Fanning predmeti, mazmuni va vazifalari

Temir yo‘l transportida ekspluatatsion xarajatlar hisobi va rejalashtirish “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ xarajatlari Nomenklaturasi bilan tartibga solinadi.

Nomenklatura ikki qismdan iborat. 1-qism «Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi» deb nomlanadi. Bu qismda quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: temir yo‘l aksionerlik jamiyatining ekspluatatsion faoliyati.

Ishlab chiqarish tannarxi xo‘jalikning alohida tarmoqlari bo‘yicha hisoblanadi:

1. Yo‘lovchi, konteynerda tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi (1-32mod.);

2. Lokomotiv xo‘jaligi.(41-140 mod.);

3. Vagon xo‘jaligi (151-180 mod.);

4. Yo‘l xo‘jaligi. (181- 204 mod.);

5. Fuqarolik inshootlari xo‘jaligi (205 –210 mod.);

6. Signallashtirish va aloqa xo‘jaligi (211-228 mod.);

7. Elektrlashtirish va energetika xo‘jaligi (229-235 mod.);

8. Hisoblash tovar kontoralari va tiklash poyezdlari (236-237 mod.);

9. MDH hududida xorijiy temir yo‘llar tomonidan tashishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar (238-239 mod.).

Nomenklaturada xarajatlar guruhlarga taqsimlanadi. Bu guruhlash asosiy (ekspluatatsion) va yordamchi-ko‘makchi faoliyatga taqsimlanadigan faoliyat turlari bo‘yicha amalga oshiriladi.

Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan ekspluatatsion xarajatlar asosiy va umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi. Har bir xo‘jalikning ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog‘langan, xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar asosiy xarajatlar deb aytiladi. Lekin har bir xo‘jalik uchun xos bo‘lgan asosiy xarajatlarda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar ajratib ko‘rsatiladi.

Xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy xarajatlar tarkibiga ishlab chiqarish personalining qo‘shimcha ish haqi xarajatlari, ta’til, davlat va jamoat topshiriqlarini bajargan davri uchun to‘lovlar, forma kiyimlarini chegirma narxi, boshqaruv apparati tarkibiga kirmaydigan xodimlarning xizmat safarlari xarajatlari, texnika xavfsizligi bo‘yicha xarajatlar va hokazo kiradi.

Umumxo‘jalik xarajatlari deb, korxonani boshqarish va ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ular o‘z navbatida boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarisiz va boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi.

Bu guruhga ishlab chiqarish uchastkalari (sexlari) personalining ish haqi xarajatlari, xizmat ko‘rsatish, umumxo‘jalik ahamiyatidagi bino, inshootlar va inventarlarni joriy ta’mirlash, umumxo‘jalik ahamiyatidagi asosiy vositalar amortizatsiyasi, kadrlarni tayyorlash bo‘yicha xarajatlar kiritiladi.

Tashish tannarxiga kiritilishiga nisbatan xarajatlar to‘g‘ri va egri xarajatlarga bo‘linadi.

To‘g‘ri xarajatlar bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobga olinuvchi xujjatdan ma’lum bir tashish turining tannarxiga kiritilishi mumkin (masalan, yuk va saralash stansiyalarining xarajatlari hisob hujjatlaridan to‘g‘ri yuk tashish tannarxiga kiritilishi mumkin).

Egri xarajatlar bir necha turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Bu xarajatlarni ma’lum bir turdagi mahsulot tannarxiga kiritish uchun ularni avval tashish turlari bo‘yicha taqsimlash zarur. Masalan, yo‘l xo‘jaligi xarajatlarini yuk va yo‘lovchi tashish tannarxiga kiritish kerak. Ularni avval u yoki bu turdagi ish ko‘rsatkichlariga proporsional bo‘lgan ish o‘lchovlariga taqsimlaydilar.

Xarajatlarning umumiy miqdorida egri xarajatlar salmoqli hajmni tashkil etadi.

Tashish jarayoni, yuk aylanmasini o‘sishi yoki kamayishi hisobiga xarajatlar miqdorini o‘zgarishiga bog‘liq holda xarajatlar tashish hajmiga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmaganga (yoki shartli-doimiy) xarajatlarga bo‘linadi.

Bog‘liq xarajatlar deb, tashish hajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional o‘lchanadigan xarajatlarga aytiladi. Bunday xarajatlarga poyezdlarni tortish uchun yoqilg‘i, elektr energiya, lokomotiv va vagonlarni ta’mirlash, ularni amortizatsiyasi va hakazo kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlar deb, tashish hajmini o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarmaydigan yoki kam o‘zgaradigan xarajatlarga aytiladi. Bu xarajatlarga temir yo‘lning doimiy qurilmalarini (tortuv nimstansiyalari, signallashtirish va aloqa qurilmalari, boshq.) joriy saqlash, ta’mirlash va ularni amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar kiradi.

Nomenklatura moddalari va xarajatlar elementlari bo’yicha xarajatlarni klassifitatsiyalash muhim ahamiyatga ega. Xarajatlarni moddalar bo’yicha guruhlash maxsulot tannarxini kalkulyatsiyasida foydalanadi va vositalarning joyi va sarflanish maqsadini hisobga olishga ko’mak beradi, tannarx rejasini rejaning boshqa bo’limlari bilan bog’lash, shuningdek vositalarning sarflanishini nazorat qilishni ta’minlaydi.

Xarajatlarning moddalari bo’yicha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:

- Xom-ashyo va materiallar;

- Sotib olinadigan komplektlanuvchi mehnatlar, yarim fabrikatlar va kooperatsiyalangan korxonalar hizmati;

- Tehnologik maqsad uchun yoqilg’i va energiya;

- Ishlab chiqarish ishchilarning asosiy ish xaqi;

- Ishlab chiqarish ishchilarning qo’shimcha ish xaqi;

- Ijtimoiy to’lov;

- Ishlab chiqarishni tayyorlash va o’zlashtirish xarajatlari;

- Instrumentlar, moslamalar eskirish va boshqa maxsus xarajatlar;

- Qurilmalarni ta’minlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlari;

- Seh xarajatlari;

- Umum ishlab chiqarish xarajatlari;

- Brak hisobiga yo’qotishlar;

- Boshqa ishlab chiqarish xarajatlari;

- Ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar.

Maxsulot tannarxiga quyidagi asosiy tehnik-iqtisodiy omillar ma’sir ko’rsatadi:

Ishlab chiqarishning tehnik darajasini oshirish, ishlab chiqaradigan maxsulot hajmini va tuzilmasining o’zgarish, ishlab chiqairsh va mehnatni tashkil qilishni yahshilash va boshqalar.[1]

Har doim ham tannarning kamayishi temir yo’l transporti ishini yahshilashganini ko’rsatmaydi. Lekin tashish tannarxi iste’mol qilinadigan resurslar narxining pasayib sur’atiga nisbatan sekin sur’atlar bilan kamayishi resurslarni natural ko’rinishda iste’mol qilishi ko’payganidan dalolat beradi.

Nomeklaturada temir yo‘lning ekspluatatsion va yordamchi-ko‘makchi faoliyatiga ko‘ra barcha bo‘limlar bo‘yicha xarajatlar stavkasi va o‘lchovlar ajratib ko‘rsatilgan. Nomenklatura jami 760 moddadan iborat, ulardan 288 tasi xo‘jaliklar bo‘yicha taqsimlanib, ekspluatatsion faoliyatga kiritilgan. Xo‘jalik ichida temir yo‘l transporti korxonalarida bajariladigan har bir ish turiga modda raqami beriladi va unda aniq bir ish turini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar va xarajat o‘lchovi ko‘rsatiladi.

Masalan, 1-modda – biletlarni sotish (1000 ta jo‘natilgan yo‘lovchilar), 2-modda - bagajni qabul qilish va topshirish (1t jo‘natilgan va kelgan bagaj).

Moddalar bo‘yicha yordamchi-ko‘makchi faoliyat ham taqsimlanadi. U 301 moddadan 760 moddagacha bo‘lgan moddalarni qamrab olgan.

Biroq, agar ekspluatatsion faoliyatda moddalar raqami ketma-ketlikda 1 dan 288 gacha bo‘lsa, yordamchi-ko‘makchi faoliyat bo‘yicha esa bu holat kuzatilmaydi. Yordamchi qishloq xo‘jaligi bo‘yicha xarajat moddalari – 350-376 gacha tashkil etadi, so‘ngra konteyner tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi 421 dan 428 gacha keladi, keyin lokomotiv xo‘jaligi 475 dan 477 gacha boshlanadi, vagon xo‘jaligi 481-483 gacha, yo‘l xo‘jaligi 501-538 gacha bo‘lgan moddalarni o‘z ichiga oladi va hokazo, ya’ni avvalgi Nomenklatura bilan qiyoslaganda qayd etilgan xo‘jaliklarda qandaydir o‘zgarishlar yuz bergani uchun bu moddalar o‘z kuchini yo‘qotib mavjud bo‘lmay qoldi.

Ekspluatatsion xarajatlarni rejalashtirish bir xil turdagi xarajatlar, ya’ni iqtisodiy elementlar bo‘yicha amalga oshiriladi.

Mehnatga haq to‘lash fondi talab etiladigan xodimlar soni va bir ishchining o‘rtacha oylik ish haqisi bo‘yicha rejalashtiriladi. Xodimlar soni to‘rt usul bilan aniqlanadi:

1) ish hajmi va ishlab chiqarish me’yorlari bo‘yicha;

2) ish hajmi va ish birligining mehnat sig‘imi bo‘yicha;

3) xizmat ko‘rsatiladigan ob’ektlar va bir ob’ektga to‘g‘ri keladigan xodimlar me’yorlari bo‘yicha;

4) korxonalar soni va shtat jadvali bo‘yicha.

Yagona ijtimoiy to‘lov qonunchilik bilan belgilangan sug‘urta badallari me’yorlari bo‘yicha mehnatga haq to‘lash fondidan foizlarda pensiya fondiga, ijtimoiy sug‘urta fondiga, majburiy tibbiy sug‘urta fondlariga rejalashtiriladi. Yagona ijtimoiy soliqning umumiy miqdori 24 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari “Ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar” elementi bo‘yicha ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash va kasbiy kasalliklar profilaktikasi uchun majburiy ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar hisoblanadi.

Moddiy xarajatlar rejaviy tashish hajmini (ish turlari, xizmatlar) bajarish uchun zarur bo‘lgan shu turdagi resurslar miqdori va tegishli resurs birligining narxi bo‘yicha rejalashtiriladi. Resurslar soni to‘rtta usul bilan aniqlanadi:

– belgilangan ish hajmi va o‘lchov birligining me’yorlari bo‘yicha;

– alohida guruh xodimlarining talab etiladigan soni va bir xodim uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– qurilma va jihozlar soni va qurilma birligi uchun xarajatlar me’yorlari bo‘yicha;

– korxonalar soni va ularning har biriga yaxlitlangan xarajatlar me’yorlari bo‘yicha.

Amortizatsion ajratmalari berilgan obyekt uchun uni foydali ishlatish muddati yoki bir turdagi obyektlar guruhi uchun yillik o‘rtacha amortizatsiya me’yoridan kelib chiqib aniqlanadigan amortizatsiya me’yoriga muvofiq amalga oshiriladi. Amortizatsiyani hisoblashning chiziqli va chiziqli bo‘lmagan uslubi qo‘llaniladi.

Chiziqli uslubni qo‘llashda amortizatsiya qilinadigan mulk obyektiga nisbatan bir oyga hisoblangan amortizatsiya summasi uning boshlang‘ich (tiklanish) narxi va berilgan obyekt uchun aniqlangan amortizatsiya me’yoriga ko‘paytmasi sifatida aniqlanadi.

Boshqa xarajatlar o’z ichiga shunday xarajatlarni oladiki, ularning birortasi yuqoridagi iqtisodiy xarajat elementlariga kiritish mumkin emas. Masalan atrof-muhutni ifloslantiruvchi chiqindilar uchun to’lovlar, xizmat safarlarini to’lovlari, axborot va bank xizmatlari, ekologik, sog’lomlashtirish, madaniyat va hordiq chiqarish muassasalari, xayriya fondlari, xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, jismoniya tarbiya va sport bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar misol bo’lishi mumkin. Bu xarajat elementi tarkibiga, shuningdek davlat byudjetiga temir yo’l korxonalaridan majburiy undiriladigan soliqlar va yig’imlar ham kiradi.

Temir yo’l transportida boshqa xarajatlar sifatida turli xil sudlar bo’yicha chiqqan chiqimlar, debitorlik qarzini fnulyatsiya (bekor qilish), avvalgi hisobot davri uchun yuz bergan zararlarni qoplash, o’g’irlik oqibatida yuz bergan kamomadni qoplash (agar aybdor shaxs topilmagan bo’lsa), shuningdek turli xil jarimalar, penyalarva boshqa jazolash ko’rinishidagi xarajatlar kiradi.

4.2. TARMOQ NOMENKLATURASINING TUZILISHI

“O’TY” AJ ning xarajatlar nomenklaturasi yuqorida aytib o’tilganidek xarajatlar ta kibi to’g’risidagi nizomga asosan tuzilgan. Tarmoq nomenklaturasining 1-qismi 2 ta bo’limdan iboratdir: A. Temir yo’l transportining ekspluatatsion faoliyati. B. Temir yo’l transportining yordamchi-ko’makchi faoliyati.

A bo’limi o’z ichiga turli xil xo’jaliklarning maxsus xarajatlarini (I-IX moddalar)va barcha temir yo’l tarmog’I uchun umumiy bo’lgan asosiy xarajatlarni (X modda)ni oladi.

B bo’limi o’z ichiga yordamchi ko’makchi faoliyatga mansub bo’lgan 9 ta moddani (XI-XIX) oladi. Birinchi qismning har bir bo‘limi (A va B) aniq bir ishlar, xizmatlar turlari bo‘yicha moddalarni o‘z tarkibiga olgan bo‘lib, temir yo‘lda tannarx va tariflarni tashish turlari, tortish turlari, yuk turlari bo‘yicha aniqlash uchun qo‘llaniladi.

Xarajatlar Nomenklaturasining 2-qismi davr xarajatlari deb nomlanadi va uning tarkibiga quyidagi bo‘limlar kiradi:

2.1. Sotish bilan bog‘liq xarajatlar

2.2. Ma’muriy xarajatlar

2.3. Boshqa operatsion xarajatlar

2.4. Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan ayriluvchi joriy hisobot davrining xarajatlari.

SHuni aytib o‘tish joizki yuqorida ko‘rsatilgan bo‘limlarning nomerlari xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi nizomning moddalariga mos tushadi. Har bir xarajatlar moddasiga izohlar va tushuntirishlar berilgan.

2.1. bo‘limi o‘z ichiga temir yo‘l kompaniyasi uchun mo‘ljallangan tovarlarni tashib berish xarajatlari. Uchinchi tashkilotlarning transport vositalarining turib qolishi yuzasidan kelib chiqqan jarimalar. Transport bozorini o‘rganish bo‘yicha xarajatlar (marketing va reklama xarajatlari) bu bo‘limda shuningdek umumiy ovqatlanish va savdo-sotiq tashkilotlarining xarajatlari ham aks etiladi.

2.2. bo‘limi o‘z ichiga boshqaruv personalini mehnatiga haq to‘lash va uni ijtimoiy sug‘urtalash xarajatlari, engil aviomashinalarni ijaraga olish, ekspluatatsiya qilish va ta’mirlash, boshqaruvning texnik vositalariga xizmat ko‘rsatish va ta’mirlash, ma’muriy boshqaruv ehtiyojlar uchun zarur bo‘lanadigan xonalar bino va inshoatlarning ijarasi uchun haq, ma’muriy ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy vositalarning ta’miri va amortizatsiyasi, shaharlararo telefon so‘zlashuvlar uchun to‘lovlar va boshqa xarajatlar kiradi.

2.3. bo‘limi o‘z ichiga temir yo‘l transportida kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, axborot va auditorlik xizmatlari, sog‘liqni saqlash va dam olishni tashkil etish tadbirlari bo‘yicha xarajatlar, temir yo‘lda tashish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlarni xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan bajarishi natijasida yuzaga keluvchi xarajatlar (shahar va qishloqlarni obodonlashtirish, qishloq xo‘jaligiga yordamlashish va boshq.)

2.4. bo‘limi o‘z ichiga quyidagi xarajatlarni oladi:

- temir yo‘lda yangi boshqaruv tizimlarini texnologiyalarini o‘rnatish, amalda tadbiq qilish xarajatlari,ratsionalizatorlik fikrlari bo‘yicha yangi g‘oyalarni va loyihalarni tadbiq qilish;

- boshqaruv tizimi texnologiyalarini takomillashtirish va yangisini joriy etish bo‘yicha xarajatlar, ixtiro va ratsionalizatsiya bo‘yicha xarajatlar.

Xarajatlar nomenklaturasining 3-qismi moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar:

- xorijiy valyutalar bilan bajariladigan operatsiyalar bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari;

- bank foizlari bo‘yicha to‘lovlar;

- qayta baholash bo‘yicha ko‘rilgan zararlar;

- boshqa moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar.

Xarajatlar nomenklaturasining 4-qismi favqulotda zararlar: noodatiy xarajatlarni qoplash bo‘yicha xarajatlar.

YOrdamchi-ko‘makchi faoliyat (B bo‘limi)ning XI bo‘limida stansiya, vokzal va poezdlarda yuk jo‘natuvchilar, yuk qabul qiluvchilar va yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar aks ettiriladi. XII bo‘limi – Qishloq xo‘jaligi xarajatlari alohida o‘simlikshunoslik va chorvachilik (sut va go‘sht etishtirish), ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar hamda chorvachilik mahsulotini qayta ishlash bo‘yicha ko‘rib chiqiladi. XIII – XIX bo‘limlari bo‘yicha mos ravishda konteyner tashuvlari va tijorat ishlari xo‘jaligi, lokomotiv xo‘jaligi, vagon xo‘jaligi, yo‘l xo‘jaligi (yo‘lni ta’mirlash ustaxonalari va pitomnik, oranjeriyalar), elektrlashtirish va energetika xo‘jaligi, xalqaro tashishlar bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish, boshqa xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar va ishlab chiqarishlarni va ularning xarajatlarini aks ettiradi. YOrdamchi-ko‘makchi faoliyat bo‘limida ham alohida davr xarajatlari, moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar va favqulotda zararlar ko‘rib chiqiladi.

1 Scot M.Dennis, Wayne K.Talley. Railroad Economics. Research in transportation economics volume 20.2007 by Elsevier Ltd.P7

Show more...

4-MA’RUZA

TEMIR YO‘L TRANSPORTI XARAJATLARINI GURUHLASH. “O‘TY” AJ XARAJATLARI NOMENKLATURASINI TUZILISHI TAMOYILLARI

REJA:

4.1. Xarajatlarni guruhlash tamoyillari

4.2. Tarmoq nomenklaturasining tuzilishi

Tayanch so’z va iboralar:

Mahsulot, ish, xizmat, ishlab chiqarish, xarajatlar, guruhlash, to’g’ri, egri xarajatlar, xarajatlar nomenklaturasi, davr xarajatlari,guruhlash tamoyillari

4.1. XARAJATLARNI GURUHLASH TAMOYILLARI

1. Xarajatlarni guruhlash temir yo’l transporti xarajatlarini ularni qoplash manbalaridan kelib chiqib quyidagi sinflarga bo’linishini ta’minlaydi:

a) maxsulot (ish, hizmat) ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar, jumladan to’gri va egri xarajatlar;

b) ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, ammo asosiy faoliyatdan keladigan foydada hisobga olinadigan davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar;

v) ho’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar. Bu xarajatlar umumho’jalik faoliyatidagi foyda yoki zararni hisobidagi e’tiborga olinadi;

g) foyda uchun soliqni to’langunga qadar foyda yoki zararni hisobidagi olinadigan favqulotdagi zararlar;

2. Xarajatlarni har bir sinf doirasida xarajatlarni guruhlash ularni faoliyat turlari bo’yicha bo’linishini nazarda tutadi, (ya’ni ekspluatatsion (tashish bo’yicha) va yordamchi-ko’makchi).

3. Har bir faoliyat turi doirasida xarajatlarni guruhlash temir yo’l transporti xo’jaliklari, iqtisodiy elementlar va xarajat moddalari bo’yicha ketma-ket taqsimlanishini ta’minlaydi.

Temir yo‘l transportida ekspluatatsion xarajatlar hisobi va rejalashtirish “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ xarajatlari Nomenklaturasi bilan tartibga solinadi.

Nomenklatura ikki qismdan iborat. 1-qism «Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi» deb nomlanadi. Bu qismda quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: temir yo‘l aksionerlik jamiyatining ekspluatatsion faoliyati.

Ishlab chiqarish tannarxi xo‘jalikning alohida tarmoqlari bo‘yicha hisoblanadi:

1. Yo‘lovchi, konteynerda tashish va tijorat ishlari xo‘jaligi (1-32mod.);

2. Lokomotiv xo‘jaligi.(41-140 mod.);

3. Vagon xo‘jaligi (151-180 mod.);

4. Yo‘l xo‘jaligi. (181- 204 mod.);

5. Fuqarolik inshootlari xo‘jaligi (205 –210 mod.);

6. Signallashtirish va aloqa xo‘jaligi (211-228 mod.);

7. Elektrlashtirish va energetika xo‘jaligi (229-235 mod.);

8. Hisoblash tovar kontoralari va tiklash poyezdlari (236-237 mod.);

9. MDH hududida xorijiy temir yo‘llar tomonidan tashishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xarajatlar (238-239 mod.).

Nomenklaturada xarajatlar guruhlarga taqsimlanadi. Bu guruhlash asosiy (ekspluatatsion) va yordamchi-ko‘makchi faoliyatga taqsimlanadigan faoliyat turlari bo‘yicha amalga oshiriladi.

Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan ekspluatatsion xarajatlar asosiy va umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi. Har bir xo‘jalikning ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog‘langan, xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar asosiy xarajatlar deb aytiladi. Lekin har bir xo‘jalik uchun xos bo‘lgan asosiy xarajatlarda xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan xarajatlar ajratib ko‘rsatiladi.

Xo‘jalikning barcha tarmoqlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy xarajatlar tarkibiga ishlab chiqarish personalining qo‘shimcha ish haqi xarajatlari, ta’til, davlat va jamoat topshiriqlarini bajargan davri uchun to‘lovlar, forma kiyimlarini chegirma narxi, boshqaruv apparati tarkibiga kirmaydigan xodimlarning xizmat safarlari xarajatlari, texnika xavfsizligi bo‘yicha xarajatlar va hokazo kiradi.

Umumxo‘jalik xarajatlari deb, korxonani boshqarish va ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ular o‘z navbatida boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarisiz va boshqaruv apparatini saqlash bo‘yicha umumxo‘jalik xarajatlariga bo‘linadi.

Bu guruhga ishlab chiqarish uchastkalari (sexlari) personalining ish haqi xarajatlari, xizmat ko‘rsatish, umumxo‘jalik ahamiyatidagi bino, inshootlar va inventarlarni joriy ta’mirlash, umumxo‘jalik ahamiyatidagi asosiy vositalar amortizatsiyasi, kadrlarni tayyorlash bo‘yicha xarajatlar kiritiladi.

Tashish tannarxiga kiritilishiga nisbatan xarajatlar to‘g‘ri va egri xarajatlarga bo‘linadi.

To‘g‘ri xarajatlar bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va to‘g‘ridan to‘g‘ri hisobga olinuvchi xujjatdan ma’lum bir tashish turining tannarxiga kiritilishi mumkin (masalan, yuk va saralash stansiyalarining xarajatlari hisob hujjatlaridan to‘g‘ri yuk tashish tannarxiga kiritilishi mumkin).

Egri xarajatlar bir necha turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi. Bu xarajatlarni ma’lum bir turdagi mahsulot tannarxiga kiritish uchun ularni avval tashish turlari bo‘yicha taqsimlash zarur. Masalan, yo‘l xo‘jaligi xarajatlarini yuk va yo‘lovchi tashish tannarxiga kiritish kerak. Ularni avval u yoki bu turdagi ish ko‘rsatkichlariga proporsional bo‘lgan ish o‘lchovlariga taqsimlaydilar.

Xarajatlarning umumiy miqdorida egri xarajatlar salmoqli hajmni tashkil etadi.

Tashish jarayoni, yuk aylanmasini o‘sishi yoki kamayishi hisobiga xarajatlar miqdorini o‘zgarishiga bog‘liq holda xarajatlar tashish hajmiga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmaganga (yoki shartli-doimiy) xarajatlarga bo‘linadi.

Bog‘liq xarajatlar deb, tashish hajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri proporsional o‘lchanadigan xarajatlarga aytiladi. Bunday xarajatlarga poyezdlarni tortish uchun yoqilg‘i, elektr energiya, lokomotiv va vagonlarni ta’mirlash, ularni amortizatsiyasi va hakazo kiradi.

Shartli-doimiy xarajatlar deb, tashish hajmini o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarmaydigan yoki kam o‘zgaradigan xarajatlarga aytiladi. Bu xarajatlarga temir yo‘lning doimiy qurilmalarini (tortuv nimstansiyalari, signallashtirish va aloqa qurilmalari, boshq.) joriy saqlash, ta’mirlash va ularni amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar kiradi.

Nomenklatura moddalari va xarajatlar elementlari bo’yicha xarajatlarni klassifitatsiyalash muhim ahamiyatga ega. Xarajatlarni moddalar bo’yicha guruhlash maxsulot tannarxini kalkulyatsiyasida foydalanadi va vositalarning joyi va sarflanish maqsadini hisobga olishga ko’mak beradi, tannarx rejasini rejaning boshqa bo’limlari bilan bog’lash, shuningdek vositalarning sarflanishini nazorat qilishni ta’minlaydi.

Xarajatlarning moddalari bo’yicha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:

- Xom-ashyo va materiallar;

- Sotib olinadigan komplektlanuvchi mehnatlar, yarim fabrikatlar va kooperatsiyalangan korxonalar hizmati;

- Tehnologik maqsad uchun yoqilg’i va energiya;

- Ishlab chiqarish ishchilarning asosiy ish xaqi;

- Ishlab chiqarish ishchilarning qo’shimcha ish xaqi;

- Ijtimoiy to’lov;

- Ishlab chiqarishni tayyorlash va o’zlashtirish xarajatlari;

- Instrumentlar, moslamalar eskirish va boshqa maxsus xarajatlar;

- Qurilmalarni ta’minlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlari;

- Seh xarajatlari;

- Umum ishlab chiqarish xarajatlari;

- Brak hisobiga yo’qotishlar;

- Boshqa ishlab chiqarish xarajatlari;

- Ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar.

Maxsulot tannarxiga quyidagi asosiy tehnik-iqtisodiy omillar ma’sir ko’rsatadi:

Ishlab chiqarishning tehnik darajasini oshirish, ishlab chiqaradigan maxsulot hajmini va tuzilmasining o’zgarish, ishlab chiqairsh va mehnatni tashkil qilishni yahshilash va boshqalar.[1]

Har doim ham tannarning kamayishi temir yo’l transporti ishini yahshilashganini ko’rsatmaydi. Lekin tashish tannarxi iste’mol qilinadigan resurslar narxining pasayib sur’atiga nisbatan sekin sur’atlar bilan kamayishi resurslarni natural ko’rinishda iste’mol qilishi ko’payganidan dalolat beradi.

Nomeklaturada temir yo‘lning ekspluatatsion va yordamchi-ko‘makchi faoliyatiga ko‘ra barcha bo‘limlar bo‘yicha xarajatlar stavkasi va o‘lchovlar ajratib ko‘rsatilgan. Nomenklatura jami 760 moddadan iborat, ulardan 288 tasi xo‘jaliklar bo‘yicha taqsimlanib, ekspluatatsion faoliyatga kiritilgan. Xo‘jalik ichida temir yo‘l transporti korxonalarida bajariladigan har bir ish turiga modda raqami beriladi va unda aniq bir ish turini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar va xarajat o‘lchovi ko‘rsatiladi.

Masalan, 1-modda – biletlarni sotish (1000 ta jo‘natilgan yo‘lovchilar), 2-modda - bagajni qabul qilish va topshirish (1t jo‘natilgan va kelgan bagaj).