“fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari” moduli bo‘yicha

---

A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI 
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT 
INSTITUTI 
 
 
 
 
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi 
 
 
 
“FANDAGI YANGILIKLAR, FANNI O‘QITISHNING
DOLZARB MASALALARI”
moduli bo‘yicha 
 
 
KIMYO DARSLARIDA XALARO TDQIQOTLAR TOPSHRIQLARIDAN 
FOYDALANISH 
 
 
“KIMYO DARSLARIDA XALARO TDQIQOTLAR TOPSHRIQLARIDAN 
FOYDALANISH”
 
 
o‘quv kursining
“ 
“Kimyo darslarida muammoli ta’lim texnologiyalari yordamida 
o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini shakllantirish” 
mavzusidan ma’ruza matni 
 
Ma’ruzasi: Xasanova Sevara Gʻiyosiddinovna 
Toshkent 2021 
 

---

3-Mavzu: “Kimyo darslarida muammoli ta’lim texnologiyalari yordamida 
o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini shakllantirish”
Reja 
1. 
Zamonaviy yondashuvlar va muammoli taʻlim haqida 
tushunchalar
2. Muammoli ta’limning nazariy asoslari 
3. Kimyo fanini oʻqitishda muammoli ta’lim metodlaridan 
foydalanish 
4. Kimyo fanini oʻqitishda zamonaviy muammoli ta’lim 
metodlariga oid namunalar va ularning yechimlari 
Oʻquvchilarga aqliy faoliyatning tayyor usullarini oʻrgatish ijodiy emas, oddiy 
faoliyatga erishish usulidir. Muammoli ta’lim orqali faollashtirishning maqsadi 
tushunchalarni tushunish darajasini tushunish va individual aqliy operatsiyalarni 
tasodifiy, oʻz-oʻzidan rivojlanayotgan tartibda emas, balki stereotipik boʻlmagan 
vazifalarni hal qilish uchun aqliy harakatlar tizimini oʻrgatishdir. Ushbu faoliyat 
oʻquvchi faktik materialni tahlil qilish, taqqoslash, sintez qilish, umumlashtirish, 
aniqlashtirish, oʻzi undan yangi ma’lumot olishiga asoslanadi. Boshqacha qilib 
aytganda, bu avval olingan bilimlar yordamida yangi bilimlarni yangilash yoki yangi 
bilimlarni qoʻllash orqali bilimlarni chuqurlashtirishdir. 
Muammoli ta’lim, boshqalardan farqli oʻlaroq, oʻquvchilar tomonidan nafaqat 
zarur bilim, koʻnikmalar tizimini egallashga, balki ularning aqliy rivojlanishining 
yuqori darajasiga erishishga, oʻz-oʻzini oʻrganish, mustaqil ta’lim olish qobiliyatini 
shakllantirishga yordam beradi. Ushbu ikkala vazifani aniq muammoli oʻqitish 
jarayonida katta muvaffaqiyat bilan amalga oshirish mumkin. 
Muammoli oʻqitishning tarkibiy qismi sifatida oʻqituvchining oldiga qoʻyilgan 
vazifa uni qanday va qachon ishlatishni aniqlashdir. Oʻquvchilar oʻqituvchining 
qoʻygan muammolarni hal qilishlari kerak. 
Muammoli ta’limning zaruriy tarkibiy qismlariga quyidagi tushunchalar kiradi: 
“muammo”, “muammoli vaziyat”, “faraz”, “tajriba”.
“Muammo” va “muammoli vaziyat” nima? 
Muammo (yunon tilidan – vazifa) "qiyin savol, hal etilishini talab qiladigan 
vazifa" degan ma’noni anglatadi. Muammo ilmiy va ta’limiy boʻlishi mumkin.
Ta’limiy muammo – bu savol yoki topshiriq, uni hal qilish usuli yoki natijasi 
oʻquvchiga oldindan ma’lum emas, ammo oʻquvchi ushbu natijani yoki vazifani 
bajarish usulini izlash uchun ma’lum bilim va koʻnikmalarga ega. Oʻquvchi javobni 
oldindan bilishi kerak boʻlgan savol muammo boʻlmaydi. 
Psixologlar muammoli vaziyatni har qanday qarama-qarshiliklar natijasida 
kognitiv ehtiyoj paydo boʻlgan kishining ruhiy holati deb belgilaydilar. Muammoli 

---

oʻqitish jarayonini shakllantirish uchun tegishli muammoli vaziyatlarni yaratish 
talab etiladi, ulardan quyidagilar eng xarakterlidir: 
Birinchi tur. Muammoli vaziyatlar koʻpincha o‘quvchilar ilgari olingan 
bilimlarni yangi amaliy sharoitlarda qoʻllash zaruriyatiga duch kelganda yuzaga 
keladi. Shu bilan birga, oʻquvchilar amaliy muammoni hal qilish uchun bilim, 
koʻnikma va qobiliyatlarning etishmasligi faktiga tez-tez duch kelishadi. 
O‘quvchilar tomonidan bu haqiqatdan xabardorlik kognitiv qiziqishni uygʻotadi va 
yangi bilimlarni izlashni ragʻbatlantiradi. 
Ikkinchi tur. Agar muammoni hal qilishning nazariy jihatdan mumkin boʻlgan 
usuli va tanlangan usulning amaliy imkonsizligi oʻrtasida qarama-qarshilik mavjud 
boʻlsa, muammoli vaziyat osongina yuzaga keladi. 
Uchinchi tur. Oʻquv topshirigʻini bajarish natijasida amalda erishilgan natija 
va uni nazariy asoslash uchun o‘quvchilarning bilimlari oʻrtasida qarama-qarshilik 
mavjud boʻlsa, muammoli vaziyat yuzaga keladi. 
Toʻrtinchi turni eng keng tarqalgan deb hisoblash kerak. Agar o‘quvchilar 
muammoni qanday hal qilishni bilmasa, muammoli vaziyatlar yuzaga keladi, ya’ni 
o‘quvchilar yangi haqiqatni tushuntirish uchun oldingi bilimlarning etishmaydi. 
Muammoli vaziyatlar oʻquv jarayonining barcha bosqichlarida yuzaga kelishi 
mumkin: tushuntirish, mustahkamlash, nazorat qilish bosqichida. 
Muammoli ta’limning texnologik sxemasi quyidagicha: oʻqituvchi muammoli 
vaziyatni yaratadi, oʻquvchilarni uni hal qilishga yoʻnaltiradi, yechim izlashni va 
amaliy muammolarni hal qilishda olingan bilimlarni qoʻllashni tashkil qiladi. 
Muammoli oʻqishni amalga oshirayotganda, oʻqituvchi sinf bilan 
munosabatlarni oʻrnatadi, Shunda oʻquvchilar tashabbus koʻrsata oladilar, taxminlar 
va hatto notoʻgʻri fikrlar bildiradilar, ammo boshqa ishtirokchilar muhokama 
paytida ularni rad etadi. 
Muammoli oʻqishni tashkil etishning quyidagi uchta usuli eng samarali 
hisoblanadi: muammoni bayon qilish, evristik suhbat, o‘quvchilarning mustaqil 
izlash va tadqiqot faoliyati. 
Muammoli ta’limning nazariy asoslari 
Muammoli ta’lim texnologiyalari oʻquvchi faoliyatini faollashtirish va 
jadallashtirishga asoslangan. Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi – insonning 
fikrlashi muammoli vaziyatni hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarni 
aniqlash, tadqiq etish va yechish qobiliyatiga ega ekanligidan kelib chiqadi. 
Muammoli ta’lim oʻquvchilarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini 
oʻstirishda jiddiy ahamiyatga ega. 
Muammoli ta’limning bosh maqsadi – oʻquvchilarning oʻrganilayotgan 
mavzuga doir muammolarni toʻliq tushunib yetishiga erishish va ularni hal eta 
olishga oʻrgatishdan iborat. Muammoli ta’limni amaliyotda qoʻllashda asosiy 

---

masalalardan biri oʻrganilayotgan mavzu bilan bogʻliq muammoli vaziyat 
yaratishdan iborat. 
Turli oʻquv fanlari boʻyicha oʻqituvchilar darslar jarayonida muammoli 
vaziyatlar hosil qilishni va ularni yechish usullarini oldindan koʻzda tutishlari kerak. 
Muammoli vaziyat yaratish usullari: 
– oʻqituvchi oʻquvchilarga dars mavzusi bilan bogʻliq ziddiyatli holatni 
tushuntiradi va uni yechish yoʻlini topishni taklif qiladi; 
– bir masalaga doir turli nuqtai-nazarlarni bayon qiladi; 
– hal etish uchun yetarli boʻlmagan yoki ortiqcha ma’lumotlar boʻlgan yoki 
savolning qoʻyilishi notoʻgʻri boʻlgan masalalarni yechishni taklif etadi va 
boshqalar. 
Muammoli vaziyatni hal etish darajalari: 
– oʻqituvchi muammoni qoʻyadi va oʻzi yechadi; 
– oʻqituvchi muammoni qoʻyadi va uning yechimini oʻquvchilar bilan 
birgalikda topadi; 
-oʻquvchilarning oʻzlari muammoni qoʻyadilar va uning yechimini topadilar. 
Muammoli vaziyatni yechishda qoʻllaniladigan usullar: 
– muammoni turli nuqtai-nazardan oʻrganish, tahlil qilish; 
– solishtirish, umumlashtirish; 
– faktlarni aniqlash va qiyoslash; 
– vaziyatga bogʻliq xulosalar chiqarish; 
– oʻquvchilarning oʻzlari aniq savollar qoʻyishi va boshqalar. 
Muammoli ta’lim texnologiyasi juda qadim zamonlardan shakllanib kelmoqda. 
Jumladan, qadimgi Grestiyada muammoli savol-javoblar, qadimgi Hindiston va 
Xitoyda muammoli bahs-munozaralardan keng foydalanilgan. Muammoli ta’limni 
amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog Dj. Dyui 1894-yilda Chikagoda tashkil 
etgan tajriba maktabida qoʻllagan. XX asrning 60-yillarida bu yoʻnalishda 
tadqiqotlar olib borildi. 70-80-yillarga kelib, amaliyotga keng joriy etildi. 
Muammoli ta’limning asosiy gʻoyasi bilimlarni oʻquvchilarga tayyor holda 
berish emas, ular tomonidan dars mavzusiga tegishli muammolar boʻyicha oʻquv-
tadqiqotlarini bajarish asosida oʻzlashtirilishini ta’minlashdan iborat. 
Oʻzbekistonda muammoli ta’limni qoʻllash boʻyicha bir necha asrlar 
davomida maktab va madrasalarda suqrotona savol-javob usulidan keng foydalanish 
asosida oʻquvchilarda ziyraklik, hozirjavoblik sifatlari hamda goʻzal nutq tarkib 
toptirilgan. 
Suqrotona savol-javob usuli hozirgacha eng samarali ta’lim usullaridan biri 
sifatida qoʻllaniladi. Bunda oʻquvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq 

---

va toʻgʻri soʻzlashga, nutqning mantiqiyligi va ravonligiga hamda tanqidiy, ijodiy 
fikrlashga oʻrgatilgan. Masalan, suqrotona suhbatlar deganda oʻqituvchining 
oʻquvchini mustaqil va faol fikrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning 
fikrlashidagi notoʻgʻri jihatlarni ziyraklik bilan aniqlagan holda ularni tuzatish 
yoʻliga olib chiqishdan iborat usullar nazarda tutiladi.Bunday suhbat bosqichlarini 
quyidagicha soddalashtirib ifodalash mumkin; 
Savol-javoblar orqali oʻquvchining bilim darajasi va fikrlash qobiliyatini 
umumiy tarzda aniqlash. 
Oʻrganilayotgan 
mavzuning 
mazmunini 
oʻquvchi 
motivlariga 
muvofiqlashtirish. Bu, asosan, oʻquvchining qiziqish va qobiliyatlariga mos boʻlgan 
misollar tanlash orqali amalga oshiriladi. 
Oʻquvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan ragʻbatlantirish 
usullaridan foydalaniladi. 
Oʻqituvchi oʻzini bilmaydigan odamdek, oʻquvchidek tutib, savollar berib 
boradi. Oʻquvchining toʻgʻri fikrlarini maqtash orqali uni yanada erkin va chuqurroq 
fikrlashga, soʻzlashga jalb qilish. 
Oʻquvchining xato fikrlarini aniqlab borish. 
Oʻquvchining xato fikrlariga nisbatan toʻgʻri fikrni oʻqituvchi tomonidan 
yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali oʻquvchi 
uchun muammoli vaziyat yaratiladi va oʻquvchini oʻz xatolarini oʻzi tuzatishiga 
yoʻnaltiriladi. 
Bundan koʻrinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi Shubhasiz boʻlib, 
ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular oʻqituvchining keng bilimga va 
ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega 
boʻlishi kabilardan iborat. 
Muammoli ta’lim mashgʻulotlarini tashkil etish va boshqarish 
Muammoli ta’lim mashgʻulotlarini tashkil etish va boshqarish quyidagi 
bosqichlarni oʻz ichiga oladi: 
– oʻquv fani va darslar mavzusini oʻrgatishda ular bilan bogʻliq muammoli 
masalalarni belgilash; 
– ulardan muammoli vaziyatlar hosil qilish va amalda foydalanishni oldindan 
rejalashtirib borish; 
– oʻquvchilarning tayyorgarlik darajasini hisobga olish; 
– zarur oʻquv vositalarini tayyorlash; 
– muammoli vaziyatdagi mavjud ziddiyatni koʻrsatish; 
– topshiriqni va uni yechish uchun yetarli shartlarni aniq bayon qilish; 
– oʻquvchilarning muammoni hal etishda yoʻl qoʻyayotgan xatolarini, ularning 
sababini va xususiyatini koʻrsatish; 

---

– oʻquvchilarning notoʻgʻri taxminlari asosida chiqargan xulosalari oqibatini 
muhokama etib, toʻgʻri yoʻlni topishlariga koʻmaklashish va boshqalar. 
Muammoli ta’lim jarayonini quyidagi uchta asosiy bosqichga ajratish 
mumkin: 
Muammoli vaziyat hosil qilish. 
Muammoni yechish taxminlarini shakllantirish. 
3. Yechimning toʻgʻriligini tekshirish (olingan yechim bilan bogʻliq 
axborotni tizimlashtirish orqali) 
Muammoli vaziyat hosil qilishda quyidagilar hisobga olinishi lozim: 
Muammolar nazariy yoki amaliy yoʻnalishda boʻladi. 
Darsda hosil qilinadigan muammoli vaziyat hamda oʻquvchilarga hal etish 
taklif etiladigan muammoga qoʻyiladigan eng asosiy talab – oʻquvchilarning 
qiziqishini oshiradigan, eng kamida esa, oʻquvchilarda qiziqish hosil qiladigan 
boʻlishi kerakligidan iborat. Aks holda koʻzda tutilgan natijaga erishish imkoni 
boʻlmaydi. 
Muammo 
oʻquvchilarning bilim darajalariga hamda intellektual 
imkoniyatlariga mos boʻlishi shart. 
Hosil boʻlgan muammoli vaziyatni yechish uchun topshiriqlar yangi 
bilimlarni oʻzlashtirishga yoki muammoni aniqlab, yaqqol ifodalab berishga yoki 
amaliy topshiriqni bajarishga yoʻnaltirilgan boʻladi. 
Oʻquvchilarning muammoli vaziyatni tushunishlari, uning kelib chiqishi 
sabablari hamda nimalarga, qanchalik darajada bogʻliqligini idrok qila olishlari 
natijasida hosil boʻladi. Bunday tushuna olish esa oʻquvchilarga mustaqil ravishda 
muammoni ifodalay olish imkoniyatini beradi. 
Muammoni yechish taxminlarini shakllantirishda oʻquvchi oʻzlashtirgan 
bilimlari asosida kuzatish, solishtirish, tahlil, umumlashtirish, xulosa chiqarish kabi 
aqliy faoliyatlarni bajaradi. 
Aqliy faoliyatdagi asosiy jarayon fikrlash jarayoni boʻlib, fikrlashning sifati 
uning mantiqiyligi, mustaqilligi, ijodiyligi, ilmiyligi, asosliligi, uzviyligi, tejamliligi, 
maqsadliligi, 
tezligi, 
tahliliyligi, 
qiyosiyligi, 
umumlashtirilganligi, 
xususiylashtirilganligi, kengligi, chuqurligi, ishonarliligi, realligi, haqqoniyligi 
darajasi bilan belgilanadi. 
Shu bilan birga intellektual sifatlar xotira, tasavvur, anglash va Shu kabi 
psixologik jarayonlarning tezligi hamda boshqa parametrlari bilan bogʻliq. 
Intellektual taraqqiyot darajasi oʻqituvchilarda hamda oʻquvchilarda qancha 
yuqori boʻlsa, Shunchalik yaxshi natijalarga erishish imkoniyati hosil boʻladi. 

---

Shunga koʻra oʻquvchilarda muammoni sezish, uni aniqlash, yechimiga doir 
taxminni toʻgʻri belgilash va yechimning toʻgʻriligini tekshirish qobiliyatlari 
rivojlanib boradi. 
Muammoni hal etishni 3 ta bosqichga ajratish mumkin: 
Isbotlash – bu muammoning ilgari toʻgʻri deb tan olingan sabablar bilan 
bogʻliqliklarini topish asosida amalga oshiriladi. 
Tekshirish – buni tanlangan sababning oqibatida hal etilayotgan muammo hosil 
boʻlishi toʻgʻriligini asoslash bilan amalga oshiriladi. 
Tushuntirish – bu muammoning yechimi nima uchun toʻgʻriligini tasdiqlovchi 
sabablarni aniqlash asosida amalga oshiriladi. 
Oguvchilarning ijodiy tafakkur va ijodiy gobiliyatlarini ostirishda 
muammoliy talimdan unumliy foydalanish uchun uninig ayrim nazariy asoslari 
sifatida B.Blumning yuqoridagi I.2.- mavzu ilovasida keltirilgan bilish va 
emotsional sohalardagi pedagogik maqsadlar taksonomiyasi (tafakkurning bilish
qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajasi)ga hamda
G. Gardnerninig intellekt kopligi nazariyasiga asoslsnish maqsadga muvofiq. 
Intellekt kopligi nazariyasining qisqacha bayoni quidagicha: 
Bu nazariyani amerikalik psixolog Govard Gardner (1943 yil 11 iyulda 
tug‘ilgan) ishlab chiqqan. 
Bu nazariya har bir odam turli darajada ifodalangan kamida sakkizta tipdagi 
intellektga ega ekanligini ochib berdi. Ular quyidagilar: 
Verbal-lingvistik intellekt-so‘z xotirasi, so‘z boyligi yaxshi, o‘qishni yaxshi 
ko‘radi, so‘z bilan ijod qilishni yoqtiradi. Bular shoir, yozuvchi, notiqlar. 
Mantiqiy-matematik intellekt-hisoblash va sonlar bilan ishlashni, mantiqiy 
masalalar, boshqotirmalarni echishni, shaxmat o‘ynashni yaxshi ko‘radi, 
tengqurlariga nisbatan ko‘proq abstrakt darajada fikrlaydi, sabab-oqibat 
bog‘liqliklarini tushunadi. Bular matematik, fizik va boshqalar. 
Vizual-fazoviy intellekt-ko‘rish obrazlari bilan fikrlaydi, karta, sxema, 
diagrammalarni tekstga nisbatan oson o‘qiydi, xayolga berilish, rasm chizish, 
modellar konstrukstiyalashni yaxshi ko‘radi. Bular rassom, haykaltarosh, me’mor, 
ixtirochi, shaxmatchilar. 
Motor-harakatli intellekt-yuqori sport natijasiga erishadi, boshqalarning 
harakatlari, mimikasi, odatlarini yaxshi takrorlaydi, hamma narsaga qo‘l tekkizish, 
buyumlarni qismlarga ajratish va yig‘ish, yugurish, sakrash, kurash tushishni yaxshi 
ko‘radi. Hunarlarga qobiliyatli. Bular raqqos, mim, artist, sportchilar. 
Musiqiy-ritmik intellekt-qo‘shiqlar, kuylarni eslab qoladi, ovozi yaxshi, 
musiqa asbobini chaladi, xorda aShula aytadi, harakatlari va so‘zlashi ritmli, o‘zicha 
sezmasdan kuylaydi, biror ish qilayotib, stolni ritmik chertadi. Bular bastakor, 
musiqachi, qo‘shiqchi, raqqoslar. 

---

Shaxslararo intellekt-tengqurlari bilan muloqotni, boshqa bolalar bilan o‘ynash 
va ularga o‘rgatishni yaxshi ko‘radi, turli holatlarda yetakchi bo‘lib qoladi, 
hamdardlikni, boshqalarga g‘amxo‘rlik ko‘rsatishni biladi, boshqa bolalar unga 
sherik bo‘lishga intiladilar. Bular diniy xodim, siyosatchi, diplomatlar. 
Ichki shaxsiy intellekt-mustaqillik hissi, iroda kuchini namoyish qiladi, 
o‘zinining yaxshi va yomon xislatlarini real anglaydi, vazifalarni hech kim xalaqit 
bermaganda yaxshi bajaradi, o‘zini boshqara oladi, yakka ishlashni ma’qul ko‘radi, 
o‘z hissiyotlarini aniq tasvirlaydi, o‘z xatolaridan ibrat oladi, o‘z qadrini bilish hissi 
rivojlangan. Bular psixolog, o‘qituvchi, tarbiyachilar. 
TabiatShunos intellekti-tabiatga, tabiat hodisalariga, jonivorlar, o‘simliklarga 
qiziqadi, tabiat olamini tushunish, atrof-muhitning belgilari va xususiyatlarini 
farqlash, tasniflash va Shu kabilarga qobiliyatini namoyon qiladi. Bular 
tabiatShunos, ekolog, qishloq xo‘jalik xodimlari. 
Ayrim bolalar o‘zlaridagi eng ustun intellekt tipi orqali boshqalarga nisbatan 
osonroq o‘qishlari mumkin. Har bir boladagi o‘z vaqtida aniqlangan va 
rivojlantirilgan talant unga hayotda yuksak cho‘qqilarga erishish uchun yo‘l ochib 
beradi. 
Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayoni bolalarga intellektning har xil tiplarini 
jalb qilishni talab etadigan tajribalar orttirish imkoniyatini beradigan holda tashkil 
etilishi lozim. 
Hayotda har doim muammolar mavjud, ammo ta’lim faoliyatida ular ba’zida 
modellashtirishga toʻgʻri keladi. 7-sinfda birinchi marta oʻquvchilar “Moddaning 
miqdori” va “Gazlarning molyar hajmi” tushunchalari yordamida muammolarni hal 
qilish bilan tanishadilar. Bu nazariy mavzular boʻlib, koʻpincha o‘quvchilar 
tomonidan yaxshi tushunilmaydi. Ushbu darsni stolda ba’zi namunalarni namoyish 
etish bilan boshlash mumkin: ma’lum bir massa (64 g) oltingugurt, tugallangan 
silindrda (45 ml) ma’lum miqdordagi suv, havo bilan qoplangan idish (50 ml). 
Ushbu namunalar muammolarni hal qilishda biz uchun foydalidir. Suhbatni 
oltingugurtning namunasidan boshlaymiz:
“Ushbu namunadagi massani oʻlchay olamizmi?” – “Ha, ogʻirliklar 
yordamida.” “S
8
tarkibini hisobga olgan holda molekulalar soni haqida nima deyish 
mumkin?”
Ba’zi bir uy vazifalarini bajarishda muammoli vaziyatga oid topshiriqlar berish 
mumkin. Masalan, “Kislorod” mavzusida odatda ijodiy topshiriqlarni bajarish orqali 
(insho shaklida) o‘quvchilar nafaqat kimyoviy, balki biologik bilimlarni ham Shu 
mavzu boʻyicha qoʻllashadi: 
1) Nima uchun yugurgandan keyin ba’zan oʻng tomonga sanchiq paydo bo‘ladi
va mushaklar og‘riydi? 
2) Nima uchun marafon yuguruvchilari ba’zida xushidan ketadi? 

---

3) Nima uchun kichik urugʻdan katta oʻsimlik oʻsishi mumkin? 
4) Nima uchun daraxt tanasi qalin? 
5) Nima uchun biz kislorod bilan nafas olamiz? va boshq. 
Oʻquv materialining maqsadi va mazmuniga qarab kimyo darslarini muammoli 
oʻqitishning barcha usullaridan foydalangan holda rejalashtirish mumkin. 
Dars boshida o‘quvchilarning oʻquv faoliyatini dolzarblashtirgan holda 
oʻqituvchi ular oksidlar mavzusini oʻrganmoqchi ekanliklarini aytadi; ushbu 
moddalarning formulasini doskaga yozadi. 
SiO
2
–
kremniy (IV)- oksid - qum, 
Al
2
O
3
–korund, 
CaO–so‘ndirilmagan ohak, 
Fe
2
O
3
–
qizil temir rudasi (gematit), 
Fe
3
O
4
– magnit temir rudasi (magnetit). 
Ular murakkab moddalarning yonishi yoki parchalanishi natijasida olinadi. 
Ularning tarkibida 2 ta elementi bor, biri kislorod. Ushbu moddalar nima? 
(Oksidlar.) 
Soʻng, oʻquvchilarda tahliliy koʻnikmalarni rivojlantirish maqsadida quyidagi 
muammoli topshiriq beriladi.
“Men kimman” topshirigʻi 
Men qadimgi kimyogarlar orasida eng muhim modda hisoblanardim. Qadimgi 
davrlarda meni hayot va oʻlimning onasi deb hisoblashgan. Ular menga sigʻinishgan 
va qadimgi afsonalariga koʻra, menda suv parisi yashagan. Ilgari Osiyodagi qadimgi 
xalqlar orasida men urushlar va kurashlarning sababi sifatida xizmat qilganman. 
Men buzilmaydigan, zanglamaydigan, yonmaydigan, chirimaydigan va hech kim 
tomonidan yoʻq qilinmaydigan muhim dvigatelman. Kimman? (Suv) 
Suv moddalarning qaysi sinfiga kiradi? 
Anorganik birikmalarning formulalari doskaga yozilgan boʻlib, yoʻnaltiruvchi 
savollar orqali mavzu oʻrganilishni boshlanadi:
H
2
SO
4
, HNO
3
, H
2
CO
3
, Na
2
O, Al
2
O
3
, 
CuOH, Cu(OH)
2
, Fe
2
O
4
, K
2
O, CuO, HF, CO, CO
2
, NO, NO
2
, CaO, MgO, KOH, 
HBr, NaOH, Ca(OH)
2
, Fe(OH)
3
, Al(OH)
3
, MgCl
2
, NaNO
3
Noorganik moddalarning qaysi sinflarini bilasiz? 
Qanday birikmalar (moddalar) kislotalar deb ataladi? 
Moviy boʻr bilan kislota formulalarini ostiga chizib qoʻying va ularga nom 
bering. 
Kislotalar qanday tasniflanadi? 
Kislorodli va kislorodsiz kislotalar nima? 
Qanday birikmalar asoslar deb ataladi? 
Sariq boʻr bilan asosiy formulalarni ostiga chizib qoʻying va ushbu moddalarni 
nomlang. 

---

Ushbu formulalardan eruvchanlik va erimaydigan asoslarni eruvchanlik 
jadvalidan foydalanib tanlang. 
Tuz formulalarining ostiga chizib oling va ularni qizil boʻr bilan nomlang. 
Qanday birikmalar tuzlar deb ataladi? 
Tuzlar qanday tasniflanadi? 
Mazkur savollar ilgari olingan bilimlarni mustahkamlash va yangi mavzuni 
o‘rganishda qo‘llash uchun muhim ahamiaytga ega. 
Biz oʻquvchilar e’tiborini doskada ular bilan hali tanish boʻlmagan 
belgilanmagan moddalar formulalari joylashganligiga qaratamiz. Bu oksid 
formulalari. 
Savol 1. Fotosintez uchun qanday gaz kerak va u nafas chiqarish paytida ajralib 
chiqadi? 
Javob: karbonat angidrid CO
2
- uglerod oksidi - (IV). 
“Zanjirni uzmang” mashqi 
Har bir o‘quvchi uchun oksid formulasi boʻlgan kartochka tayyorlanadi. 
O‘quvchi kartochkani sinfga koʻrsatadi va oksidni nomlaydi. Oʻqituvchi zanjir qilib 
sinf ishini tashkil qiladi. 
Oksidlarning formulalari:
MgO, CaO, CuO, Cu
2
O, Na
2
O, K
2
O, CO, SO
2
, SO
3
, 
NO, N
2
O, N
2
O
5
, R
2
O
5
, Al
2
O
3
, BeO, Rb
2
O, MnO
2
, SiO
2
, FeO, Fe
2
O
3
, Fe
3
O
4
, ZnO
.
Oʻqituvchi har xil moddalarning formulalariga o‘quvchilar diqqatini jalb etadi. 
Qaysi element, metall yoki metallmas belgisi birinchi oʻrinda turibdi? 
Kislotali oksidlari odatda metallmaslarning oksidlardir. 
Nima uchun bu oksidlar kislotali deb nomlanadi? 
Kislotalar mos keladigan oksidlar (ular suv bilan reaksiyaga kirishadimi yoki 
reaksiyaga kirishmasligidan qat’iy nazar) kislotali deyiladi. 
Magniy va kaliy oksidlari formulasida qaysi element belgisi birinchi oʻrinda 
turadi? 
Asosiy oksidlar metall oksidlardir. Agar bariy oksidi suv bilan oʻzaro ta’sir 
qilsa, unda yangi Ba (OH)
2
moddasi - asos olinadi. 
BaO + H
2
O = Ba(OH)
2
Endi "asosiy oksid" nomi aniq boʻlib qoldi. 
Asosli oksidlar kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, tuzlar hosil qiladi. 
Kislotali oksidlari ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib, tuzlar hosil qiladi. 
Asosli va kislotali oksidlar tuz hosil qiluvchi deb tasniflanadi. Ammo tuz hosil 
qilmaydigan yoki befarq oksidlar ham bor. Misol: azot (II) oksidi.
Shunday qilib, o‘quvchilar metallmaslar kislotali oksidlarni hosil qiladi degan 
xulosaga kelishadi (bundan tashqari - tuz hosil qilmaydigan oksidlar: CO, NO, N
2
O, 
SiO) 

---

Oksidlarning fizik xususiyatlarini oʻrganish doirasida o‘quvchilar darslik bilan 
mustaqil ishlashadi. 
Oksidlar har xil fizik xususiyatlarga ega: oksidlar qattiq, suyuq va gazsimon, 
har xil rangda. 
Oksidlarning agregat holatlari: 
gazlar: SO
2
, NO, NO
2
, CO, CO
2
- rangsiz gaz; 
qattiq moddalar: CuO - qora, SiO
2
, Al
2
O
3
, CaO - oq, Fe
2
O
3
, Fe
3
O
4
, P
2
O
5
. 
suyuqliklar: H
2
O, SO
3
- rangsiz uchuvchi suyuqlik 
Muammoli topshiriq.
1.CO qon gemoglobinini kisloroddan 250 marta faolroq bogʻlaydi. ... 
Kanareyka havoda CO izlari borligidan hushidan ketadi. Nima uchun konchilar 
oʻzlari bilan birga kanareyka qafasini koʻmir konlariga olib borishgan?
2. SO
2
kislotali oksidi Gomer davridan beri ma’lum boʻlgan. Ayyor Odissey u 
kurash olib borgan xonani fumigatsiya qildi va oxir-oqibat Penelopaning 
sovchilarini magʻlub etdi. Bu qanday sodir bo‘lgan?
3. Insoniyat tanigan dastlabki amfoter oksid alyuminiy oksidi Al
2
O
3
ni yoqut 
shaklida bilgan. … Yoqut, zumrad, safir - Al
2
O
3
tomonidan hosil qilingan 
qimmatbaho toshlar qattiqligi boʻyicha olmosdan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. 
Nima deb o‘ylaysiz, yoqut, sapfir, zumrad qanday tarkibga ega?
Yoqut qizil, chunki u tarkibida Cr
2
O
3
aralashmalari bor, sapfir koʻk rangda, 
TiO
2
va Fe
2
O
3
aralashmalari borligi uchun, zumrad yashil rangda. 
Mustahkamlash bosqichida "Lotto" oʻyini (juftlikda ishlash)dan foydalaniladi. 
1) oldingizda kislotalar va asoslar formulalari yozilgan jadval mavjud. Kichik 
kartochkalardan tegishli oksidlarni tanlang. 
1- variant
Cu(OH)
2
H
2
SO
3
H
2
SO4 
CuOH 

---

2- variant
Cr(OH)
2
HNO
3
Cr(OH)
3 
HNO
2
Tekshirish. 
2) 
Jadvallaringizdagi 
kichik 
kartochkalarni 
aylantiring. 
Oksidning 
xususiyatlarini oʻqing. Bu qaysi oksid: asosli yoki kislotali? Formulani nomlang. 
Shunday qilib, xususiyatlarga asoslanib, oksidning tarkibini aniqladik. 
Variant 1. Gazsimon suvda eritilganda kislota hosil qiladi, ishqor bilan oʻzaro 
ta’sir qiladi, karbonat kislotaga toʻgʻri keladi. (CO
2
) 
Variant 2. Qattiq moddalar, suvda eritilganda, gidroksidi hosil boʻladi, kislota 
bilan oʻzaro ta’sir qiladi, natriy gidroksidga toʻgʻri keladi. (Na
2
O). 
Muammoli ta’lim sohasida qalam tebratgan M.I.Mahmudov, M.N.Skatkin, 
A.M.Matyugikven, I.Ya.Larner kabi olimlarning xulosalariga koʻra quyidagi 
metodlarni keltirish mumkin: 
- tushuntirish, namoyish etish; 
- reproduktiv; 
- muammoli bayon qilish; 
- ilmiy-izlanishli metodlari mavjud. 
Misol uchun 9-sinfda “Aluminiy” mavzusini o‘qitishda quyidagicha 
topshiriqlar berish mumkin.
1- topshiriq. 1825 - 1827 yillarda. oltindan qimmatroq boʻlgan metall olindi. 
Napoleon III ning foydalanadigan idishlari Shu metalldan yasalgan va Yevropaning 
eng boy qirol saroyida undan pichoqchalar yasalgan. 
1886 yilda omborda tashkil etilgan laboratoriyada amerikalik C. Xoll benzinli 
pech, skovorodka va uy qo‘lbola tugeldan iborat uskunalar yordamida "loydan 
kumush" oldi. Metall olishning ushbu usuli bugungi kunda sanoatda qoʻllanilmoqda. 
Tabiatda keng tarqalishi boʻyicha u barcha elementlar orasida toʻrtinchi oʻrinda 
turadi va metallar orasida birinchi oʻrinda turadi (yer qobigʻi massasining 8,8%). U 
20-asrning temirdan keyingi ikkinchi muhim metalliga aylandi. Ishlab chiqarish 
hajmi boʻyicha u dunyoda temir va poʻlatni eritishdan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. 
Bu turli xil pirotexnik aralashmalarning bir qismidir. 
Savol: 
Bu qanday metall? 
D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlari davriy tizimida ushbu metalning 
oʻrni qanday? 
Ushbu metalning atom tuzilishi qanday? 
U qanday fizik xususiyatlarga ega? 
Ushbu modda qanday kimyoviy reaktsiyalarga kiradi va Shu vaqtda qanday 

---

moddalar hosil boʻladi? Mumkin boʻlgan reaktsiyalar tenglamalarini yozing va 
reaktsiya mahsulotlarini nomlang. 
Nima uchun ushbu metalldan tayyorlangan mahsulotlar normal sharoitlarda 
atrof-muhit omillariga chidamli? 
Nima uchun 19-asrning oxiriga qadar bu metall oʻz vazniga oltinga teng edi? 
Ushbu metalning xalq xoʻjaligida ishlatilishining qaysi xususiyatlariga 
asoslanadi? 
2-topshiriq. Gazetalardan birida maqola paydo boʻldi, unda keksalardagi aqli 
zaiflikning mumkin boʻlgan sababi tanadagi alyuminiy tarkibining koʻpayishi deb 
ta’kidlangan. Bir qator mamlakatlarda oʻtkazilgan eksperimentlar Shuni koʻrsatdiki, 
erigan alyuminiy ba’zi fermentlarning molekulalaridan magniy, kalsiy va temir kabi 
hayot uchun muhim elementlarni siqib chiqarib, muhim biokimyoviy faollikni 
namoyish etadi. Natijada tanadagi koʻplab biokimyoviy jarayonlarning borishi 
buziladi. 
Savol. Qanday qilib alyuminiy inson va hayvonlar tanasiga tushishi mumkin? 
Yuqoridagilardan Shunday xulosa chiqarish mumkinki, ta’lim sifati va 
samaradorligini oshirishda muammoli oʻqitish metodlari juda zarur va kerak. 
Chunki muammoli ta’lim oʻquvchini izlanishga, ijodkorlikka, erkin fikrlashga 
oʻrgatadi. Oʻquvchida bunday sifatlarning shakllanishi, oʻquv-biluv mas’uliyatini 
oshiradi, mustaqil bilim olish uning kundalik odatiy holatiga aylanadi. Bu esa ta’lim 
mazmunini, yangi dastur va standartlarni oʻzlashtirib olishga kafolat boʻladi. 
Aksariyat o‘quvchilarning tobora rivojlanib borayotgan texnologik jamiyatda 
hayot darajasini ta’minlash uchun zarur koʻnikmalar еtishmaydi. 
O‘quvchi intellektual operatsiyalarni ketma-ket oʻzlashtirishga imkon 
beradigan vazifalarmi axborot bilan ishlash jarayoni: tanishish-tushunish-dastur-
tahlil-sintez-baholash orqali amalga oshadi.
Muammoli ta’limda vaziyatli topshiriqning oʻziga xos xususiyati Shundaki, u 
aniq amaliy yoʻnaltirilgan xarakterga ega, ammo uni hal qilish uchun aniq 
predmetga oid bilimlar talab qilinadi. Koʻpincha bir nechta oʻquv fanlarini bilish 
talab qilinadi. Bundan tashqari, bunday vazifa noan’anaviy xususiyatga ega. 
Vazifalarga misollar. 
1. Mamlakatlar nomi bilan qanday kimyoviy elementlarga nom berilgan? 
Kamida toʻrtta nomni koʻrsating. 
Atom yadrolari tarkibidagi protonlar va neytronlar sonini, siz nomlagan 
elementlarni koʻrsating (har bir nom va mamlakat uchun-1b, protonlar va neytronlar-
1b uchun) 
Javob: 
Ruteniy (Ru) - Rossiya nomi bilan atalgan; 44 proton, 57 neytron. 
Polonius (Po) - Polsha sharafiga; 84 ta proton, 37 ta neytron. 

---

Frantsiya (Fr) - Frantsiya sharafiga; protonlar 87, neytronlar 35 
Germanium (Ge) - Germaniya sharafiga; protonlar 32, neytronlar 40 
2. Siz Toshkentdan Tokioga uchayotgan samolyotning uchuvchisiz. 
Samolyot tabiatda eng keng tarqalgan metalldan yasalgan quymalarni olib yuradi. 
Samolyot qanday metallni olib yurgan va uning xususiyatlari qanday? Nima uchun 
bu metall 1827 yilda 1 kg uchun 300 so‘m, 1900 yilda esa 3 so‘mni tashkil qilgan? 
(2 ball) 
Javob: Alyuminiy, chunki 1827 yilda u birinchi marta ishlab chiqarilgan. 
Uning xususiyatlari еngil, yaltiroq metalldir. (2 ball) 
3.Rasmda еtishmayotgan modda va elementlarni toʻldiring. 
Rasmni tahlil qilib, quyidagi savollarga javob bering: 
A) Tuproqqa tushgan kislotali yomgʻirning (SO
2
ishtirokida hosil boʻlgan) 
ta’siri suv omborining biotsenoziga qanday ta’sir qiladi? 
C) SO
2
ta’sirida suv omborida sodir boʻlgan oʻzgarishlarni qanday qilib yoʻq 
qilish mumkin? 
D) Siz rasmda koʻrsatilgan korxona direktorisiz. Atrof-muhit boʻyicha 
mutaxassislar yaqin atrofdagi koʻldan suv tarkibidagi me’yordan chetga chiqishni 
aniqladilar va aniqladilar 
Sababi: sizning zavodingizning SO
2
chiqindilari yuqori. Siz nima qilasiz? 
A) korxonani yopasiz. 
B) tozalash inshootlarini yaxshilaysiz. 
C) Koʻlda suvni tozalashga e’tibor berasiz. 
4. Fosfor pirotexnika va gugurt ishlab chiqarishda ishlatiladi. Birinchi fosfor 
gugurtlari 1827 yilda yaratilgan. Bunday gugurtlar har qanday sirtga ishqalanish 
paytida alangalangan va bu koʻpincha yongʻinlarga olib kelgan. Shunday qilib, 1867 
yilda italiyalik ergersoginasi Matilda kuyishdan vafot etdi, u tasodifan gugurtni 
bosib olgan - uning kiyimi bir zumda alanga ostida qoldi. Fosforli gugurt bilan 
zaharlanish holatlari ham kuzatilgan, oʻz joniga qasd qilish maqsadida bir nechta 
gugurt boshini iste’mol qilish kifoya edi. Shuning uchun ham o‘sha gugurtlar 
xavfsiziga almashtirildi va bugungi kunda ham bizga sadoqat bilan xizmat qilyapti. 

---

Savol: Nima uchun birinchi fosfor gugurtlari Shunchalik xavfli boʻlgan va 
zamonaviylari unchalik xavfli emasligini tushuntiring. Buning sabablaridan birini 
koʻrsating. 
Keltirilgan misollar o‘quvchilarda hodisalarni tushunish va tushuntirib bera 
olish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Oqsillar mavzusini o‘qitishda quyidagi muammoli topshiriqdan foydalanish 
mumkin.
Odamlar ogʻir metallarning (Hg, Ag, Cu, Pb va boshqalar) tuzlari bilan 
zaharlanish uchun nima uchun odamlar tuxum oqini yoki sutni iste’mol qiladilar?
“Suvning qattiqligi va uni yumshatish usullari” mavzusini o‘qitishda dars 
boshida oʻquvchilar diqqatini jamlash uchun muammoli topshiriqlar beriladi.