Fanidan O‘quv-uslubiy majmua qarshi – 2020

Unlilar uyg’unligi (singarmonizm- grekcha sin – o’xshash, harmoni- ohang) turkiy tillarning muhim fonetik xususiyatlaridandir. Unlilar uy’gunligi deb, so'z bo'g’inlari, o'zak va qo'shimchalaridagi tovushlarning o'zaro moslashishi, uyg’unlashishini, bir-biriga o'xshash bo'lishiga aytiladi.
Unlilar uyg’unligi tanglay (palatal-velyar) va lab(labial) kabi ikki turga bo'linadi.
Tanglay uyg’unligi. So’zning dastlabki bo'g'inida orqa qator (a,iu,o, u, a) unli bo'lsa, keyingi bo'ginlarda ham orqa qator unli, aksincha, so'zning dastlabki bo'g’inida old qator unli (d, e, u, y, o) kelsa, shunga muvofiq ravishda, keyingi bo'g’inlarda ham old qator unli kelishi tanglay uyg’unligi deyiladi. Misollar atniun, kelgen, barg’an, ishler.
Eski turkiy va eski o'zbek tillaridagi tanglay uyg'unligining o'rta asr tilshunoslari tomonidan talqini ham diqqatga sazovordir. Mahmud Qoshg’ariy turkiy so'zlarni ikki guruhga q,g’ li qattiq o'zakli so'zlar, k,g li yumshoq o'zakli so'zlarga bo'ladi. Bu esa M.Qoshg’ariyning turkiy matnlarni transkripsiya qilishning eng zaruriy tamoyilini to’g’ri ifodalab berishini ko'rsatadi. Haqiqatan ham, q, g’ va x undoshlari ishtirok etgan turkiy so'zlarda old qator unlilar keladi. Bu qisman o'zlashgan so’zlarga ham aloqadordir:
Ul sanamkim karsiu atpafada yel bash qoydiular,
Ke'bedekdurkum so'lurlar barcha saro'do'n namaz. (Nav.)
Lab uygunligi. So’zning dastlabki boshida lablangan o, v, uu u unlilardan biri kelsa, keyingi bo’ginlarda ham shu unlilarning moslashib kelishiga lab uygunligi deyiladi. Tanglay uyg’unligidan farqli o’laroq, lab uyg’unligi keng tarqalmagan.Misollar: solum, ko’zum, yuzum, tushtum. Mapdo'n kvzumgv tamo'z bir satra ta acho'lsun, Kim tiyredur bagayat sajro's ara masa koz. (Nav.).
Singarmonizm qisman undoshlarga ham aloqadordir. Old va orqa qator unlilarning uyg’unlashib kelishi so’zlardagi shar variantini tanlashga olib keladi. Masalan, chgah kelgen so’zlaridagi sifatdosh qo’shimchasining g va g undoshlarda qatnashishi unlilar uyg’unligi tufaylidir. Bu, ayni zamonda, affikslarning variantlarini ko’paytirishga xizmat qiladi (Bu haqda morfologiya qismida baxs qilinadi).
Singarmonizm qonunida -kim, -ki va boshqa qo’shimcha-yuklamalar, qo'shma so’zlarning ikkinchi (o'zak) kismi bo’ysunmasligi mumkin, chunki bunday so’zlarda saqlanadi.