Fanlararo innovatsiyalar va 8- son ilmiy tadqiqotlar jurnali

O‘ZBEKISTONDA
 
FANLARARO
 
INNOVATSIYALAR

VA 
8-
SON

ILMIY
 
TADQIQOTLAR
 
JURNALI
20.05.2022
18 
Antitezalar badiiy asar nomlarida ham keltirilishi mumkin. Masalan, rus
adabiyotining yozuvchi Lev Tolstoyning “Urush va tinchlik”, “Jinoyat va jazo”, 
“Yolg’on va nozik” kabilar ham antitezaga misol bo’la oladi.
Badiiy matnlarda ekspressivlikni oshirish vositasi sifatida antiteza quyidagi
asosiy holatlarda qo’llaniladi:
Birinchidan, bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan tasvirlar yoki tushunchalarni
solishtirganda: Masalan, “Yevgeniy Onegin” asaridagi: 
Ular til topishib ketishdi. To’lqin va tosh 
She’r va nasr, muz va olov.
Ikkinchidan, antitetik tushunchalar yoki tasvirlar bo’lishi mumkin bo’lgan
ifodalarda qo’llaniladi. Bunday holda, antiteza, odatda, ifodalanayotgan obyektning
mazmunidan iborat bo’lgan kontrastni yoki uning kattaligini ifodalaydi. Masalan, 
Derjavinning “Men podshohman – qulman, men qurtman – men Xudo” kabi
antitezalari misol bo’la oladi. Inson so’zi tabiatan qarama-qarshi antitetik
tushuncha hisoblanadi. 
Uchinchidan, antitetik tasvir (yoki konseptsiya) diqqat markazida bo’lgan
boshqa tasvirni soya qilish uchun ham ishlatilishi mumkin. Shunda antiteza
a’zolaridan faqat bittasi ifodalanayotgan predmetga mos keladi, ikkinchi a’zo esa
birinchisining ifodaliligini oshirish uchun xizmat ma’nosiga ega bo’ladi. Masalan, 
Derjavinda: 
Ovqat stoli qayerda edi, 
Tobut bor. 
Pushkindan: “Men senga hayrat bilan qarayman, qachon...sizning
jingalaklaringiz qora yoqilgan och marmar, uni tarqating”.
To’rtinchidan, antiteza muqobil ifodalashi mumkin: yo-yoki. Masalan, 
Pushkindagi Leporello Don Xuanning quyidagi so’zlari misol bo’la oladi: “Qayerdan
boshlashingning ahamiyati yo’q, qoshing bilan yoki oyoqing bilan”.
Antiteza ikkita qarama-qarshi tasvir bilan chegaralanib qolmasligi, balki ko’p
nomli bo’lishi ham mumkin. Pushkinning “Yo’l harakati shikoyatlari” da biz
polinom antitezalarni ham uchratishimiz mumkin: 
Dunyoda yurishimga qancha vaqt kerak, 
Endi aravada, endi otda, 
Endi vagonda, keyin vagonda, 
Aravadami yoki piyodami?
Antitezani o’zbek xalq maqollarida ham ko’rib o’tishimiz mumkin: 
Bir yaxshi bilan bir yomon kelishar, ikki yomon kelishmas. 
Gunohi – meniki, savobi – sizniki.
Kishi yerida sulton bo’lguncha, 
O’z elingda cho’pon bo’l. 
Ko’p ko’padi, oz cho’kadi.
Dono – bir joyda, dangasa – har joyda.

---