Faoliyat psixologiyasi

antitsipatsiya deb ataladi. 
Kishi muayyan harakatni bajarishga urinib ko`radi va uning nati-jasini nazorat 
qilib turadi. Muvaffaqiyatli sa`y-harakatlar, o`zini oqla-gan usullar asta-sekin 
tanlanadi va mustahkamlanadi, o`zihi oqlama-ganlari esa qoilanishdan
chiqarilib, boshqalariga aimashtiriiadi. 
Muayyan 
harakatlar 
yoki 
faoliyat 
turlarini 
o`zlashtirish 
maqsadida 
ularni anglagan tarzda hamda ongli ravishda nazorat qilishga va tu- 
zatishga 
asoslangan 
holda 
ko`p 
martalab 
takroran 
bajarish 
faoliyati 
mashq deb ataladi. 
t 
Har qanday malaka ham kishi allaqachon egallab olgan malakalar tizimida 
amal qiladi va tarkib topadi. Ularning biri yangi malakaning tarkib topishiga va 
amal qilishiga yordam bersa, boshqalari xalaqit beradi, uchinchi bir xili esa uni 

---

o`zgartiradi va hokazo. Bunday hodisa psixologiyada malakalarning o`zaro ta`siri 
deb yuritiladi. 
Har qanday xulq-atvor yangi sharoitlarda yoki yangi obyektlarga nisbatan 
jarayonlaming ko`chishi asosida tarkib topadi. Ko`chish esa shart-sharoitlar yoki 
narsalarning faoliyat maqsadlari uchun muhim boigan belgilari bo`yicha 
o`xshashligiga tayanadi. 
Bu o`xshashlik anglanilgan va anglanilmagan bo`lishi mumkin. Faoliyat 
qanchalik murakkab, maqsadlar qanchalik uzoqroq vaqtga mo`ljallangan hamda 
ular obyektlarning qanchalik ko`proq o`zgartiri-lishini talab qiladigan bo`lsa, 
muvaffaqiyatli ko`chishni ta`minlash uchun zarur bo`lgan oraliq aqliy faoliyat 
shunchalik keng tus oladi. Lekin har qanday holda ham, bunday ko`chish 
ko`nikma, ya`ni qo`yilgan maqsadga muvofiq tarzda harakat usullarini tanlash va 
amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalardan foydalanish deb hisoblash 
mumkin. 
Ko`nikma faoliyat subyektning o`zida mavjud bilimlar va malakalar bilan 
maqsadga muvofiq boshqarilishi uchun zarur psixik va ama-liy harakatlarning 
murakkab tizimi egallab olinishini ifodalaydi. 
Ko`nikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axborotni va 
narsalardan olinadigan axborotni qayta ishlash jarayonining, ana shu axborotni 
aniqlash, uni harakat bilan taqqoslash va o`zaro bog`lash jarayonining butun bir 
tizimining egallanishini bildiradi. 
Bu xildagi shakllantirish, ya`ni ko`nikmalarga o`rgatish jarayoni turli yo`llar 
bilan amalga oshirilishi mumkinligini qayd qilib o`tish zarur. Bu yo`llarni bir-
biridan farq qiluvchi ikkita holatga ajratish mumkin. Birinchi holatda 
o`rganayotgan kishi zarur bilimga ega bo`ladi. lining oldiga bu bilimlardan 
maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi qo`yiladi hamda kishining o`zi sinab 
ko`rish va xatolarga yo`l qo`yish orqali tegishli mo`ljal olgan, axborotni qayta 
ishlash va faoliyat usullarini topgan holda uning yechimini izlaydi. 
Garchi bu yoining samaradorligi past bo`lsa ham, bugungi kunda u ta`lim 
jarayonida eng ko`p qo`llaniladigan yo`l ekanligini qayd qilamiz. Ikkinchi yo`l 

---

shundan iboratki, ta`lim berayotgan kishi ting-lovchining bilimlarini qo`llash 
uchun zarur bo`lgan psixik faoliyatni boshqarib boradi. 
Faoliyat turlari yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga ko`ra ham farqlanadi. 
Masalan, shunday bo`lishi mumkinki, ayrim harakatlar boshida har bir elementni 
jiddiy ravishda, alohida-alohida bajarili-shi va bunga butun diqqat va ongning 
yo`nalishini talab qiladi. Lekin vaqt o`tgach, bora-bora unda ongning ishtiroki 
kamayib, ko`pgina qismlar avtomatlashib boradi. Bu oddiy tilga o`girilganda 
malaka hosil bo`ladi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda xat yozishga 
o`rganganmiz. Agar malakalarimiz qat`iy tarzda bizdagi bilimlarga ta-yansa, 
faoliyatning maqsadi va talablariga ko`ra harakatlarni muvaffaqiyatli bajarishni 
ta`minlasa, biz uni ko `nikmalar deb ataymiz. Ko`nik-malar doimo bizdagi aniq 
bilimlarga tayanadi. 
Hayotda ko`nikma va malakalarning ahamiyati katta. Ular bizning jismoniy va 
aqliy urinishlarimizni yengillashtiradi va o`qishda, meh-natda, sport sohasida va 
ijodiyotda muvaffaqiyatlarga erishishimizni ta`minlaydi.