Faoliyat psixologiyasi

■■-.> 
^ 
Tashqi, real harakatdan ichki, timsoliy harakatga bu xildagi o`tish jarayonini 
interiorizatsiya (torn ma`noda aytganda, ichki tarzga ay-lanish) deb ataladi. 
Interiorizatsiya tufayli kishi psixikasi ma`lum bir vaqt ichida e`tiborda bo`lmagan 
narsalarning tirnsolidan foydalanish qobiliyatiga ega bo`ladi. Kishi muayyan 
daqiqa chegaralaridan tashqa-riga chiqib «xayqlida» o`trnishga va kelajakka, 
vaqtga va bo`shliqqa erkin ko`chib o`tadi. 
Psixologiya interiorizatsiyaning qanday yuz berishini barcha jihat-lariga qadar 
to`liq bilmaydi. Lekin shu narsa aniq isbot qilinganki, bunday o`zgarishning 
muhim quroli bo`lib so`z, o`zgarish vositasi bo`lib esa nutqiy faoliyat xizmat 
qiladi. So`z buyumlarning muhim xossalarini va axborotdan foydalanishning 
insoniyat 
amaliyotida 
yuzaga 
kelgan 
usullarini 
belgilaydi 
va 
o`zida 
mujassamlashtiracli. Shuning uchun ham so`zlarni to`g`ri ishlatishga o`rganish 
ayni chog`da buyumlarning muhim xususiyatlarini va axborotdan foydalanishning 
usullarini o`zlashtirishdan iboratdir. 
Kishi faoliyatining tashqi (jismoniy) va ichki (psixik) jihatlari chambarchas 
bog`liqdir. Tashqi jihat - odam tashqi olamga ta`sir ko`r satish uchun qiladigan 
sa`y-harakatlar - motivlashtiruvchi, bilishga undovchi va boshqaruvchi ichki 
(psixik) faoliyat bilan belgilanadi va yo`naltiriladi. Ikkinchi tomondan, butun ana 
shu ichki, psixik faoliyat buyumlar va jarayonlarning xususiyatlarini o`zida 
namoyon qiladigan, ularning maqsadga muvofiq tarzda qayta o`zgartirilishini 
amalga oshiradigan, psixik andazalarning o`xshashlik darajasini, shuningdek 
erishilgan natijalar va harakatlarning kutilganlariga muvofiqligi darajasini 
ko`rsatadigan tashqi jihat tomonidan yo`naltirilib va nazorat qilib turiladi. 
Shunga muvofiq tarzda tashqi, muayyan faoliyatni ham ichki, psixik 
faoliyatning eksterizatsiyalashuvi (torn ma`noda ichki tarzda aylanishi) deb qarash 
mumkin. 
Shunday qilib, faoliyat haqida gapirish mumkin bo`lishi uchun ki-shi faolligida 
anglanilgan maqsadning mavjudligini aniqlash lozim. Faoliyatning barcha qolgan 
jihatlari - uning motivlari, bajarilish usul-lari, tegishli axborotni tanlash va qayta 

---

ishlash anglanilgan bo`lishi ham, anglanilmagan bo`lishi ham mumkin. 
2. Ko`nikma va malakalar 
Har qanday harakatning tahlil etilgan jihatlarini tegishli tarzda uning motor 
(harakat), sensor (emotsional) va markaziy qismlari deb atash mumkin. Shunga 
muvofiq, ushbu qismlarning harakatini amalga oshirish jarayonida bajariladigan 
vazifalarni ijro etish, nazorat qilish va boshqarib turishda foydalanadigan yoi-
yo`riqlar ushbu faoliyatning usullari deb ataladi. 
Kishida 
maqsadga 
muvofiq 
tarzda 
sa`y-harakatlarni 
ijro 
etish 
va 
boshqarishning aynan shu tarzda avtomatiashuvi malaka deb ataladi. Malaka 
mashq qilish jarayonida ish-harakatlarni bajarishning avtomat-lashgan usullari 
hisoblanadi. 
Malakalar interferensatsiyasi (lotincha inter - orasida, ferens -tarqatuvchi) deb 
avval hosil qilingan malakalarning keyinchalik bosh-qa yangi malakalarning hosil 
bo`lish jarayoniga salbiy ta`sir ko`rsati-shi natijasida yangi malakalarning susayib 
qolishiga aytiladi. 
Harakatning shu tarzda qisman avtomatiashuvi tufayli uning tuzi-lishida ro`y 
beradigan o`zgarishlar quyidagilardan iboratdir: 
1) sa`y-harakatlarning 
ijro 
etilish 
usullari 
o`zgaradi. 
Bunga 
qadar 
o`z holicha yuz berib kelgan qator juz`iy sa`y-harakatlar yagona ja- 
rayonga, 
tarkibga 
kiruvchi 
alohida 
sodda 
sa`y-harakatlar 
o`rtasida 
to`siqlar va uzilishlar mavjud bo`lmagari bitta murakkab sa`y-harakat- 
ga qo`shilib ketadi: 
a) ortiqcha va keraksiz sa`y-harakatlar bartafaf etiladi; 
b) mujassamlashuv yuz beradi;
;
``
!
2) harakatni 
sensor 
nazorat 
qilish 
usullari 
o`zgaradi. 
Sa`y-harakat 
larning bajarilishini ko`rish orqaii nazorat qilish mushaklar yordamida 
(kinistetik) 
nazorat 
bilan 
almashadi. 
Buriga 
tajribali 
mashinistkaning 
harflarga 
qaramasdan 
yozishi, 
malakali 
chilangarning 
uskunaning 
ustiga 
boig`a 
bilan 
urayotganda 
ko`rish 
nazoratini 
ishga 
solmasligi 
misol bo`ladi: 

---

a) maxsus sensor sintezlar hosil bo`ladi; 
b) harakat natijalarini nazorat qilish uchun muhim bo`lgan moijallarni tez 
farqlash va ajratishMqobiliyati rivojlanadi; 
c) harakatni markazdan turib boshqarish usullari o`zgartirib bori-ladi. Diqqat 
harakat usullarini idrok etishdan xoli boiib, u harakatning, asosan, vaziyati va 
natijasiga qaratilgan bo`ladi. 
Ba`zi 
hisob-kitoblar, 
yechinilar 
va 
aqliy 
mehnat 
talab 
qiladigan 
boshqa 
jarayonlar 
tez 
va 
birga 
qo`shilgan 
holda 
amalga 
oshirila 
boshlaydi: Jumladan, haydovchi dvigatelning ortiqcha kuch bilan ish- 
layotganini uning tovushidanoq sezib, o`ylab-netib o`tirmasdan, uning 
harakatini 
qahaqa 
tezlikka 
ko`chirish 
kerakligini 
darhol 
tushunib 
yetadi; operator asboblarning ko`rsatkichlarini o`qiboq, ularning ishla- 
shida ro`y berayotgan buzilishlarni va ularni bartataf etish uchun ni- 
malar qilish kerakligini fahmlaydi. 
^ ;- 
Navbatdagi sa`y-harakatlarga tayyorgarlik bundan oldingi sa`y-harakatlar 
amalga oshirilayotgan paytdayoq yuz bera boshlaydiki, natijada reaksiya uchun 
sarflanadigan vaqt keskin kamayadi. Qo`llani-lishi lozim bo`lgan usullaraing butun 
boshli zanjirini yoki turlarini ana shu tarzda ong yordamida oldindan ko`ra bilish