Fanlararo integratsiya zamonaviy ta'limning zaruriy shartidir. Musiqa darslarida fanlararo integratsiya
Download 137.69 Kb.
|
Integratsiyalashgan darslarni rejalashtirish
|
do'stlik - adovat
harakat -so'z o'yini - xayoliy vaziyat portret-tasviriy tasviriy san'at musiqiy san'at tovushlari so'z-tasviriy adabiyot Tarkibni birlashtirish muloqotga, talabalar va o'qituvchi o'rtasida bilim almashishga yordam beradi, fikrlashga, o'z-o'zini hurmat qilishga va motivatsiyani rag'batlantiradi. Yosh maktab o'quvchilari atrofdagi dunyoni tushunishga va tartibga solishga harakat qilishadi va qarama -qarshiliklarga duch kelganda, ular darhol ularga tushuntirish berishadi. Shuning uchun o'qituvchi muloqotni shunday tashkil qilishi kerakki, u yosh o'quvchilarga bunday qadriyatning qadr -qimmati va uning hayotdagi ahamiyatini ochib berishi kerak; talabalarning uni topishga bo'lgan ehtiyojini rag'batlantirish. Interpenetrating formasi bir xil faoliyat turiga asoslanadi, masalan, o'yinlar, ular boshqalari organik tarzda birlashadi: kognitiv, musiqa tinglash, rasmni idrok etish va boshqalar. Bu shakl ko'pincha boshlang'ich maktabda amalga oshiriladi. Teatrlashtirish Yaxshi hamkorlik - badiiy o'yin harakati Matematika Ijro darsi, ertak darsi, tergov darsi kabi dars turlari bor. Boshqa turdagi faoliyatning mazmuni va kirish darajasi o'qituvchi tomonidan qo'yilgan vazifalarga va o'quvchilarning rivojlanish darajasiga bog'liq. Individual tabaqalashtirilgan (ijodiy) shakl - bu integratsiyalashgan darsni tashkil etishning eng qiyin shakli, o'qituvchidan yuqori professionallikni talab qiladi. Talabalar o'z faoliyatlarini mustaqil ravishda tanlaydilar, mavzu doirasini va o'z atroflarida muloqotni tashkil qiladilar. 1 guruh 2 guruh Yaxshi mehnat birgalikda ijodkorlik 3 guruh qo'shma aloqa, Adabiy o'yin harakati, birgalikda teatrlashtirish O'qituvchi talabani bir faoliyat turidan ikkinchisiga o'tkazishi kerak; o'quvchi yaratgan mahsulot tarjima vositasi bo'lib xizmat qiladi. Masalan, siz chizmalardan kompozitsiya yaratishingiz, ertakni ixtiro qilishingiz va o'ynashingiz, bino yaratishingiz, uni matematik tarzda o'rganishingiz va hisoblashingiz mumkin va hokazo. Kontentni integratsiyalashuvi o'quvchilarga o'rganilayotgan ob'ektni bir butun sifatida ko'rish va ijodiy o'zini anglash imkonini beradi. Boshlang'ich maktabda fanlararo integratsiya o'qituvchining harakatlari (o'qitish) va o'quvchilar harakatlarining (ta'limiy va kognitiv) adekvatligini nazarda tutadi. Har ikkala faoliyat ham umumiy tuzilishga ega: maqsadlar, motivlar, mazmun, vositalar, natija, nazorat. Faoliyat mazmuni nuqtai nazaridan o'qituvchilar va talabalar o'rtasida farq bor. 1. Maqsadli bosqichda o'qituvchi fanlararo maqsadni qo'yadi, talabalar esa o'qituvchi rahbarligida fanlararo mohiyatni anglashi, turli fanlardan kerakli bilimlarni tanlashi, diqqatni nafaqat umumlashtirilgan bilimlarni o'zlashtirishga qaratishi, shuningdek, ko'nikmalar va sintezni, shaxsiy fazilatlarni, qobiliyat va qiziqishlarni rivojlantirish uchun. 2. Motivatsion bosqichda o'qituvchi o'quvchilarni dunyoqarash haqidagi bilimlarga, turli fanlardan tushunchalarni umumlashtirishga undaydi. Talabalar ixtiyoriy harakatlarni safarbar qilib, ularni umumlashtirilgan bilimga kognitiv qiziqishga yo'naltiradi. 3. Faoliyatning mazmunli tomoni bosqichida o'qituvchi yangi o'quv materialini kiritadi, shu bilan birga boshqa fanlardan asosiy bilimlarni oladi. O'quvchilar umumlashtirilgan bilim darajasidagi umumiy fan tushunchalarini, muammolarni o'zlashtiradilar. 4. Vositalarni tanlash bosqichida o'qituvchi ko'rgazmali qurollar, darsliklar, jadvallar, diagrammalar, so'rovnomalar, topshiriqlarni belgilaydi. Yosh maktab o'quvchilari vizualizatsiya yordamida integratsiyalashgan muammolarni hal qilishda transfer, sintez, umumlashtirish harakatlarini bajaradilar 5. Keyingi bosqich - samarali. O'qituvchi pedagogik mahoratni qo'llaydi, talabalar esa bilimlarning izchilligi, umumlashtirish qobiliyatidan foydalanib, uni amalda qo'llaydilar. 6. Nazorat bosqichida o'qituvchi o'zaro baho, o'quvchilarning tayyorgarligini o'zaro nazoratini amalga oshiradi, assimilyatsiya sifatini baholaydi. Talabalar o'z-o'zini nazorat qilishni va o'z bilimlarini baholaydilar. Boshlang'ich maktabda integratsiya miqdoriy, ya'ni. "Hammasi haqida bir oz." Yosh maktab o'quvchilari kontseptsiyalar haqida tobora ko'proq yangi g'oyalarni oladilar, ular mavjud bilimlar doirasini muntazam ravishda to'ldiradilar va kengaytiradilar. Bu har xil bilim va ko'nikmalarni sintez qilish qobiliyatini talab qiladi. Trening natijasi - "hamma narsa haqida" bilish zarurati va bu allaqachon yangi integratsiya darajasidagi mutaxassislik. "Oxir -oqibat, integratsiya dunyoni idrok etish yaxlitligini birlashtirishga hissa qo'shishi kerak - bu dunyo va unda yashaydigan odamlarning birligi, er va makon, tabiat va odamning birligi. Bu erda umumiy gumanistik mavjud. jarayonning asosi - zamonaviy insonni markazga joylashtirish, uning tabiiy va ijtimoiy muhitdagi o'rni va roli. Boshlang'ich ta'lim va tarbiyada integratsiyalashuvning ham taktikasini aniqlaydigan, ham qulay, ham salbiy omillar mavjud. An'anaviy ta'limda etarlicha foydalanilmaydigan bola intellektining rivojlanishida integratsiyaning katta salohiyati borligi qulay omil hisoblanadi. Birinchi salbiy omil - cheklangan miqdordagi o'quv fanlari - bu oz miqdordagi bilimlar mazmuni dunyoning haqiqiy manzarasini, uning qismlarining o'zaro bog'liqligini aks ettirishi bilan to'ldirilishi mumkin. Va ikkinchi salbiy omil - bu yoshdagi bolalar uchun tushunarli va qiziqarli bo'lishi uchun birlashtirilgan kursni taqdim etishning qiyinligi. Ko'rib turganingizdek, integratsiyalashgan ta'lim mazmuni muammosining o'ziga xos qiyinchiliklari bor. Lekin shu bilan birga hal qilishni osonlashtiradigan omillar ham bor. Ulardan bittasini boshlang'ich maktabda ko'pchilik fanlarni, ayrimlarini hisobga olmaganda, bitta o'qituvchi o'qitadi, shuning uchun unga integratsiyalashgan o'qishga o'tish osonroq, deb atash mumkin. Ob'ektlarni birlashtirish uchta shart bilan mumkin: 1. Tadqiqot ob'ektlari bir xil yoki etarlicha yaqin bo'lishi kerak; 2. Integratsiyalashgan o'quv predmetlarida bir xil yoki o'xshash tadqiqot usullari qo'llaniladi; 3. Integratsiyalashgan ta'lim fanlari umumiy qonuniyatlarga, umumiy nazariy tushunchalarga asoslanadi. Integratsiya - bu fanlararo aloqalarni amalga oshirishning eng yuqori bosqichi. Integratsiya funktsiyalari o'quvchilarda bilimning tizimli xarakterini, tizimli fikrlashni shakllantirish, ularning bilim va faoliyat usullarini (yaqin, o'rta, uzoq) uzatish qobiliyatini rivojlantirish, maktab o'quvchilarida dunyoning ilmiy tasavvurini shakllantirishdan iborat. . Didaktik integratsiyaning funktsiyalari: shaxsning yaxlit rivojlanishi; dunyoning shakllangan rasmining yaxlitligi; umumlashtirishning yuqori darajadagi harakatlari uchun indikativ asosni shakllantirish; bir vaqtning o'zida fikrlashni rivojlantirish (tashqi sifat, xilma-xillik, heterogen jarayonlar ortida umumiy narsani ko'rish qobiliyati); integratsion ong va integratsion faoliyat usullarini rivojlantirish. Zamonaviy pedagogikada integratsiyalashuv funktsiyalarining umumiy qabul qilingan ro'yxati yo'q, shuning uchun ham uning barcha navlari bilan bog'liq bo'lgan pedagogik integratsiyaning eng umumiy, o'zgarmas funktsiyalari ajratiladi. Bular bo'lishi mumkin: uslubiy, ishlab chiquvchi, texnologik funktsiyalar. Pedagogik integratsiyaning funktsiyalari - bu ma'lum bir vazifa yoki rolni bajarganda uning faoliyatini namoyon qilish usullari. Ularning har biri kichikroq funktsiyalarni to'plashga qodir. 1. Uslubiy funktsiya. Pedagogik integratsiyaning metodologik funktsiyasining uchta jihatini ajratish mumkin: evristik (yangi pedagogik kontseptsiyalarni ishlab chiqish uchun dastlabki asos bo'lib xizmat qiladi), mafkuraviy va aksiologik (pedagogik jarayon ishtirokchilarini intellektual va ma'naviy boyitish vositasi), instrumental. (uning vosita sifatida harakat qilish qobiliyatini bildiradi: pedagogika fanini bilish va o'zgartirish; ta'lim amaliyotini bilish va o'zgartirish; yangi va eski, nazariy bilim va amaliy tajribaning uzluksizligini ta'minlaydi). 2. Rivojlanayotgan funksiya. Rivojlanish butunni farqlash, funktsiyalarni ajratish, xulq -atvor harakatlari va ularning yangi yaxlitlikka birlashishi orqali amalga oshiriladi. Differentsiya yangi harakatlarning - pertseptiv, mnemonik, aqliy va hokazolarning paydo bo'lishiga, aqliy faollikni ko'paytirish, boyitish va takomillashtirishga, integratsiyaga - ularning natijalarini tartibga solish, bo'ysunish va ierarxiyalashga olib keladi. Integratsiya yangi aqliy shakllanishlarni, faoliyatning yangi tuzilishini shakllantirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Qidiruv va bilish faoliyatiga asoslangan muammoli ta'lim bilan bog'liq misolni ko'rib chiqing. U yangi bilimlarni shakllantirish kabi ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi: farazlarning rivojlanishi, yangi savollarning shakllanishi va boshqalar. Integratsion pedagogik terminologiyadan foydalanib, biz aytishimiz mumkin: muammoli o'rganish jarayonida bilimning o'zgarishi va shu asosda odamda psixologik yangi shakllanishlarning paydo bo'lishi bilan bog'liq bo'lgan haqiqiy integratsiya amalga oshiriladi. Bu holatning asosiy sabablaridan biri muammoli ta'limning heterojenligi. Bundan tashqari, eng oddiy muammoli vaziyatni hal qilishda talaba turli xil kelib chiqishi haqidagi bilimlarni jalb qilishga, har xil turdagi aqliy faoliyatni bajarishga majbur bo'ladi. Muammoli ta'limda, talaba o'zi tanlagan va sintez qilgan, har xil sifatdagi ma'lumotlarning cheksiz to'plamini o'z ichiga olgan qidiruv modeli bilan shug'ullanadi. 3. Texnologik funktsiya. Uning mazmuni quyidagilarni o'z ichiga oladi: siqilish, axborotni siqish va vaqt; bilim va ko'nikmalarni rivojlantirishda takroriylikni bartaraf etish va uzluksizlikni o'rnatish; ba'zi fanlarning bilim va ko'nikmalarini boshqalariga tarqatib yuborish va o'zaro kirib borish; tushunchalar, faktlar, ko'nikma va malakalarni tizimlashtirish, olingan bilimlarning bir qismini inkor etish, umumlashtirilgan yaxlit xususiyatlarni shakllantirish ko'nikmalari, bo'ysunish va muvofiqlashtirishni o'rnatish. Pedagogik integratsiyaning aniqlangan va tavsiflangan o'zgarmas funktsiyalaridan markaziy o'rinni ta'lim funktsiyasi egallaydi, u ta'lim nazariyasi va amaliyotining barcha sohalariga, shu jumladan inson tarbiyasi mavzusiga ham tegishli. Shu bilan birga, bu integratsiyaning salbiy imkoniyatlarini inkor etmaydi. Umuman integratsiya va uning sub'ektlararo versiyasi haqida aytilganlarga, shuningdek, unga qo'shimcha materiallarga asoslanib, biz ta'limning eng muhim integratsion komponentlarini ajratamiz va ularni yaxlit modelga keltiramiz. 1. Integratsiya tarkibning turli tarkibiy qismlarining bir mavzuda yoki jarayonda yaqinlashishi, aloqasi va birlashuvini ifodalaydi. O'zaro kesishgan, xilma -xil tarkib umumiyni tashkil qiladi, ya'ni. integratsion qism va o'ziga xos, ya'ni. kesishmaydigan zonalar. Turli kontentning birlashuvida, chegara hududlarida muammoli vaziyatlarni yaratish, tizimlararo kognitiv vazifalarni hal qilish, bitta mavzu, blok yoki mavzuning mazmunini boshqa mavzu, blok yoki mavzuning mazmuniga aylantirish vazifalarini hal qilish mumkin. 2. O'quv jarayonini integratsion asosda qurish yuqori darajadagi bilimlarning shakllanishiga olib keladi, harakatlarning indikativ asosining radiusini oshiradi, o'quvchilarning umumiy intellektual rivojlanishiga yordam beradi. Chegara hududlarida o'quvchilar o'rganayotgan narsalarining ma'nosini aniqlay oladigan vaziyatlar shakllanadi va bu holat o'qituvchini "ma'no vazifalarini" ishlab chiqish va o'quv jarayoniga kiritishga undashi kerak. 3. Mavzulararo integratsiya, uning sub'ektlararo (kengroq aytganda, tizimlararo mazmun) boshlang'ich maktab yoshidagi bolalarda bir vaqtning o'zida fikrlashni shakllantirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Bir vaqtning o'zida fikrlash-bu har xil sifatli hodisalar va jarayonlarning umumiyligini ko'rish qobiliyati: daryodagi suv to'lqini; dala bo'ylab o'tayotgan olov to'lqini; shaharda gripp to'lqini; tovush to'lqini. 4. Fanlararo integratsiyaning muhim komponenti - ko'p tarmoqli tarkibni o'z atrofida birlashtiruvchi integratsion omil. Fanlararo integratsiya omili meta-bilim bo'lishi mumkin, ya'ni. ob'ektiv bo'lmagan, ob'ektiv bo'lmagan bilim. Qoida tariqasida, ma'lum bir fan doirasida u o'ziga xosdir, lekin fanlararo o'qitish sharoitida, boshqa fanni bilish bilan birlashganda, u katta bilimlar o'ziga xosligining bir qismini yo'qotadi, lekin o'zi qisman bu boshqa fanni bilish. 5. Kontseptsiyaga qo'shimcha ravishda, kontseptsiya, o'zaro kesishuvchi sub'ektlararo fikrlar, agar ular haqiqatan ham turli san'at materiallarini birlashtirsa, birlashtiruvchi omil vazifasini o'tashi mumkin, fanlararo integratsiyaning bunday omili uyg'unlik g'oyasi bo'lishi mumkin). Boshlang'ich sinflar, keyingi bobda ko'rsatilgandek, bundan mustasno emas. 6. Vaziyatga qarab, ahamiyatiga ega bo'lmagan boshqa birlashtiruvchi omillardan biri - bu faoliyat usullari (har xil burchaklardan kuzatish, shu jumladan, har xil o'quv fanlari nuqtai nazaridan, shu jumladan, boshlang'ich sinflar), muammolar (hal qilish uchun). muammoli vaziyatlarga tarjima qilishda har xil mavzudagi materiallarni jalb qilish va hatto darsdan tashqari materiallarga murojaat qilish kerak), ma'nolar (ularni o'quvchilar, odatda, boshqa "o'xshash bo'lmagan" materialni jalb qilgan holda tushunishadi, shuningdek, "o'xshash" material, shuningdek, ushbu "boshqa" materialning ma'nolari asosida. 7. Ta’lim texnologiyalari birlashtiruvchi omil vazifasini bajarishi mumkin. Yuqorida keltirilgan birlashtiruvchi omillar ancha muhimroq xususiyatga ega, endi biz sub'ektlararo o'zaro ta'sirdagi texnologiyalarning rolini, ya'ni mazmunini amalga oshirish tartibining ketma -ketligini ta'kidlaymiz. Bu omillar, xususan, o'yinni o'z ichiga oladi, u, qoida tariqasida, eng xilma -xil rejalar mazmunini o'zi qoniqtirmasdan birlashtiradi. Agar biz teatr komponentini o'yinga qo'shsak va maktabda, ayniqsa ta'limning boshlang'ich bosqichida, hali etakchi faoliyat sifatida davom etishini hisobga oladigan bo'lsak, uning boshlang'ich ta'limdagi integratsion ahamiyati aniq bo'ladi. 8. Fanlararo integratsiyaning muhim xarakteristikasi uning chuqurligidadir. Ob'ektlarni integratsiyalashuvi bir tegish bilan bo'lishi mumkin "- bu asosan klassik" sub'ektlararo aloqalar ", lekin ularda hech qanday aybdor narsa yo'q. Aloqa yanada chuqurroq bo'lishi mumkin, lekin tomonlardan birining sezilarli darajada oshishi bilan (boshlang'ich sinflarda, masalan, musiqiy va vizual asosda chet tili). Integratsiyaning eng chuqur darajasi sub'ektlarning o'zaro ta'sirida "tenglik" deb hisoblanadi ("Dostoevskiy va Eynshteyn" - o'rta maktabning maxsus kursi). Binar dars bu asosiy dars mavzusini unga yaqin bo’lgan yondosh fan mavzusi bilan bog’lab o’qitishdir. Quyida biologiyaning ayrim mavzularini yoritishda fizik tushunchalardan foydalanish va ular bilan bog’lashga doir turli misollar keltirilgan. Masalan, baliqlar va suv muhitida yashashga moslashgan organizmlarning tuzilishi, tirik organizmlarga muhitning ko’rsatadigan ta’sirini o’rganishda “Arximed kuchi” to’g’risidagi bilimlaridan foydalanish mumkin. O’quvchilarga qiyidagi savollar beriladi. 1.Nima uchun baliqlarning skeleti boshqa quruqlikda yashovchi hayvonlarning skeletiga nisbatan bo’sh, egiluvchan bo’ladi? 2.Nima uchun suv o’tlarining tallomi qattiq bo’lmaydi? 3.Nima uchun kit va delfinlar sayoz joyda halok bo’ladi? Suvda yashaydigan tirik organizmlarning zichligi suv zichligidan juda oz farq qiladi. Shuning uchun ularning og’irligi Arximed kuchi bilan to’la muvozanatlashadi. Shu sababli suv hayvonlari quruqlikda yashovchi hayvonlarnikidek o’g’ir skeletga ega emas. Baliqlardagi suzgich pufagi ular hayotida katta ahamiyatga ega. Bu baliqlarda qisqarish xossasiga ega bo’lgan yagona organdir. Ko’krak va qorin muskullari yordamida pufak siqilib o’z hajmini va o’rtacha zichligini o’zgartiradi. Natijada, u baliqning suv ostiga tushish chuqurligini boshqaradi. Suvo’tlarning tallomi egiluvchan bo’lsa-da, o’zining vertikal holatini saqlaydi. Buning sababi shuki, tallom uchlari oxirida havo qalqovuchi (suvga botmay qalqib turuvchi) vazifasini bajaruvchi yirik aerenxima hujayralarining mavjudligidir. Turli hayvonlar oyoq tuyoqlarining (ot, sigir, bug’u) tuzilishi, ularning qumda, botqoqlikda va qorda harakatlanish xususiyatlarini fizikaning “Bosim va uning birliklari. Tabiatda va texnikada bosim” mavzusi bilan bog’lash mumkin. Inson va hayvonlar organizmidagi erkin harakatlanadigan hamma suyaklar tayanch (richag) hisoblanadi. Masalan, odamda qo’l va oyoqlar, pastki jag’, bosh suyagi, barmoq suyaklari; mushuklarda esa harakatlanuvchi tirnoqlar tayanch hisoblanadi. O’simliklarda ham tayanch elementlari uchraydi. Tirik organizmlar skeletining tayanch (richag) mexanizmlari kuchdan yutqizilganda tezlikdan yutishga asoslangan. Masalan, tuyaqushning va kiyikning uzun oyoqlari ularni tez chopishiga imkon beradi. Ko’rsichqonning qisqa panjalari esa kichik tezliklarda katta kuch hosil qilishga asoslangan. O’simliklar dunyosida tayanch elementlari kam uchraydi. Bu esa o’simliklarda harakatlanishning kamligi bilan tushuntiriladi. Masalan, tayanch ildizlar, barg bandlari, daraxt tanasi va o’q ildizi tayanch bo’ladi. Bu kabi mavzularni o’tishda fizika kursida “Oddiy mexanizmlar” “Mexanika” bo’limlari mavzularidan juda ko’p misollar keltirish mumkin. Turli hayvonlar, qushlar va hasharotlarning harakatlanish tezliklari yozilgan jadval asosida tezlik tushunchasini hosil qilish mumkin. O’simlik va hayvonot dunyosida diffuziyaning ahamiyati juda katta. O’simliklar barglari orqali nafas olibgina qolmasdan, qisman oziqlanadi ham. Shuning uchun ularda yuza diffuziyasi kuzatiladi. Hozirgi vaqtda mevali daraxtlarning (ildizi orqali oziqlanishdan tashqari) barglariga suv purkash yo’li bilan oziqlantirish usuli qo’llanilmoqda. Diffuziyali jarayonlar tabiiy suv havzasi va akvariumlarni kislorod bilan ta’minlashda ham katta rol o’ynaydi. Kislorod to’xtab qolgan suvning erkin sirtidan diffuziya tufayli uning juda chuqur qatlamlariga ham yetib boradi. Dengiz va okeanlarning suvo’tlari yo’q, yorug’lik umuman yetib bormaydigan eng chuqur joylarida ham tirik organizmlar uchrashining sababi ham shunda. Suv sathining yopilib qolishi unga kislorod o’tishini to’xtatib qo’yadi, natijada suv hayvonlarini nobud bo’lishiga sabab bo’lishi mumkin. Shuning uchun og’zi tor shisha idishlardan akvarium sifatida foydalanib bo’lmaydi. O’pka va to’qimalarda gazlar almashinuvi jarayoni ham diffuziyaga asoslangan. Bu kabi mavzularda “Molekulyar – kinetik nazariya. Diffuziya. Broun harakati”, “Aerodinamika” mavzulariga murojaat qilish mumkin. Daraxtlarning tanasi, o’simliklarning shoxlari va ildizlari juda ko’p kapillyarlardan (naylar, elaksimon naylar va tolalar) tuzilgan bo’lib, suv oziq moddalar shu kapillyarlar orqali o’simlik tanasi bo’ylab harakatlanadi. Oziq modda manbai bo’lgan tuproq ham juda ko’p mayda kapillyarlar to’plamidan iborat. Inson organizmida ham mayda kapillyar qon tomirlari mavjud. Har bir kapillyarning diametri soch tolasi diametridan 50 marta kichik. Inson organizmida o’rtacha 160 mlrd gacha kapillyar tomirlar mavjud bo’ladi. Bu mavzularni “Kapillyarlik hodisalari. Ho’llash” kabi mavzular bilan bog’lash mumkin. Tirik organizmlar birinchi marta suvda shakllangan. Ular quruqlikka o’tganda ham suv bilan bog’liqligini yo’qotmagan. Shuning uchun suv tirik organizmlar uchun zaruriy ehtiyoj hisoblanadi. O’simlik va hayvonlarning normal hayot kechirish uchun namlik 100 foiz bo’lishi kerak. Organizmdan katta miqdordagi suvni yo’qotish o’simlik va hayvonlarning halok bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun namlik har bir organizm uchun ma’lum me’yorda bo’lishi lozim . O’simliklar namlikni ildizlari yordamida tuproqdan oladi. Ular qabul qiladigan suvning miqdori iqlim sharoitiga bog’liq. Cho’l zonalaridagi o’simliklarning ildizlari juda uzun, yaxshi rivojlangan, barglari esa kichik bo’ladi. Bunda bug’lanish kam bo’ladi. Suvli joylardagi o’simliklarning ildizlari yaxshi rivojlanmagan, barglari esa keng bo’ladi. Tirik organizmlarning hayot kechirishida ham bug’lanishning ahamiyati katta. Bug’lanishni qiyinlashtiradigan turli xil shartlar issiqlik uzatish tartibini buzadi. Rezina, charm va sentetik materiallardan tikilgan kiyimlar organizmda issiqlik almashinib turishini qiyinlashtiradi. O’quvchilarga namlik, bug’lanish va kondensatsiya to’g’risida tushuncha berishda quyidagilarga e’tiborni qaratish mumkin. Organizmda issiqlik almashinishida ter ajralishi muhim rol o’ynaydi. Terlash inson va hayvonlar tana haroratini doimiy saqlanishini ta’minlaydi. Juda issiq vaqtlarda terlash hisobiga ichki energiya kamayadi, natijada organizm soviydi va yuqori temperaturada ishlashga imkon beradi. Biroq bunday bo’lishi organizm uchun qiyinchilik tug’diradi. Absolyut namlik yuqori bo’lgan sharoitda ham (namlik yuqori bo’lgan joylarda, turli sexlarda) hayot kechirish va ishlash og’ir bo’ladi. Nisbiy namlik 40 foizdan kam bo’lgan sharoitda ham organizm ko’p suv yo’qotadi va zararli ta’sir qiladi. Inson me’yorida hayot kechirish uchun nisbiy namlik 40-60 foiz bo’lishi kerak. Issiqlik almashinishi va bug’lanish jarayoni hayvonlar hayotida ham katta ahamiyatga ega. Masalan, tuya ikki hafta davomida suv ichmay yura oladi. Chunki, u juda issiq vaqtlarda ham deyarli terlamaydi. Tuyaning tanasi qalin va zich jun bilan qoplangan. Bu esa uning organizmini issiqdan saqlaydi. Jun organizmga issiqlik kirishini ham, issiqlik chiqishini (bug’lanishini) ham to’sadi. Tuya eng jazirama kunlarda ham og’zini ochmaydi, chunki og’zini katta ochsa og’iz bo’shligining shilliq pardalaridan ko’p suv bug’lanadi. Tuya bir minutda 8-16 marta nafas oladi. Buning hisobiga ham organizmdan havo bilan birgalikda ko’p suv chiqib ketmaydi. Itlarda esa aksincha ter bezlari rivojlanmaganligi sababli jazirama issiq vaqtlarda tilini osiltirib tez-tez nafas oladi, bunda ko’p suv bug’lanib organizmni sovitadi. Ko’pgina hayvonlar masalan, amfibiyalar, kanalar, hasharotlar bug’lanayotgan suyuqlikning o’rnini to’ldirish uchun tana qoplami yordamida suvni shimadi. Qushlardagi havo pufaklari issiqlik almashinishida muhim vazifani bajaradi. Havo pufakchalariga kiradigan havo qushlar tanasini sovitib turadi. Jazirama issiq kunlari havo pufagi yuzasidan suv bug’lanadi, natijada organizm soviydi. Shuning uchun issiq vaqtlarda qushlarning tumshuqlari ochiq bo’ladi. Bu kabi tushunchalarni bug’lanish va kondensatsiya mavzulari bilan bog’lash mumkin. Tirik organizmlarning hujayra va to’qimalarida bioelektrik potensial yoki biotoklarning hosil bo’lish jarayonlarini o’rganishda fizikaning elektrlanish, elektr zaryadlari, potensial, elektr sig’imi kabi tushunchalardan foydalanish mumkin. O’simliklar to’qimalarida elektrlanish jarayonlarining mavjudligi XIX asrning o’rtalarida isbotlandi. Shikastlanish toklari deb ataluvchi bunday toklar dastlab hayvonlarda, keyinroq turli xil o’simliklarning to’qimalarida topiladi. O’simliklarning tanasi, bargi va mevasining qirqimi doimo normal to’qimaga nisbatan manfiy zaryadlangan bo’ladi. Bu xususiyatdan fizikada turli tajribalarda foydalanish mumkin. Ba’zi baliqlarni jonli elektr stansiya deb ataydilar. Bularning eng mashhurlari elektr laqqa baliqlardir. Bu baliqlarda elektr energiya to’planadigan maxsus a’zolari mavjud. Oddiy muskul tolalarida hosil bo’luvchi kichik elektr kuchlanishlari o’tkazgichlar – nervlardan iborat ko’plab ayrim elementlardan ulangan batareyalarga birlashgan. Ularda shunday plastinkalardan 8000 gacha borligi aniqlangan, bu plastinkalar bir-biridan yupqa modda bilan ajralgan. Har bir plastinkaga orqa miyadan keluvchi nerv tutashadi. Bu plastinkalar o’ziga xos kondensator vazifasini bajaradi. Ilonbaliq o’z “kondensator”larida elektr energiyasini to’plab uni o’ziga tekkan jism orqali razryadlaydi. Bu razryadlar mayda jonivorlar uchun halokatli hisoblanadi. Ancha vaqt razryadlanmagan yirik ilonbaliqlar zarbasida kuchlanish 800 V gacha yetishi mumkin. Janubiy Amerikaning shimoliy-sharqiy qismidagi daryolarida eng qudratli ilonbaliq yashaydi. Bu baliqlarning uzunligi ikki metr bo’lib, voltmetr strelkasini 550 V gacha og’diradi. Shuning uchun bu daryolardan odamlar faqat otlarda o’tadilar. Elektr ilonbaliq o’z “batareya”larini otlarning oyoqlarida razryadlaydi va o’z qurollarini qayta elektrlashga ulgura olmaydi, odamlar daryodan zararsiz o’tib oladilar. Cho’ntak fonari batareykalarini ishga yaroqsizligini tekshirilganda ba’zan uning qutblariga til tekizib ko’riladi. Agar achchiqroq ta’m sezilsa batareyka ishga yaroqli hisoblanadi. Odam so’lagida oz miqdorda turli xil tuzlar bo’ladi. So’lak orqali tok o’tganda elektroliz hodisasi ro’y berib, batareyka elektrodlarida eritmaning tarkibiy qismalari ajralib chiqadi va achchiqroq ta’m seziladi. Tirik organizmlarning alohida to’qima va hujayralarning biopotensiallari qo’shilib natijaviy potensialni hosil qiladi. Bu potensiallni elektrodlardan kuchaytirgichga uzatib, so’ngra harakatlanuvchi lentaga qayd qilish mumkin. Organ va to’qimalarning funksional holatini bunday aniqlash fiziologik tekshirish va kasalliklarga tashxis qo’yishda muhim rol o’ynaydi. Yurak (EKG), bosh miya, periferik nerv tolalari potensiallarini qayd qilish ancha keng tarqalgan. Elektr toki davolash maqsadlarida ham qo’llaniladi. Elektr toki yordamida organizmga dori moddalar kiritiladi. Bu modda zaryadlangan eritmada hosil qilinadi. Bu usul elektroforez deyiladi. O’quvchilarga elektr tokining halokatli ta’sirini ham aytib o’tish kerak. Tok ta’sir etganda organizmning tirik to’qimalarini qo’zg’atadi va zararlaydi. Taxminan 30 V dan yuqori kuchlanishli tok zararli ta’sir etadi. Ko’z va yorug’lik bilan bog’liq bo’limlarni o’qitishda ham fizikaning “Optika” bo’limiga oid tushunchalardan foydalanish mumkin. Yorug’lik jonli tabiat uchun juda zarur bo’lib, u energiya manbai bo’lib xizmat qiladi. Yashil o’simliklar suv va unda erigan mineral tuzlar hamda karbonat angidrid gazidan yorug’lik energiyasi yordamida fotosintezlash qobiliyatiga ega. Ular assimilyasiya jarayonida yorug’lik energiyasini kimyoviy energiyaga aylantiradi. Boshqa barcha organizmlarning hayoti bevosita yoki bilvosita yashil o’simliklarga bog’liq. Yashil o’simliklar yorug’lik spektrning yashil qismini qaytarib qolgan qismini yutadi. Shuning uchun daraxtlarning bargi yashil bo’lib ko’rinadi. Jismlarning ranggi undan qaytgan nurlarning to’lqin uzunliklari bilan aniqlanadi. Oq nur bilan yoritilganda o’simliklar quyosh spektrining yashil qismini, gullar esa qizil qismini aks ettiradi. Bug’doy, arpa, suli, javdar kabi o’simliklar rivojlanish paytida yashil rangda bo’ladi, yetilish jarayonida esa rangini o’zgartiradi. Ular dastlab spektrning yashil qismini qaytarib, qizil qismini yutadi. Qizil nurlar eng ko’p issiqlik ta’siriga ega bo’lib, xlorofill tarkib topishini ta’minlaydi. O’simliklarning pishib yetilish jarayonida asta sekin organik moddalarga ehtiyoji kamayadi va ular rangini o’zgartiradi. Bunday rangdagi o’simliklar qizil nurlarni kam yutadi. Ko’rish evolyutsiya jarayonida organizmni atrof muhitga moslanishi natijasida yuzaga kelgan. Yoruglikni sezish jarayoni nur energiyasining biror qismini yutilishi bilan bog’liq. Shuning uchun pagment ko’zning asosiy elementi hisoblanadi, chunki shaffof ko’z ko’rish imkoniyatiga ega emas. Past tabaqali hayvonlarda ko’rish organi ularning tanasida joylashgan bo’lib, ba’zi hollarda shaffof yoki oddiy pagmentli dog’lardan iborat. Yuksak rivojlangan organizmlarning ko’zi esa faqat yorug’likni sezishdan tashqari, nur qaysi tomondan kelayotganligini, shu bilan birga atrofdagi narsalarni fazoda joylashishi va ularning geometrik xususiyatlari haqida fikr yuritish imkoniyatini beruvchi funksiyani bajaradi. Ko’rish organlari turli xil shaklda bo’ladi. Ular yakka, juft, ko’p, shuningdek, katta, kichik, harakatchan, harakatsiz bo’lishi mumkin. Ammo ularning ishlash prinsipi bir xil bo’ladi. Har qanday ko’zda fokuslovchi va yorug’likdan himoyalovchi qismlar mavjud. Ular birgalikda ko’rishning yo’nalishini ta’ninlaydi. Natijada ko’z oriyentirlovchi organ bo’lib qoladi. Bundan tashqari, har qanday ko’zda turli darajadagi yoritilganlikka sezgirlikni o’zgartiruvchi qism ham mavjud. Bo’g’imoyoqlilardan hasharotlar va qisqichbaqasimonlar turli yo’nalishlarni ko’rsatuvchi bir necha ko’zga ega bo’ladi. Har bir ko’z ingichka va naysimon tuzilishga ega. Uning yorug’lik sezuvchi qismi tubida joylashgan. Har bir ko’z faqat bir yo’nalishni ko’rsatadi. Ko’zlardan biri bilan oldinni, ikkinchisi bilan yuqorini ko’rish mumkin. Ularning ko’p sonli bo’lishi bir vaqtning o’zida atropfdagi butun fazoni ko’rish imkonini beradi. Ammo bu ingichka naychaga yorug’lik ingichka dasta tarzida kiradi. Shuning uchun naychadagi nerv tolalari joylashgan oxirgi qismi huddi quduqning tubiga o’hshab xira yoritiladi. Murakkab ko’z hamma tomondan ko’radi, ammo, biror tomonni ham to’liq ko’ra olmaydi. Tasvirlar ketma-ket qabul qilinganligi uchun hasharotlar ob’ektlar harakat tezligini juda aniq belgilay oladi. Mozaik ko’rishning bunday xususiyatidan samolyotning yerga nisbatan tezligini o’lchaydigan asbob yartishda foydalanilgan. Hasharotlarda uzluksiz bo’lib qo’shiladigan yorug’lik impulsining takrorlanish chastotasi taxminan 300 ga teng bo’lib, odamdagiga nisbatan 10 marta ko’p. Shuning uchun ham ular yaxlit tasvirini emas, uning bo’lak-bo’lak qismlarini ko’radi. Baliqlarning ko’zi yassi shox parda va sharsimon gavhari bilan farq qiladi. Baliq ko’zi gavharining nisbiy sindirish ko’rsatkichi katta emas, shuning uchun gavhar sirti egriligining katta bo’lishi hisobiga uning optik kuchi kattalashadi. Baliqlarda ko’z akkomodatsiya gavharini maxsus muskullarning qisqarishi yordamida to’r pardaga yaqinlashtirish yoki uzoqlashtirish yo’li bilan hosil qilinadi. Qushlar boshqa hayvonlarga nisbatan o’tkir ko’rishga ega bo’ladi. Ularda ko’z soqqasi juda katta bo’lib, o’ziga xos tuzilishga ega. Buni hisobiga ko’rish maydoni katta bo’ladi. Tovuq va boyqushlarning ko’zi o’ziga xos xususiyatga ega. Ma’lumki, ko’z tubi juda murakkab to’r parda bilan qoplangan. To’r parda tarmoqlangan ko’rish nervidan iborat bo’lib, bu nervlar yorug’likni sezuvchi tayoqchasimon va kolbachasimon retseptorlardir. Kolbachalar kunduzi, tayoqchlar esa kechasi ko’rish imkoniyatini beradi. Tovuqlarning ko’zlaridagi to’rparda faqat kolbachalardan iborat bo’lganligi uchun ular kechasi ko’rmaydi. Boyqushning ko’zi faqat tayoqchlardan iborat. Shuning uchun ular kechasi yaxshi ko’radi. Suvda yashovchi sut emizuvchilarning (kitlarning) ko’zi shox pardasining qabariqligi va katta sindirish ko’rsatkichiga egaligi bilan chuqurlikda yashovchi baliqlar ko’zini eslatadi. Yuksak rivojlangan hayvonlarning ko’zi tuzilishi bo’yicha odam ko’ziga o’hshaydi. Faqat katta yorug’lik kuchiga ega. Ammo ko’rish maydoni ancha kichik. Ba’zi hollarda ko’zning bunday kamchiliklari uning harakatchanligi bilan moslashadi. Masalan, buqalamun ko’zlarini aylantirishi mumkin. Quyon boshini burmasdan faqat oldindagi narsalarni emas, balki orqadagi narsalarni ham ko’radi. Ikkala ko’zning ko’rish maydoni oldidan ham, orqadan ham birlashib ketadi. Ammo quyon bevosita oldida turgan, narsani mutlaqo ko’rmaydi. Yaqindagi narsani ko’rish uchun kallasini yonboshga burishi kerak. Odam va ko’pgina umurtqali hayvonlarda ko’zining sindiruvchi sirti muguz pardadir. Ularda ko’zning tulri masofadagi buyumlarni ko’rishga moslashuv qobiliyati gavhar egrilanishining o’zgarishi bilan yuzaga keladi. Kipriksimon muskullari qisqarishi tufayli gavhar egriligi ortadi. Ko’z nurni kuchliroq sindira boshlaydi. Muskullar bo’shashganda gavhar yassilanadi va sindirish kuchsizlanadi. Odamning normal holatdagi ko’zi juda katta masofalarga moslasha oladi. Otlarda ko’z qorachiqlari gorizantal joylashgan. Bu esa gorizantal sirtda ko’rish burchagini kengaytiradi. Bu ochiq tekislikda yashovchi hayvonlar uchun juda muhim , biror havf tug’ilishi bilanoq o’z vaqtida yashirinish imkonini beradi. Mushuk va tulkilarda esa qorachiq vetikal joylashgan, bu hayvonlar o’lja qidirib, ko’pincha yuqoriga va pastga qaraydilar. Ba’zi dengiz chig’anoqlaridagi kamalak ranglarini, qushlarning patlari orasida kuzatiladigan shaffof rangli chiziqlar interferensiya hodisasi tufayli hosil bo’ladi, deb tushunish mumkin. Kapalak qanotlarining rangli tovlanishi ham interferensiya sabablidir. Agar kapalakning qanoti mikroskop orqali kuzatilsa, u ko’p sonli elementlardan iborat ekanligini ko’rish mumkin. Har bir elementning o’lchamlari ko’rinuvchi yorug’likning to’lqin uzunligi birligiga mos keladi. Demak, kapalak qanoti o’ziga xos difraksion panjara vazifasini bajaradi. Kamalak rangli chiziqlar ninachi kabi hasharotlarning ko’zlarida ham kuzatiladi. Buning sababi shuki, ularning murakkab ko’zlari ko’p miqdordagi alohida “ko’zcha” –fasetlardan iborat bo’ladi, ya’ni bular ham “jonli” difraksion panjaralar hisoblanadi. O’simlik va gullarga quyosh qattiq qizdirib turgan vaqtda suv sepish tavsiya qilinmaydi. Buning sababi shuki, o’simliklarning barglariga tushgan suv tomchilarida yorug’lik nurlari yig’iladi, ya’ni suv tomchisi linza vazifasini bajaradi. Natijada o’simlik bargi kuyib qolishi mumkin. Ko’p hollarda ichki organlarning kasalliklari masofadan turib o’lchash usuli avvalroqdan qo’llanishiga qaramay, bir qator kamchiliklarga ega. Tananing infraqizil issiqlik nurlanishiga asoslangan issiqlik yordamida “ko’rish” terining faqat millimetrlar oralig’idagi yuqori qatlamining manzarasini beradi. Tirik organizmlarning radionurlanishi katta imkoniyatga ega. Bu radionurlanishlarni o’lchab ko’pgina ichki organlarning haroratini aniqlash mumkin. Ammo, bu usul bilan kasallik o’choqlarini topish aniqligi kichik. Olimlar tananing ichki qismlaridagi haroratni o’lchash uchun tana atom molekulalarining issiqlik harakati tebranishidan hosil bo’ladigan shovqindan foydalanishni taklif qiladilar. Harorat qancha yuqori bo’lsa, u shuncha “qattiq” nurlanadi. Bu usul akustiktermografiya deyiladi. Bunday tovush tebranishlarining chastotasi juda katta bo’ladi. (Bu yuqori chastotali ultratovushlardir). Ularning intensivligi kichik ammo maxsus datchiklar yordamida ularni qayd qilish mumkin. Bu usul bilan shifokorlar shamollash o’choqlarini va shishlarning o’rnini ancha aniqlik bilan topadilar. Bo’g’ma va shaqildoq ilonlar issiqlikni masofadan sezish xususiyatga ega. 1993 yildan boshlab olimlar infraqizil nurlarni qayd qiluvchi asbob-teplovizor yordamida miya ishining issiqlik manzarasini o’rgana boshladilar. Teplovizorlarning mitti sezgir datchigi o’ziga tushgan infraqizil nurlarini haroratini gradusning 1/100 qismicha aniqlikda o’lchashga imkon beradi. Bunday asboblar bilan ilonlarni issiqlikni masofadan qanday sezishi to’g’risida tasavvurga ega bo’lish mumkin. Ultrabinafsha nurlar tirik organizmga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Ular yutilganda fotokimyoviy reaksiya sodir bo’ladi, teri qizaradi va och jigarrang pigment (melanin) hosil bo’ladi. Ultrabinafsha nurlar ko’zga ko’rinmaydi, lekin teriga va ko’zning to’r pardasiga kuchli ta’sir etadi, ba’zan uni yemiradi. Ultrabinafsha nurlarning biologik ta’siri uning to’lqin uzunligiga bog’liq. To’lqin uzunligi 400-315 mkm bo’lgan ultrabinafsha nurlar organizmni mustahkamlaydi va chiniqtiradi. Shuning uchun ulardan gigiyenik va profilaktik maqsadlarida qo’llaniladi. To’lqin uzunligi 280-200 mkm uzunlikdagi ultrabinafsha nurlar dizenfeksiyalovchi vosita sifatida qo’llaniladi. Yuqori chastotali nurlar melanin pigmenti tomonidan kuchli yutiladi va tanani ular tufayli kuyishi organizmni ultrabinafsha nurlar ta’siridan himoya qilishidir. Yuqori chastotali nurlar melanin pigmenti tomonidan kuchli yutiladi va tanani zararsiz qizdiradi Shuning uchun quyoshda toblangan odam toblanmagan odamga qaraganda kuchliroq qiziydi. Ammo, yorug`lik nurlarining zararli himoyaviy ta`sirini bilmaydi. Rentgen nurlarining muhim xossasi uning moddani teshib o`tishi hisoblanadi. Rentgen nurlari jismdan o`tayotganda qisman yutiladi. Yutish darajasi moddaning zichligiga va qatlamning qalinligi bog`liq. Zichligi jihatidan bir-biridan farq qilmaydigan oshqozon va ichak kabi organlarni tekshirishning ham usullari ishlab chiqilgan. Bunday hollarda tekshiriladigan organ ichiga rentgen nurini ushlab qoladigan modda, masalan, bariy tuzining eritmasi kiritiladi. Bariy tuzi odam organizmiga zararsiz va rentgen nurlarini kuchli yutadi, natijada organlarning aniq tasviri hosil bo’ladi. Rentgen nurlari yordamida har xil xavfli kasalliklarni ham davolanadi. Xulosa. Shunday qilib, biologiya darslarida fizika materiallardan foydalanish atrofdagi voqelikni faol his qilishga ko’maklashadi. O’quvchilar jonli va jonsiz tabiatda biologiya va fizikaga oid xilma-xil qonunlarning amal qilishini bilib oladilar. Bu bilan ularning fanga qiziqishlari yanada ortadi. Bunday bog’liqliklarni birgina fizika misolida emas, balki boshqa bir qancha fanlar misolida ham ko’rishimiz mumkin. Bu esa, biologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi naqadar chuqur ekanligidan darak beradi Download 137.69 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|