Fаnning tаriхi vа rivоjlаnish tеndеnsiyalаri. OʻLchаsh хаtоliklаri. Dаtchiklаrni, O’zgаrtkichlаrni, ахbоrоtlаrni uzаtish reja

Oʻlchаshlаrning tаsnifi. Oʻlchаsh usullаri.Oʻlchаsh хаtоliklаri.
Rus kimyogar olimi D.I. Mendeleev «Fan o‘lchash boshlangandan beri rivojlanmoqda, ya’ni
o‘lchashsiz fan boshlanmaydi» degan edi. Hozirgi davrda o‘lchashsiz iqtisodiy va ijtimoiy
hayotni tasavvur etib bo‘lmaydi.
Chizmaga, ishlab chiqarish, nazorat qilish, defektlash yoki mahsulotga xizmat qilish
texnologik xaritalaridagi eskizlarga qo‘yilgan o‘lcham talab etilgan aniqlik bilan o‘lchanishi kerak.
O‘lchash o‘rnatilgan tartib va qoida, hamada asosli ravishda tanlangan o‘lchash vositasi yordamida
bajariladi.
O‘lchash – bu maxsus texnik vositalar yordamida fizik miqdorning qiymathii tajriba yo‘li
bilan aniqlashdir. O‘lchash – o‘lchanayotgan miqdorni (masalan, val o‘lchamini) birlik sifatida
qabul qilingan miqdor bilan taqqoslashdan iboratdir (uzunliklarni o‘lchash uchun bunday birlik
sifatida metr qabul qilingan). O‘lchov birliklari, vositalarini va o‘lchash usullarini o‘rganadigan fan
metrologiya deb ataladi. Metrologiyaning asosiy vazifalari O‘z RST 8.010-93 (GOST 16263-70) da
keltirilgan. O‘lchov birliklarini umumlashtirish maqsadida ISO ning oliy organi XI Bosh anjumani
tavsiyasiga binoan 1960 yilda birliklarning halqaro tizimi SI (internatsional tizim) kiritildi. Shu
asosda GOST 8.417-81 (ST SEV 1052-78) ishlab chiqildi.
SI da har xil parametrlarni: mexanik, issiqlik, elektrik, magnit, yorug‘lik, akustik va
ionlashtiruvchi nurlanishlarni o‘lchashda ishlatiladigan oltita asosiy birlik bor. Asosiy birliklar
sifatida:
metr (m) – uzunlikni o‘lchash uchun;
kilogramm (kg) – massani o‘lchash uchun,
sekund (sek) – vaqtni o‘lchash uchun;
Kelvin gradusi (K°) - temperaturani o‘lchash uchun;
Amper (A) - elektr toki kuchini o‘lchash uchun;
kandela (sham) kd – yorug‘lik kuchini o‘lchash uchun ishlatiladi.
Kuch birligi qilib Nyuton olinadi 1H=1kg
⋅
m
⋅
c
-2
; bosim birhgi Paskal 1Pa =1kg
⋅m
-1
⋅c
-2
va
h.k. SI da o‘nlik ko‘paytmalar uchun quyidagi qo‘shimchalar kiiitildi:
eksa (e)–10
11
; peta (p)–10
15
; tera (t)–10
12
; giga (g)–10
9
; mega (m)–10
6
; kilo (k)–10
3
; gekto (g)–10
2
;
deka (da)–10
1
; ditsi (d)–10
-1
; santi (s)–10
-2
; milli (m)–10
-3
; mikro (mk)–10
-6
; nano (n)–10
-9
; piko
(p)–10
-12
; femto (f)-10
-15
; atto (a)–10
-18
.
O'lchash vositalarining asosiy ko'rsatkichlariga shkala bo'linmasining intervali, yo'l
qo'yilgan xatolik, o'lchash chegaralari, o'lchashdagi zo'riqishlar kiradi (O'z RST 8.010-93).