish va uning maqsadlariga
erishishda yetarli darajada samara berishi mumkin bo’lgan bir yoki bir-necha
maqsadli ko’rsatkichlarni tanlab olishi muhim ahamiyatga egadir. Odatda markaziy
bank monetar siyosatning oraliq maqsadi sifatida pul agregatlaridan, jumladan, pul
massasi yoki pul bazasidan foydalanadi.
Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirayotganda yakkayu-yagona
monetar ko’rsatkichga asoslanmasligi kerak. Chunki har bir ko’rsatkich ma’lum
kamchiliklarga ega bo’lishi bilan birga, ular iqtisodiyotdagi ma’lumotlarni to’liq
o’zida aks ettira olmaydi. Masalan, markaziy bank monetar ko’rsatkichlardan biri
pul massasi orqali iqtisodiyotda pulga bo’lgan real talab va taklifni aniqlash,
monetizatsiya darajasi, pulning aylanish tezligi yoki pul massasining inflyatsiyaga,
almashuv kursiga, foiz stavkalariga va umuman iqtisodiyotga qay darajada ta’sir
etishi kabi ayrim masalalarni aniqlashi mumkin, holos.
Shuningdek, iqtisodiy konyunkturaning o’zgarishi, makroiqtisodiy va
moliyaviy ma’lumotlar hamda bank tizimining monetar siyosat pirovard
maqsadlariga ta’sir etish ko’lami kabi ma’lumotlarga ega bo’lish markaziy banklar
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, monetar siyosatning asosiy
yo’nalishlarida makroiqtisodiy siyosatning maqsadlari, iqtisodiy konyunkturaning
tahlili, jumladan, real sektor, davlat byudjeti, investitsiya, tashqi savdo aylanmasi,
to’lov balansi, asosiy makroiqtisodiy va monetar ko’rsatkichlar holati, bank
tizimining rivojlanishi kabi bir qator ma’lumotlar mujassamlashgan bo’ladi. Ushbu
ma’lumotlarni tahlil qilish asosida markaziy bank inflyatsiyaning yoki pul
massasining maqsadli ko’rsatkichlarini belgilab oladi va unga erishish uchun o’z
ihtiyoridagi barcha vosita hamda usullardan samarali foydalanadi.
Markaziy bank pul massasi ustidan qat’iy nazoratni o’rnatish orqali valyuta
kursining barqarorligiga erishish mumkin. Ammo bank tizimining va moliya
bozorining likvidliligi kamayib ketadi. Moliya vazirligi esa harajatlarni oshirish
orqali, bir tomondan iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi, ikkinchi tomondan, moliya
bozorida foiz stavkasining ko’tarilishiga, iqtisodiyot real sektorida
investitsiyalarning kamayishiga olib keladi.
Iqtisodiyotda shunga o’xshash ziddiyatli holatlar iqtisodiyotni, jumladan,
bank tizimi va moliya bozorlarini erkinlashtirish jarayonlarining chuqurlashuvi,
almashuv kursi bo’yicha cheklovlarni olib tashlash natijasida kuchayadi. Bunday
salbiy holatlarni bartaraf etish uchun makroiqtisodiy va monetar siyosatning
moslashuvchan bo’lishini talab etadi.
Bu tebranish ikkala Jahon urushi va Buyuk depressiya davrida
iqtisodiyotning nobarqarorligi bilan ham izohlanadi. Jumladan, o’tgan asrning 50-
yillaridan keyin pulning aylanish tezligi tobora o’sib borgan. Hatto shunda ham
sezilarli darajada tebranishlar kuzatilgan.
2020 yil davomida Markaziy bank tomonidan pul bozorida tashqi savdo
balansining ijobiy saldosi va bank tizimi sof tashqi aktivlarining ko'payishi
hisobiga shakllangan qo'shimcha likvidlikni sterilizatsiya qilish operatsiyalarining
muntazam ravishda o'tkazib borilishi orqali iqtisodiyotdagi inflyatsion bosimning
oldi olindi.
O'tgan yilda Markaziy bank tomonidan pul massasini prognoz ko'rsatkich
doirasida ushlab turish maqsadida amalga oshirilgan sterilizatsiya
operatsiyalarining hajmi 2019 yilga nisbatan 1,4 martaga oshib, 2020 yilning
1 yanvar holatiga ko'ra 5,9 trln. so'mni tashkil qildi.
Hozirgi paytda xalqaro bank amaliyotida ochiq bozor operatsiyalari pulkredit siyosatining asosiy vositasi hisoblanadi va odatda Markaziy bank
tomonidan yirik banklar hamda boshqa moliya-kredit muassasalari hamkorligidaamalga oshiriladi. O'zbekistonda ham pul-kredit siyosatini amalga oshirishda,
shuningdek, pul massasini samarali tartibga solishda ushbu vositadan keng
foydalanib kelinmoqda. Davlat byudjetining taqchilligini noinflyatsion qoplash
manbasi bo'lgan davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) 1996 yili mart
oyida muomalaga chiqarila boshlandi. Shu vaqtdan boshlab davlatning qisqa
muddatli obligatsiyalari bozori tez rivojlana bordi va qisqa muddatda u moliya
bozorining asosiy vositalaridan biriga aylandi. 1996 yildan davlat qisqa muddatli
obligatsiyalarining(DQMO) muomalaga chiqarilishi, byudjet taqchilligini
moliyalashtirishning noinflyatsiyaviy manbasi bo'lib, 1997 yilda 1996 yilga
nisbatan byudjet kamomadini emissiyaviy qoplanishini 2 martaga kamaytirishga
xizmat qildi. Ikkinchi tomondan esa, DQMOlar tijorat banklari uchun
o'zmablag'larini risksiz aktivlarga yo'naltirish va daromad olish manbaiga
aylangan bo'lsa, Markaziy bank uchun ochiq bozordagi operatsiyalarni amalga
oshirish imkonini berdi.
Ta'kidlash joizki, Vazirlar Maxqamasining 2003 yil 4 fevraldagi «Pulkredit ko'rsatkichlarini tartibga solish mexaniz-mini takomillashtirish choratadbirlari to'g'risida»gi 63-sonli Qarori Markaziy bank tomonidan pul massasi
ustidan yanada samarali nazoratni ta'minlash imkoniyatlarini yaratdi. Mazkur
qarorga asosan pul agregatlarini tartibga solishning yangi mexanizmlari joriy
etildi. Xususan, 2005 yilda pul massasi o'sishini tartibga solish, pul bozorini
rivojlantirish va monetar siyosatning bozor vositalaridan keng foydalanish hamda
monetar siyosat samaradorligini oshirish borasida muntazam ravishda tegishli
chora-tadbirlar ko'rib borildi. Mazkur qaror talablaridan kelib chiqqan holda, pul
massasi o'sishining choraklik va yillik maqsadli prognozlarini ishlab chiqish
hamda ularning bajarilishi ustidan doimiy monitoring olib borish ishlari yanada
kengaytirib borildi. Jumladan, pul bozoridagi holat, xususan, banklararo pul
bozoridagi depozit va kredit foiz stavkalarining hamda pul agregatlarining
o'zgarishi, ularga ta'sir etuvchi omillar bo'yicha doimiy ravishda tahlillar va
monitoringishlari olib borildi. Mazkur qaror asosida, kassa rejalarini
shakllantirish tizimi bekor qilindi. Pul massasi ustidan samarali nazoratni
ta'minlash imkonini beruvchi pul agregatlari, bank tizimining likvidligi va pulga
bo'lgan talabning faktorlar bo'yicha tahlili va dinamikasini modellashtirish hamda
tijorat banklariniig likvidligini qisqa muddatli tartibga solishning bozor vositalari,
shu jumladan foiz stavkalari va majburiy zaxiralar normasini boshqarish, valyuta
depozitlari, davlat qimmatli qog'ozlari va boshqa birinchi darajali aktivlar garovi
asosida kreditlar berish va ularni jalb qilish usulidan keng foydalanish ko'zda
tutildi.
Markaziy bank tomonidan depozit operatsiyalarining «overnayt» (1 kun
muddatga), «tom-nekst» (1 kun muddatga, keyingi kundan boshlab), «spot-nekst»
(1 kun muddatga, 2 kundan so'ng), «1 hafta», «2 hafta» shartlari asosida o'tkazilib
borildi. Ushbu tadbir tijorat banklaridagi ortiqcha mablag'larni Markaziy bankka
jalb qilish, muomaladagi pul massasini kamaytirish asosida inflyatsiya sur'atlarini
yanada pasaytirishga qulay shart-sharoitlar yaratdi⁶.
Mazkur vositalarni bozor sharoitiga mos holda takomillashtirilishi tijorat
banklariniig likvidligini boshqarishning qulay vositalaridan biri sifatida REPO
(qimmatli qog'ozlarni qaytarib sotib olish sharti bilan tuziladigan oldi-sotdi
bitimi) operatsiyalarini yanada kengayishiga hissa qo'shmoqda. Shuningdek,
Markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog'ozlar bozorini rivojlantirish
bo'yicha faol ishlar olib borilmoqda. Davlatning o'rta muddatli obligatsiyalarini
joylashtirish bo'yicha doimiy kimoshdi savdolari o'tkazilmoqda.
Bundan tashqari, Markaziy bank ochiq bozordagi operatsiyalar hajmini
oshirish maqsadida, monetar siyosatning bozor mexanizmlaridan keng
foydalanilgan holda,o'zining obligatsiyalari bilan ham moliya bozorida qatnashib
bordi.
Markaziy bank obligatsiyalari bilan amalga oshirilgan savdolar hajmi
yildanyilga ortib bordi. Xususan, 2005yilda Markaziy bankning yuridik
shaxslarga mo'ljallangan obligatsiyalarini joylashtirish bo'yicha jami 17 ta
kimoshdi savdosi o'tkazilib, ularda joylashtirish uchun e'lon qilingan
obligatsiyalar hajmi 20,0 mlrd. so'mni tashkil etdi va ular bo'yicha to'lanadigan
foizlar yuridik shaxslar uchun 9,5 foizni tashkil qildi.
Moliya vazirligi tomonidan muomalaga chiqarilgan davlat o'rta muddatli
obligatsiyalari bilan birlamchi va ikkilamchi bozorlarda oldi-sotdi operatsiyalarini
amalga oshirish davom ettirildi.
2016 yilda Moliya vazirligi tomonidan yuridik shaxslar uchun chiqarilgan
obligatsiyalarni joylashtirish bo'yicha o'tkazilgan auktsion savdolarida 23,6 mlrd.
so'mlik obligatsiyalar joylashtirildi. Bunda, 17,9 mlrd. so'mlik obligatsiyalar
birlamchi savdolarda, qolgan 5,7 mlrd. so'mlik obligatsiyalar esa ikkilamchi
savdolarda qo'shimcha joylashtirildi.
2017 yilning 1 yanvar holatiga ko'ra muomaladagi davlat o'rta muddatli
obligatsiyalari hajmi 53,0 mlrd. so'mni tashkil etib, shundan 42,0 mlrd. so'mi
(yoki 79,9 foizi) banklar hissasiga, qolgan 11,0 mlrd. so'mi (yoki 20,1 foizi)
korxonalar hissasiga to'g'ri keladi. Ushbu obligatsiyalar bo'yicha o'rtacha yillik
daromadlilik 5,8 foizni tashkil etdi.
Markaziy bank pul-kredit ko'rsatkichlari, jumladan yalpi pul massasining
belgilangan darajada bo'lishini ta'minlashva oltin-valyuta zaxiralarining oshishi
hisobiga muomalaga chiqarilgan ortiqcha pul massasini qaytarib olish maqsadida
tijorat banklarining mablag'larini depozitlarga jalb qilish bo'yicha operatsiyalarni
muntazam ravishda amalga oshirib bordi.
Iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish maqsadida Markaziy bankning qayta
moliyalash stavkasi 2017 yilning 1 yanvaridan yillik hisobda 14 foizdan 12
foizgacha tushirildi va hozirgacha o'zgartirilmasdan saqlab turildi. Bu esa, o'z
navbatida pul bozorida foiz stavkalarining pasayishiga olib kelib, xo'jalik
yurituvchi sub'ektlar xarajatlarining kamayishi va buning natijasida ularning
investitsion faolligini oshirishga xizmat qildi.
2019 yilda jismoniy shaxslarning tijorat banklaridagi depozitlari bo'yicha
o'rtacha tortilgan foiz stavkalari yil boshidagi 9,9 foizdan yil oxirida 9,6
foizgacha tushdi. Yuridik shaxslarning jamg'arma va muddatli depozitlar bo'yicha
o'rtacha tortilgan foiz stavkalari 201 3 yil davomida 6,1 foizdan 5,9 foizgacha
pasaydi.
Aholi real daromadlarining o'sishi, bank tizimiga bo'lgan ishonchning ortib
borishi hamda iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalarning pasayishi kabi omillar
ta'sirida, 2020 yil davomida jismoniy shaxslarning tijorat banklaridagi depozitlari
bo'yicha o'rtacha tortilgan foiz stavkasi yil boshidagi 9,6 foizdan dekabr oyining
oxirida 6,4 foizgacha, yuridik shaxslarning jamg'arma va muddatli depozitlar
bo'yicha stavka esa 6,8 foizdan 6,0 foizgacha pasaydi.
2020 yilda iqtisodiyotning pulga bo'lgan talabi to'liq qondirilgani holda
pul-kredit ko'rsatkichlari va inflyatsiyaning belgilangan maqsadli parametrlar
doirasida bo'lishini ta'minladi.

2.2 Qo'llaniladigan pul-kredit siyosati vositalari

So‘mning ayirboshlash kursi barqarorligini ta’minlash, monetar ko‘rsatkichlarni maqsadli parametrlar doirasida ushlab turish va inflyatsiya darajasini pasaytirishda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan keng qo‘llanilgan bozorga asoslangan pul-kredit siyosati vositalari muhim o‘rin tutadi.
Shunday qilib, pul massasi hajmini tartibga solish, foiz stavkalarining barqarorligini va moliya bozorining likvidligini ta’minlash maqsadida Markaziy bankning ochiq bozordagi operatsiyalari keng yo‘lga qo‘yildi. O‘tgan yili tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi o‘sishining pul massasiga salbiy ta’sirini kamaytirish maqsadida Markaziy bank tomonidan pul bozoridagi ortiqcha likvidlikni sterilizatsiya qilish choralari ko‘rildi. Shu bilan birga, Markaziy bankning maxsus depozitlari va depozit sertifikatlari uchun tijorat banklarining bo‘sh mablag‘larini jalb qilish amaliyoti keng qo‘llanildi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan birlamchi va ikkilamchi bozorlarda davlat o‘rta muddatli g‘aznachilik obligatsiyalari va Markaziy bank obligatsiyalari bilan oldi-sotdi operatsiyalari faol amalga oshirildi.
2021-yilda iqtisodiyotdagi pul massasini boshqarish va banklar likvidligini tartibga solishning muhim vositalaridan biri Markaziy bankda depozitga qo‘yiladigan majburiy zahira normasi bo‘lishda davom etdi. Pul massasining maqsadli ko‘rsatkichlariga muvofiq, 2008 yil 1 noyabrdan boshlab yuridik shaxslarning milliy va xorijiy valyutadagi jalb qilingan depozitlari bo‘yicha majburiy zahira normasi 1 yilgacha bo‘lgan depozitlar uchun 15 foiz, 1 yilgacha bo‘lgan depozitlar uchun 12 foiz miqdorida belgilandi. 3 yilgacha, 10,5% - 3 yildan ortiq.
2021-yilda foiz siyosatini amalga oshirish foiz stavkalarini banklarda milliy valyutadagi jamg‘armalarning o‘sishini ta’minlaydigan darajada ushlab turish va shu bilan birga, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bank xizmatlariga bo‘lgan talabini qondirish imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan edi. Shu bilan birga, foiz siyosati ham inflyatsiyaga qarshi vosita sifatida ishlatilgan.
Asosan tashqi iqtisodiy sharoitlardan kelib chiqqan inflyatsiya va devalvatsion tazyiqlarni yumshatish, iqtisodiyotda pul massasini boshqarish va qat’iy pul-kredit siyosatini yuritish maqsadida 2021-yilda qayta moliyalash stavkasi 12 foiz darajasida saqlanib qoldi.
Qayta moliyalash stavkasini o‘zgartirishga mutanosib yondashish natijasida tijorat banklarining depozit va kredit foiz stavkalari dinamikasida ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Xususan, tijorat banklari kreditlari bo‘yicha foiz stavkalari va pul bozoridagi stavkalar pasaygan.
Banklar tomonidan fuqarolarga uy-joy qurish va sotib olish uchun ajratilgan kreditlar sezilarli darajada oshdi. Shu bilan birga, iste’mol krediti bozorining jadal rivojlanishi ham ijtimoiy muammolarni hal etish va samarali talabning oshishiga xizmat qildi.
Elektron to'lov vositalari emissiyasining o'sishi va ulardan foydalanishning texnik infratuzilmasini rivojlantirish davom etdi.
Iqtisodiy agentlar kutganligini oshirishga xizmat qiluvchi inflyatsiyaning past darajasiga erishish pul-kredit siyosatining mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga eng yaxshi hissasi bo‘lganligi sababli, inflyatsiyani izchil pasaytirish Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi.
Markaziy bank maqsadli koridor doirasida suzuvchi valyuta kursi rejimi sharoitida pul-kredit siyosati iqtisodiyotning o‘zgaruvchan tashqi sharoitlarga moslashishi uchun eng qulay bo‘lganidan kelib chiqadi. Shu bilan birga, bunday siyosat makroiqtisodiy siyosatning boshqa vazifalari majmuini mutanosib hal qilish uchun sharoit yaratadi - mahalliy mahsulotlarning ichki va tashqi raqobatbardoshligini iqtisodiy jihatdan asoslangan darajada ushlab turish, tashqi qarz bo'yicha to'lovlarni amalga oshirish va oltin va valyuta jamg'arish. zaxiralar.
O‘zbekiston bank sektori oldida turgan vazifalarni tashqi moliya bozorlarida salbiy tendentsiyalarning kuchayishi va jahon moliyaviy inqirozi oqibatlari fonida hal etish zarur bo‘ladi. Uning xarakterli xususiyatlari ko'chmas mulk va aktsiyadorlik aktivlari qiymatining pasayishi, jahon valyutalari va tovar narxlarining beqarorligi, bank tashkilotlarining moliyaviy ahvolining yomonlashishi, kapital oqimining qisqarishidir.
Bank sektori barqarorligi, likvidlikni puxta rejalashtirish, xavfsiz ishlash standartlariga rioya qilish, resurs bazasi barqarorligi va aktivlar sifatining yuqori darajasini ta’minlash, shuningdek, mijozlar oldidagi majburiyatlarni o‘z vaqtida bajarish talablari ortib bormoqda. . Amaldagi to‘lov tizimini yanada takomillashtirish, jumladan, naqd pulsiz hisob-kitoblarni kengaytirish, axborot uzatishning zamonaviy texnologiyalari va usullarini joriy etish, tezkor va ishonchli xizmat ko‘rsatishni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilayotgani moliya sektori va mamlakatimiz iqtisodiyoti barqarorligini oshirishning jiddiy omilidir. aholi punktlarining barcha ishtirokchilari uchun.
Shunday qilib, bank sektorini isloh qilishning asosiy strategik va taktik vazifalarini amaliy amalga oshirish, bunda kredit tashkilotlari barqarorligini yanada mustahkamlash, jamg‘armalarni jamg‘arish funksiyalari sifatini oshirish bank sektorini rivojlantirishga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. aholi va korxonalarni jalb etish hamda ularni kredit va investitsiyalarga aylantirish, bozor intizomini rivojlantirish va kredit tashkilotlari faoliyatining shaffofligini ta’minlash.
Bugungi kunda O‘zbekistonda importning umumiy tovar aylanmasidagi ulushi 70-75 foiz yoki 25 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. O‘zbekistonga qurilish materiallari, yengil va kimyo sanoati mahsulotlari, texnologik asbob-uskunalar, maishiy va elektron asbob-uskunalar, farmatsevtika mahsulotlari, o‘nlab oziq-ovqat mahsulotlarini katta miqdorda import qilish davom etmoqda.
Shunchaki import qatori bilan milliy valyutani konvertatsiya qilishning iloji yo'qligi aniq.
Mavjud vaziyatni yaxshilash uchun butun iqtisodiyotni yaxshilash bo'yicha kompleks chora-tadbirlar zarur. Birinchidan, Oʻzbekistonda kichik va xususiy tadbirkorlik subʼyektlari uchun kamida 5 yil muddatga barcha ishlab chiqarish korxonalari va ulgurji savdo korxonalari uchun tovar aylanmasining 0,5 foizi miqdorida qatʼiy belgilangan soliq bilan almashtirilishi zarur. Bu chora, albatta, banklarda naqd pul muomalasiga qo‘yilgan cheklovlarni bekor qilish bilan qo‘llab-quvvatlanishi kerak, chunki bugungi kunda cheklovlar biznesni soyaga suradi va u avtomatik tarzda xalq va davlat farovonligi uchun emas, balki amaldorlarni boqish uchun ishlay boshlaydi. .
Bugungi kunga qadar banklar o‘z xizmatlari uchun aylanma mablag‘larning 2,5 foizini, ish haqini to‘lash uchun esa 6 foizgacha miqdorda undirmoqda. Bu yirtqich foizlar bo'lib, ular 0,15-0,2% gacha kamayishi kerak. Bu tezda yashash narxini oyiga 100 dollardan 1000-1500 dollargacha oshiradi, bu esa soliq tushumlarini 10-15 barobarga oshiradi. 400 milliard so‘mdan 4-6 trillion so‘mgacha.
Bundan tashqari, bojxona to‘lovlarini 10 foizgacha kamaytirish, qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan qochish va hisobot hujjatlarini taqdim etish tartib-taomillarini soddalashtirish, ularning sonini va oluvchilar zanjirini tubdan qisqartirish taklif etilmoqda.
3.2 Hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash uchun iqtisodiyotning hududiy tuzilmasini yaratish.
Oʻzbekiston iqtisodiyoti uchun bozor oʻzgarishlarining chuqurlashuvi sharoitida uning rivojlanishining mintaqaviy jihatlari alohida hududlarning tabiiy va iqtisodiy sharoitlaridagi farqlar natijasida ham, mintaqaviy omillarning oʻzaro bogʻliqligi natijasida ham katta ahamiyatga ega. bozor islohotlarining mohiyati va yo‘nalishini, iqtisodiy rivojlanish sur’atlari va nisbatlarini, tarkibiy o‘zgarishlarning samaradorligi va samaradorligini ma’lum darajada belgilaydi. Respublikamiz hududlarini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning yakuniy natijalarini tavsiflovchi eng muhim umumiy ko‘rsatkich jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan yalpi hududiy mahsulot (YaHM) hisoblanadi.
Hududlarni YaHMda sanoat tarkibiga qarab guruhlash shuni ko'rsatdiki, bu ko'rsatkichda nisbatan sanoatlashgan hududlarga Andijon, Navoiy, Toshkent, Farg'ona, Qashqadaryo viloyatlari va Toshkent shahri kiradi. Oʻrtacha rivojlangan viloyatlar guruhiga: Namangan, Samarqand va Buxoro viloyatlari kiradi. Rivojlanmagan hududlarga 5 ta hudud (35,7%) kiradi. Bular Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Jizzax, Surxondaryo, Sirdaryo va Xorazm viloyatlaridir. Kelgusida viloyat iqtisodiyoti tuzilmasini takomillashtirish maqsadi sanoat va xizmat ko‘rsatish sohasi ulushini oshirish va qishloq xo‘jaligi hissasini kamaytirishdan iborat⁷.
Hudud iqtisodiyotining oqilona hududiy tuzilmasini yaratish iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning hududiy rivojlanishini tartibga solishning qonunchilik va huquqiy asoslarini, tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirishni nazarda tutadi. Mazkur mexanizmdan maqsad hududlarning tabiiy-iqtisodiy salohiyatidan, iqtisodiy o‘sish omillari va zaxiralaridan samarali foydalanish, mehnatni oqilona taqsimlash asosida ularni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun nisbatan teng imkoniyatlarni ta’minlashdan iborat. Bunday mexanizm, birinchi navbatda, maqsadli mintaqaviy tarkibiy siyosat bilan bog'liq va quyidagilarni o'z ichiga oladi:
· hududiy nomutanosibliklarni bartaraf etish va hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining, ayniqsa, qishloq tumanlari darajasida yaqinlashishi;
· ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan orqada qolgan hududlarni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish;
· yangi ishlab chiqarish tarmoqlarini, shu jumladan xorijiy investitsiyalar ishtirokida joylashtirishni rag'batlantirish maqsadida hududlarda ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasini jadal shakllantirish;
· hududlarning iqtisodiy, ijtimoiy-demografik va tabiiy imkoniyatlariga mos ravishda oqilona hududiy ixtisoslashuvni shakllantirish;
· hududlarning moliyaviy bazasini mustahkamlash va kengaytirish asosida respublika va mahalliy davlat hokimiyati organlarining funksiya va vazifalarini real chegaralashning qonunchilik bazasini takomillashtirish, hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal qilishda vakolat va mas’uliyatni kengaytirish;
· investitsion muhitni sezilarli darajada yaxshilash va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar ishtirokida investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun hududlarning jozibadorligini oshirish;
· eksportga yo‘naltirilgan va mahalliylashtiruvchi ishlab chiqarishlarni rivojlantirish uchun hududlarning tabiiy-iqtisodiy salohiyatidan, ayniqsa, mineral-xom ashyo resurslaridan samarali foydalanish;
· o‘rta sinfni shakllantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va aholi bandligini ta’minlash, shuningdek, ichki bozorni mahalliy ishlab chiqarilgan raqobatbardosh tovar va xizmatlar bilan to‘ldirish maqsadida hududlarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash;
· hududlar o‘rtasida iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish va ularning eksport imkoniyatlarini kengaytirish;
· hududlar aholisining turmush darajasini sifat jihatidan yaxshilash, xizmat ko'rsatish va servis sohasini, ayniqsa, qishloq joylarda rivojlantirishni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish;
Ushbu kontseptual yo'nalishlarni amalga oshirishning eng muhim sharti hududiy boshqaruvning samarali tuzilmalarini shakllantirgan holda hududiy iqtisodiyotni bozor munosabatlari relslariga o'tkazishga asoslangan hududiy boshqaruvning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish, mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini rivojlantirish va mustahkamlashdan iborat. nodavlat tuzilmalari, shuningdek, hududlarning tabiiy-iqtisodiy salohiyatidan kelib chiqqan holda iqtisodiyot va ijtimoiy sohani tartibga solish samaradorligini oshirish.
Xulosa
Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 2021-yilning 9 oyida Oʻzbekistonda yalpi ichki mahsulotning oʻsishi 8,2 foizni tashkil etgan. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 7,2, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari 7,1, qurilish ishlari 9,8, chakana savdo aylanmasi 12,6, xizmatlar ko‘rsatish hajmi 13,8 foizga oshdi. Davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 foiz profitsit bilan ijro etildi. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlisida eʼlon qilingan rasmiy maʼlumotlarga koʻra, inflyatsiya darajasi prognoz koʻrsatkichlaridan oshmadi. Pulning rolini ichki qiymatga ega bo'lmagan moliyaviy majburiyatlar (fiat pul) o'ynaydigan zamonaviy iqtisodiyotlar uchun ozgina inflyatsiya norma hisoblanadi va odatda yiliga bir necha foiz darajasida bo'ladi.
Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasini mustahkamlash, bozor munosabatlari “relslarida” o‘tish davri iqtisodiyotida uning xarid qobiliyatini saqlab qolish masalasi ko‘rib chiqildi. O‘zbekistonda valyuta bozorini tartibga solish mexanizmlari belgilanib, inflyatsiyaning oldini olish va mamlakat iqtisodiyotiga salbiy tashqi iqtisodiy omillarni kamaytirish bo‘yicha O‘zbekiston hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar ko‘rib chiqildi.
Ushbu maqolada O'zbekiston ichki valyuta bozoridagi mavjud vaziyatni yaxshilashning ba'zi yo'llari taklif qilingan:
· Kichik va xususiy tadbirkorlik sub'ektlaridan yagona qat'iy belgilangan soliqni yaratish;
Banklarda naqd pul muomalasi bilan bog'liq muammolarni bartaraf etish;
Bank xizmatlariga qiziqishni kamaytirish;
· bojxona to'lovlarini kamaytirish;
qo'shilgan qiymat solig'idan voz kechish;
hisobot hujjatlarini taqdim etishni soddalashtirish;
· Hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash uchun iqtisodiyotning hududiy tuzilmasini yaratish.
Taklif etilayotgan chora-tadbirlar iqtisodiy barqarorlikni tez sur'atlar bilan oshirish, milliy valyutaning jahon valyuta bozoridagi mavqeini mustahkamlash, xorijiy kapitalni jalb qilish uchun shart-sharoitlar yaratish, yangi ish o'rinlari yaratish, aholi turmush darajasini oshirish orqali xalq farovonligini oshirishga xizmat qiladi. aholi.
O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2021-yilning 9 oyi davomida mamlakatimiz tashqi savdosining ijobiy saldosi 2011-yilning shu davriga nisbatan qariyb ikki baravar kamaygan va 1 milliard 955 million AQSH dollarini tashkil etgan. Eksport 10,5 foizga, eng sezilarli - 26,2 foizga esa o'zbek mahsulotlarini MDHdan tashqari mamlakatlarga eksport qilishdagi yo'qotishlar qisqardi. Paxta tolasi, oziq-ovqat mahsulotlari, rangli metallar, mashina va uskunalar va boshqalarda pasayish kuzatilmoqda.
Yuqoridagilarni inobatga olib, xulosa qilish mumkinki, mazkur hujjatda taklif etilayotgan chora-tadbirlar O‘zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyotini yaxshilash va milliy valyuta kursini mustahkamlash uchun muhim va zarurdir.