Фарғона давлат университети сиртқи бўлим “ижтимоий-гуманитар фанлар” кафедраси

S
a
 + S
b
 + S
c
 + S
d
 
Ички ишлаб чиқарувчилар олма нархининг ошиши натижасида қўшимча 
фойдага эга бўладилар. Ишлаб чиқарувчиларнинг қўшимча фойдаси, 
расмдаги таклиф эгри чизиғининг юқорисидаги икки нарх чизиғи ўртасидаги 
майдонни ташкил этади ва S
a
га тенг. Ҳукумат ҳам импортга бож белгилаш 
орқали иқтисодий самарага эришади. Ҳукуматнинг фойдаси импорт ҳажмига 
белгиланган бож ставкаси билан тенгдир. Ҳукумат бождан тушган барча 
маблағни божхона тизимига сарфламайди, даромад иқтисодий тизимлар 
ўртасида тақсимланади ва ўз ўзидан иқтисодий фаровонликнинг ошишига 
олиб келади.

---

 
2-чизма. Импорт божларининг давлат фаровонлигига таъсири. 
Шундай қилиб истеъмолчиларнинг S
a
+ S
b
+ S
c
+ S
d 
га тенг бўлган 
ютқазиши, S
a
га тенг бўлган ишлаб чиқарувчиларнинг ҳамда S
c
га тенг бўлган 
ҳукуматнинг фойда кўришига олиб келади. S
(a+b)
нинг ўсиши эса ҳеч нарсага 
таъсир қилмайди, яъни «ўлик оғирлик нархи» тарифи (deadweight cost) 
дейилади ва кичик давлат мисолида умумдавлат фаровонлиги кўрган зарарни 
ифода этади. 
Шундан кўриниб турибдики импортга божнинг белгиланиши бир 
томондан ушбу товарга ички истеъмолни камайтирса, иккинчи томондан 
миллий ишлаб чиқарувчиларни иқтисодий рақобатчилардан мухофаза 
қилади. Иқтисодиётда ички мухофаза даражаси турли товарларга турлича 
бўлади. Шу билан бирга ички мухофаза ҳам ҳар доим сезилавермайди, чунки 
кўпгина товарлар бож ўрнатилиши мумкин бўлган хом ашё ёки ярим тайёр 
маҳсулотлар ҳисобига ишлаб чиқарилади. Энди эса протекциянинг ҳақиқий 
даражасини кўриб чиқамиз (effective rate of protection). Тасаввур қилайлик, 
ички бозорда эркин савдо шароитида костюмнинг нархи 150 долларни 
ташкил этади, 100 доллар мато, 50 доллар қўшилган қиймат. Энди фараз 
қилайлик, давлат ушбу товарга 20% бож ўрнатди. Товарнинг нархи 30 

---

долларга қимматлашди, яъни 180 долларни ташкил этади. Бунинг 
натижасида ички ишлаб чиқарувчилар учун қўшилган қиймат 50 дан 80 
долларга ошди. Бу ўз ўзидан миллий ишлаб чиқарувчиларнинг 
ривожланишига катта туртки бўлади. 
Хорижий ишлаб чиқарувчилар учун қўшилган қиймат ўзгармайди. 
Протекциянинг ҳақиқий даражаси қуйидаги формула орқали ҳисобланади: 
Ф=
'
100%
Д
Д
Д

, 
Бу ерда, 
Д
1
- эркин савдо тизимида ички қўшилган қиймат; 
Д
2
- импортга бож белгилангандан кейинги ички қўшилган қиймат. 
Бизнинг мисолимизда Ф қ 60%. 
Энди давлатнинг матога нисбатан иккинчи божни белгилангандан 
кейинги ва уларнинг нархи 10% га ортган ҳолатни кўриб чиқайлик. Матога 
нисбатан қўшилган қийматнинг ошиши натижасида, костюм ишлаб чиқариш 
70 долларга тушади, ҳақиқий протекциянинг даражаси эса 40% ни ташкил 
этади. 
Божхона божлари орқали бир соҳанинг мухофаза этилиши, бевосита 
бошқа соҳа товарларига ҳам таъсир этади. 
Божхона божлари қуйидаги мезонлар бўйича таснифланади: 
1. Товарнинг 
ҳаракат йўналишига қараб. Товарнинг ҳаракат 
йўналишига қараб импорт, экспорт ва транзит божларига бўлинади. 
2. 
Божнинг белгиланиш усулига қараб. Божнинг белгиланиш усулига 
қараб адвалор, специфик ва комбинациялашган божларга бўлинади. 
3. 
Бож ставкасига кўра. Ҳар бир давлат автоном равишда ҳеч қандай 
келишувларисиз қонун хужжатларида кўрсатилган божхона тарифларининг 
биринчи устунида жойлашган максимал бож ставкаларини белгилашга 
ҳаракат қилади. Лекин, икки ва кўп томонлама келишувлар натижасида 
божхона тарифларининг иккинчи устунида жойлашган минимал бож 

---

ставкалари белгиланади. Бу божлар одатда конвенциал (келишилган) 
бўлади. Учинчи устунда эса преференциал, яъни иккинчи устундаги бож 
ставкаларидан паст бўлган божлар жойлашган. 
4. 
Божнинг йўналтирилганлигига қараб. Божнинг йўналтирил-
ганлигига қараб божлар икки йўналишга, яъни преференциал ёки