“fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari” moduli bo‘yicha

Geofizikaviy 
monitoringga 
atmosferani 
ifloslanishi, 
muhitning 
meteorologik va hidrologik tavsiflari to‘grisidagi ma’lumotlarni interpretatsiya (lot. 
interpretation vositachi) qilish va kuzatish kiradi. Bunday monitoringda 
beosferaning jonsiz komponentlari, konstruktsiyalar (lot. konctructio tuzilish, 
qismlarning o‘zaro joylashuvi; inshoot) va binolar kiradi.
Iqlim monitoringi iqlim tizimlarinig (atmosfera - okean - quruqlik yuzasi – 
kriosfera (yun. krios sovuq, muz) - biota) holatining monitoringi kiradi. Bu 
monitoringning asosiy maqsadi - iqlimning ehtimoliy o‘zgarishlarini baholashdir. 
Bunday holda biotaning holati yuza albedosining (lot. albus yorqin, ravshan) 
o‘zgarishlarini aniqlash uchun zarur bo‘ladi. 
Biologik monitoring - tabiataning holatini, uning antropogen omillarga 
ta’sirlanishini (reaksiyasini), biota holatinig funktsiyasini va bu funktsiyalarning 
turli darajalarda meyoriy tabiiy holatlardan og‘ishini aniqlaydi (bu yerda 
molekulyar, xujayraviy organizmlar, populyatsiyalar, turkumlar darajalari nazarda 
tutiladi). Bu xildagi monitoringning kichik tizimini sanitariya- gigiyena monitoringi 

---

7 
(atrof muhit ta’siri ostida inson salomatligining holatini aniqlash) va genetik 
monitoring (turli populyatsiyalarda irsiy belgilarning ehtimoliy o‘zgarishlarini 
kuzatish) tashkil etadi. 
Ekologik monitoring deb biosferani tashkil etuvchi abiotik komponentlar 
holatini va ekosistemalarda ifloslanish, yerlardan qishloq xo‘jaligida foydalanish, 
urbanizatsiya va boshqalarning ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan antropogen 
o‘zgarishlarni aniqlash tushuniladi (Izrael, 1974). Monitoringning bu tipi majmuali 
sajiyaga ega bo‘lib, sistemali yondashuv bilan bog‘liq va shu sababli biosfera 
qo‘riqxonalarida 
kuzatishlarni 
rejalashtirishda 
asosiy 
tip 
hisoblanadi. 
Monitoringning bu tipini ham bioekologik biosistemali va biosferaviy turlarga 
ajratiladi. 
Monitoring turlari orasida o‘ziga xos muammolarni hal etishda dolzarb 
ahamiyatga ega bo‘lgan ekstren (lot. ekstra tashqari, favqulodda,zudlik bilan) 
monitoring muhim ahamiyatga ega. Bunday monitoringlar atmosferada SO
2
miqdorining oshishi, ozon qatlamidagi o‘zgarishlar, neft tashuvchi kemalar 
halokatining oqibatlarini kuzatishda muhim ahamiyatga ega.
V.A.Kovda va A.S.Kerjentsev monitoring tizimini daraja va bo‘limlarga 
ajratishgan. Ekologik monitoring axborotlarni umumlashtirish miqyoslariga ko‘ra 
global, hududiy (regional) va lokal (mahalliy) monitoringga ajratishadi. Ekologik 
monitoringning 
bioekologik, 
geokimyoviy 
va 
geofizikaviy 
bo‘limlari 
parametrlarining o‘ziga xos xususiyatlari, kuzatish va baholash metodlariga ko‘ra 
ajratiladi.
Y.A.Izraelning 
(1979) 
fikricha, 
ekologik 
monitoring 
biosferaviy 
monitoringning kichik tizimini tashkil etadi va biosferani tashkil etuvchi abiotik 
komponentlarning antropogen o‘zgarishlarini, ekosistemalarning bu o‘zgarishlarga 
ta’sirlanishini va ekosistemalardan antropogen sistemalarni kuzatish, baholash va 
bashoratlashni o‘z ichiga oladi. Ekologik monitoringda uning biologik va fizikaviy 
jihatlari ajratiladi. Umuman ekologik monitoring biosfera holatini juda keng global 
miqiyoslarida baholash uchun muhim ahamiyatga ega.
Geografik nuqtai nazardan atrof-muhit monitoringi – tabiatdan foydalanishni 
optimallashtirish va atrof muhitni muhofaza qilish uchun tabiiy muhitning 
antropagen ta’siri ostida o‘zgarishlarini uning tabiiy dinamikasini hisobga olgan 
holda kuzatish, baholash, bashoratlash tizimidir. Atrof muhit monitoringini tashkil 
etish turli tabiiy sharoitlarda (geosistemalarda) modda va energiya o‘zgarishi 
jarayonlari to‘g‘risidagi bilimlarga tayanmog‘i lozim.
Atrof muhit monitoringining masofaviy uslublarini ishlab chiqish va ulardan 
foydalanish muhim ilmiy ahamiyatga ega. Monitoring ko‘p axbarotli tizim bo‘lib, 
uning asosiy maqsadi tabiiy muhitning inson ta’sirida o‘zgarishini kuzatish, 
bashoratlashtirish va olingan ma’lumotlar asosida baholashdan iborat. 

---

8 
Bu maqsadni amalga oshirish A.Rafiqov (2000) fikricha quyidagi 
vazifalarni o‘z ichiga oladi: 
1.Tabiiy muhitning inson ta’sirida o‘zgarishini keng miqiyosda kuzatishni 
tashkil qilish. 
2.Ta’sir manbalarini aniqlash hamda o‘zgarishning sabablarini belgilash. 
3. Kuzatilayotgan o‘zgarishlarni baholash, ta’sirning samarodorligini 
aniqlash. 
4. Atrof muhit o‘zgarishini bashoratini ishlab chiqish hamda o‘zgarish 
yo‘nalishini belgilash. 
5. Tabiatda vujudga kelgan xatarli o‘zgarishlarning oldini olish chora-
tadbirlarini ishlab chiqish.
Atrof muhit monitoringi asosida inson va boshqa tirik mavjudotlar uchun 
muhim bo‘lgan havo, suv va tuproqning turli chiqindilar, zararli kimyoviy moddalar, 
radioaktiv elementlar bilan ifloslanish holati, sifatining buzilishi va asosiy 
ko‘rsatgichlarning o‘zgarishi kuzatiladi. Kuzatish natijasida olingan ma’lumotlar 
ruxsat etiladigan miqdor (REM - PDK) ko‘rsatkichlari bilan qiyoslanadi va 
o‘zgarishlar baholanadi.
O‘zgarishlarning yo‘nalishlari bashoratlashtiriladi. Atrof muhitning holati va 
unda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar, ularning manbalari va omillari to‘grisida 
boshqaruv organlariga ma’lumotlar beriladi. Bu ma’lumotlar boshqaruv organlari 
tomonidan atrof muhitda sodir bo‘layotgan salbiy o‘zgarishlarning oqibatlarini 
bartaraf qilishiga muljallangan chora-tadbirlarga asos bo‘lib xizmat qiladi. Atrof 
muhit monitoringida masofaviy, ma’lumotlarni kompyuterda qayta ishlash, tahliliy 
ekspress va boshqa tadqiqot usullari qo‘llaniladi. Monitoringni tashkil etishda turli 
xil vazifalarni hal etish lozim bo‘ladi.
Bundan roppa-rosa 10 yildan so‘ng dunyo manzarasi qanday bo‘lishi haqida 
hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Insoniyatning hayot kechirish tarzi qay tarzda o‘zgarishi 
mumkinligi haqida-chi? Hozirgi an’analarimiz qay darajada o‘zgarishi mumkin deb 
hisoblaysiz?

---

9 
Shunisi ma’lumki, yer sharining ekologik vaziyati o‘tgan asrga nisbatan 
misli ko‘rilmagan darajada o‘zgarishga ulgirishi bilan bir qatorda avlodlarning 
chinakamiga qarg‘ishiga sabab bo‘luvchi muammolarni ham vujudga keltirdi. 
Garchi 
ushbu 
hodisalar 
dunyo 
hamjamiyatini 
global 
ekologik 
muammolar to‘g‘risida ko‘proq ma’lumotlarga ega bo‘lish, tadqiqotlar olib borish 
va bu muammolarni bartaraf etish borasida amaliy chora-tadbirlarni amalga 
oshirishga undab kelayotgan bo‘lsa hamki, ko‘pchilik mamlakatlar va millatlar bu 
muammolarning ko‘lami shabadasini seza olishmayapti yoxud ular o‘zlarini 
mutlaqo xabarsizdek tutishmoqda. 
Ekologik barqarorlikni ta’minlash, aholining qulay tabiiy muhitda hayot 
kechirishi uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish, tabiiy resurslardan oqilona 
va samarali foydalanish, yuzaga kelayotgan va yuz berib bo‘lgan muammolarga 
yechim topish, ularni oqilona hal qilish kabi masalalarga qay darajada ahamiyat 
berib kelinmoqda? Bu mavzuda shunchaki reja va konsepsiyalar ishlab chiqilib, 
konferensiya mavzusi sifatida qarab kelinmoqdami? Afsuski, shunday!