Fani bo’yicha O’quv-uslubiy majmua bilim soxasi

Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda hisoblab yozish usuliga binoan amortizatsiya miqdori faqat nomoddiy aktiv kancha marta ishlatilishiga yoki kancha mahsulot birligi ishlab chiqarilishi kutilayotganiga bog‘liq bo‘ladi.
To‘g‘ri chizikli usul. Amortizatsiyani hisoblab yozish usullaridan birortasini qo‘llashni aniqlash kiyin bo‘lgan lollarda hisoblab yozishning to‘g‘ri chizikli usulidan foydalaniladi.
Amortizatsiyani hisoblashishda uning tugatilish qiymatiga e’tibor berish lozim. Agar boshqa summani ishonchli tarzda hisob-kitob qilish mumkin bulmasa, nomoddiy aktivning qoldik qiymati nolga teng bo‘ladi
Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyatida nomoddiy aktivga eskirish hisoblashish bo‘yicha quyiidagi ma’lumotlar mavjud:

• Nomoddiy aktivning balans qiymati - 1000 ming sum;

  
  

• Tugatilish qiymati - 100 ming sum;

  
  

• Xizmat muddati - 5 yil.

  
  

Yillik amortizatsiya summasi = (10000-1000)/5= 180 ming sum.
Amortizatsiyani to‘g‘ri chizikdi usulda hisoblash jadvali

Iillar	Balans qiymati	Iillik amortizatsiya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	Kolldik qiymati
1-yil	1000	180	180	820
2-yil	1000	180	360	640
3-yil	1000	180	540	460
4-yil	1000	180	720	280
5-yil	1000	180	900	100

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblash.
Korxonada shu davr mobaynida 90000 sumlik mahsulot ishlab chiqarildi. 1-yilda 20000, 2-yilda - 30000, 3-yilda - 10000, 4-yilda - 20000, 5-yilda - 10000 ming sumln mahsulot ishlab chiqarildi.
Mahsulot birligiga taksimlanadigan amortizatsiya xarajatlari quyidagiga teng: (10000-1000)/90000=0,1 har bir sumlik mahsulot uchun

Bajarilgan ish		hajmiga ko‘ra	amortizatsiya xisoblash jadvali
Yillar	Balans qiymati	Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi	Yillik amortizatsi ya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	qoldik qiymati
1-yil	1000	2000	200	200	800
2-yil	1000	3000	300	500	500
3-yil	1000	1000	100	600	400
4-yil	1000	2000	200	800	200
5-yil	1000	1000	100	900	100

kamayish usulida amortizatsiya Hisoblashish. Bu usulda amortizatsiya Hisoblashishda amortizatsiya me’yori 2 xissaga orttiriladi va amortizatsiya me’yor 40%(2*20%)ga teng bo‘ladi.
Qoldiqli kamayish usulida amortizatsiya xisoblash jadvali

Iillar	Balans qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	Qoldik qiymati
1 –yil	1000	(40%*1000)=400	400	600
2-yil	1000	(40%*600)=240	640	360
3-yil	1000	(40%*360)=144	784	216
4-yil	1000	(40%*2160)=864	8704	1296
5-yil	1000	296	9000	100

11-MAVZU: TAYYOR MAHSULOT VA ULARNING SOTILISHINI HISOBGA OLISH.
REJA:

• 
  
  Tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar) va uni hisobga olish vazifalari
  
• 
  
  Tayyor mahsulotni baholash va uning nomenklaturasi
  
• 
  
  Tayyor mahsulotning ombordagi va buxgalteriyadagi hisobi
  
• 
  
  Tayyor mahsulotni jo‘natishni hisobga olish
  

Tayanch iboralar: tayyor mahsulot, ishlar, xizmatlar, tayyor mahsulotni baholash, nomenklatura, tayyor mahsulotning ombordagi va buxgalteriyadagi hisobi, tayyor mahsulotni jo‘natishni hisobga olish, sotish xarajatlari hisobi, tayyor mahsulot sotishning analitik va sintetik hisobi
1. Tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar) va uni hisobga olish vazifalari
Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish xalq xo‘jaligi va axolining extiyoj-
larini ta’minlashga qaratilgan xar bir korxona ishlab chiqarish faoliyatining yakunlovchi
bosqichi hisoblanadi.
Tayyor mahsulot deb - korxonadagi barcha ishlov operatsiyalaridan o‘tib bo‘lgan, tayyor holga keltirilgan belgilangan davlat standarti va texnikaviy shartlarning barcha talablariga javob beradigan hamda texnika nazorati bo‘limi tomonidan qabul qilingan yoki buyurtmachilarga topshirilgan mahsulotga aytiladi. Uning tarkibiga buyurtmachi korxona-lar uchun bajarilgan ish, xizmatlar hamda ushbu korxonaga karashli ishlab chiqarishdan tashqari xo‘jaliklar uchun bajarilgan ish va xizmatlar ham kiradi.
Korxona mahsulotni iste’molchilar bilan tuzilgan shartnomalar reja topshiriqlari asosida bozor talablarini o‘rganish kabi masalalarga katta e’tibor bergan holda ishlab chiqaradi. Sanoat mahsuloti natura va qiymat ko‘rsatkichida hisobga olinadi. Natura ko‘rsatkichlari mahsulotni ularning tabiiy xususiyatlariga karab, mivdori, soni va ogirligini tavsiflab beradi, bu ko‘rsatkichlardan tayyor mahsulotni miqdoriy jihatdan hisobga olish uchun foydalaniladi. Tayyor mahsulot (ish, xizmat) ni natura ko‘rsatkich-larining puldagi ifodasi uning qiymat ko‘rsatkichini ifodalaydi.
Korxonalarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish tizimida tayyor mahsulot, uni ortib jo‘natish vazifalariga quyidagilar kiradi:

• Mahsulot (ish, xizmat) sotilishi bilan bog‘liq bo‘lgan hamma xo‘jalik

  
  operatsiyalarini hisobda to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks ettirish;
  

• Mahsulot (ish, xizmat) sotishda shartnomalar bajarilishi ustidan nazorat

  
  urnatish;
  

• Sotilgan mahsulotning assortiment va hajmi bo‘yicha hamda sotish rejasining

  
  bajarilishini nazorat qilish;
  

• Mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan davr xarajatlarini o‘z

  
  vaqtida aniq hisob-kitob qilish;
  

• Sotilgan mahsulot uchun olingan tushumni aniq hisob-kitob qilish, foyda summa-

  
  sini to‘g‘ri aniqlash va boshqalar.
  

Ushbu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi korxonaning bir maromda ishlashiga, ombor xo‘jaligi va mahsulot sotishni to‘g‘ri tashkil qilishga, xo‘jalik operatsiya-larining xujjatlarda o‘z vaqtida rasmiylashtirilishiga bog‘liqdir.

«Tovar-moddiy zaxiralar» nomli 4-son BHMSga muvofiq (5.3-band) tayyor mahsulot xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda bo‘lgan aktivlar hisoblanadi va ular xo‘jalik yurituvchi sub’ektning kundalik faoliyatida sotish uchun mo‘ljallangan tayyor mahsulot, tovarlar sifatida korxonaning tovar-moddiy zahiralari tarkibiga kiradi. Tayyor mahsulotni hisobga olish shu mahsulotning ishlab chiqarishdan olinishi, uning harakati, sotilishi va xaridorlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni aks ettiradi.
Ombordagi mahsulot deganda, ishlab chiqarishning barcha ishlov operatsiyalaridan o‘tib, texnika nazorati bo‘limi tomonidan omborga benuqson deb qabul qilingan va asosan sotishga mo‘ljallangan tovar mahsuloti tushuniladi. Jo‘natilgan mol (tovar)lar deb, xaridorlarga yoki iste’molchilarga jo‘natilgan, lekin uning uchun xaridorlar trmonidan xali puli tulanmagan yo‘ldagi mahsulotga aytiladi. Ma’sul saqlashga qabul qilingan mol (tovar)lar deb, xaridorlarga jo‘natilgan tovar mahsulot har xil sabablarga ko‘ra (sifatiga ko‘ra xaridorning talabini qondirmaydigan, xaridorlarga adashib borib kolgan, ya’ni bir korxonaning o‘rniga ikkinchi korxonaga shartnomadan tashkari borib kolgan tovarlar va shu kabilar) sotib olish uchun qabul kilinmay qolgan bo‘lishi mumkin. Bunday mahsulotni tegishli korxonalar o‘z javobgarligiga qabul kilib olib, darxol bu mollarni yuboruvchi korxonaga xabar qiladilar. Shuning uchun bunday mollar mas’ul saqlashga qabul qilingan mollar deb yuritiladi. Bunga qo‘shimcha ravishda kurgazmada kuyilgan tayyor mahsulotni ham kiritish mumkin. Chunki ko‘rgazmaga qo‘yilgan tayyor mahsulot ham korxonada ishlab chiqarilgan va sotilishi kerak bo‘lgan mahsulotlar dir.