Farg`ona davlat universiteti sirtqi bo`lim “iqtisodiyot” (tarmoqlar va sohalar bo`icha) yo‘nalishi “makroiqtisodiy tahlil va prognozlash” fanidan

3) SANOAT SIYOSATI RIVOJLANISHINING REAL SEKTORLARIGA TA'SIRI
2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasinыy rivojlantirishning Respublikamizda sanoatni rivojlantirishda hududlarning tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlari, geografik xususiyatlari hamda ekologik vaziyatni hisobga olgan holda sanoatning hududiy tarkibini takomillashtirish bo‘yicha bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasinыi rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida «Sanoatning yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini, avvalo, mahalliy xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo‘shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga o‘tkazish orqali sanoatni yanada modernizasiya va diversifikasiya qilish» bo‘yicha muhim vazifalar belgilab berilgan. Bu borada hududlardagi mavjud tabiiy resurs va mineral xom ashyo bazasi hamda mehnat resurslari imkoniyatlarini hisobga olgan holda sanoat ishlab chiqarishini hududiy tarkibini takomillashtirishga yo‘naltirilgan ilmiytadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi.
U asosan rayonlararo ixtisoslashuv bilan uzviy bog‘langan. “Olib chiqib ketuvchi”ga o‘ziga xos yondashuv zarur. Shuning uchun unga alohida urg‘u berilayotganinini ta’kidlab o‘tish lozim. Muayyan maxsulot ishlab chikaruvchi tarmoqning mintaqalararo tovar ayirboshlash koeffisiyentini umumiy hajmga nisbatan quyidagicha aniqlash Bu yerda art-rayon (=1,2,3, ..., n) i-tarmoq (i =1,2,3, ..., m)ning mintaqalararo mahsulot koeffisiyenti; wr- g-rayondan і - tarmoq mahsulotini olib chiqish; v-r-payonga і- tarmoq maxsulotini olib kirish; x-r- rayon і- tarmoq ishlab chiqarish hajmi[117; 71-b.). Mamlakatning barcha rayonlari uchun sof mahsulot chikaruvchi tarmok tahlilida eksport qiluvchi mintaqalarga olib chiqib ketishiga nisbatini ko‘rsatadigan mintaqalararo faollik koeffisiyentidan qo‘shimcha tarzda foydalanish mumkin: w - Di Em (w-v) Bu yerda V- faollik koeffisiyenti, і- tarmoqning, r- rayonlararo almashuvdagi hissasi[117; 71-b.]. Sanoat tarmoqlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobiga olishmintaqalar iqtisodiy tahlilining asosiy talablaridan biridir. Shuning uchun, ilmiy jihatdan turli tarmoqlarni o‘rganish barcha tarmoqlar uchun xos bo‘lgan umumiy tadqiqotlar uslubini qo‘llash zarurligidan dalolat beradi. quyidagi taklif etilayotgan sanoat tarmog‘i sxemasi mukammallikka da’vogar bo‘lmasa-da, u yoki bu maqsadlarga bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin. Shu bilan birga, unga xos bo‘lgan asosiy masalalarni aniqlab berishda katta ahamiyatga ega.
1. Tarmoqning ijtimoiy ishlab chiqarish va hududiy mehnat taqsimotidagi roli. Mamlakat ishlab chiqarish kompleksi tarkibi va boshqa sanoat tarmoklari orasida uning holati, tarmoklararo bog‘lanishlarning xarakteri va yo‘nalishlari. Mamlakat industrial rivojlanishida tarmoqning ahamiyati. Tarmoq va ilmiy-texnik taraqqiyot. Tarmoqning rayon hosil qiluvchi funksiyasi. Uning sanoat kompleksi shakllanishiga ta’siri. Mamlakat industrial rivojlanishida tarmoqning o‘sishning uzoq muddat saqlanishi iqtisodiy rivojlanish oldida to‘sik bo‘ladi. Ilmiy adabiyotlarda korporativ strategiyaning bir bo‘lagi xisoblangan vertikal integrasiyani yakuniy maxsulot ishlab chiqaruvchi o‘zaro hamkor korxonalarning ma’lum bir guruhi yoki ishlab chiqarish zanjiri»ni tashkil etuvchi tuzilmasi sifatida tushuniladi. Neoklassik nazariyotchilar“ vertikal integrasiyani «ikki tomonlama qiymat keltiruvchi» texnologik zanjir hosil qiluvchi ishlab chiqarish kuchlarining to‘planishi sifatida qaraydi. Institusional nazariyotchilar esa vertikal integrasiyani tranzaksiya xarajatlarini qisqartirishning ma’lum bir shaklini hosil qiluvchi tuzilmalar sifatida e’tirof etadi. Sanoat tarmoqlarining foydali biznes faoliyatini samarali tashkil etishning asosiy yo‘nalishi sifatida R. Bleyer, D. Kazermanlarning16 qarashlari ham ustun hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanishning dastlabki bosqichlarida yirik va vertikal integrasiyalashgan korxonalar iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi, chunki bunday mulk shakli taqlid qilish uchun yanada qulayroq hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining boshlang‘ich bosqichida yirik vertikal integrasiyalashgan tuzilmalar samaradorligini oshirish gipotezasini tasdiqlovchi bir qator tadqiqotlar mavjud." Qiyosiy ustunliklar bo‘yicha tadqiqot olib boruvchi nazariyotchilar" esa mahsulotning xayotiy yo‘li va texnologik yangilanish jarayonlarini amalga oshiruvchi yangicha boshqaruv shakli sifatida e’tirof etadi. ahamiyati. Tarmok va iqtisodiy rivojlanish. Tarmoqning mintaqaga ta’siri. Uning sanoat komplekslarini shakllanishiga ta’siri.

2. 
   Tarmoqning rivojlanish darajasi va tuzilmaviy xususiyatlari. Tarmoqning iqtisodiy va texnik kompleksi. Tarkibiy elementlarining nisbiylik (tenglik darajasi. Ichki iqtisodiy aloqalarning o‘ziga xosligi. Korxona turlari. Ishlab chiqarish tuzilmasidagi zamonaviy o‘zgarishlar va rivojlanish.
   

3. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish omillari. Tarmoqning xom ashyo manbalari, yoqilg‘i-energetika resurslari, ishchi kuchi to‘plangan markazlar, ilmiy markazlar va tayyor mahsulot iste’mol mintaqalariga nisbatan hamda texnik-iqtisodiy va texnologik xususiyatlariga ko‘ra joylashuvi. Infratuzilma roli. Transport omillari ta’siri. Korxonalarni samarali joylashtirish mezoni.
4. Tarmoqning iqtisodiy rivojlanishi va hududiy joylashtirish. Mehnat resurslari va moddiy-texnik baza, sanoat ishlab chiqarishning asosiy fondlari, ularning tarkibi va mintaqaviy xususiyatlari. Uning konsentrasiya, ixtisoslashish, kooperasiya va kombinatlashtirishdagi roli. 5. Tarmoqning tabiiy hududiy tashkil etish va rivojlantirish omillari. Xom ashyo va yoqilg‘i-energetika bazasi, ularning hududiy ko‘lami, foyda samaradorligi. Tabiiy sharoitning korxonalar joylashishiga ta’siri. Oddiy mehnat sharoitlarining mintaqaviy differensiyasi. Ishlab chiqarish ekologiyasi. Tarmoqning atrof-muhitga ta’siri. 6. Tarmoqning hududiy shakllanish tamoyillari. Tabiiy resurslar va ishlab chiqarishning texnik-texnologik, ijtimoiy aloqalar bilan bog‘liqligi. Iqtisodiy markazlar va mintaqalar hosil bo‘lishining tarixiy negizlari. Tarmoqning hududiy tashkil etish asoslari. 7. Zamonaviy ishlab chiqarish va hududiy mehnat taqsimoti. Tarmoqning hududiy tashkil etilish ixtisosligi. Tayyor mahsulot ishlab tuguni va markazining mahalliy iqtisodiy va tabiiy sharoit bilan alokadorligi. Hududiy ishlab chiqarishning boshqa sanoat tarmog‘i bilan alokadorligi.Xom ashyo, energiya, yoqilg‘i va tayyor mahsulotlar oqimi yo‘nalishi 8. Tarmoqning asosiy rivojlanish va hududiy takomillashtirish yo‘nalishlari. Yangi xom ashyo va yoqilg‘i - energiya bazalarini o‘zlashtirish, Ishlab chiqarish tarkibidagi o‘zgarishlar. Tarmoklararo aloqalarini kuchaytirish. Yangi iqtisodiy markazlarni yaratish. Tarmoqning iqtisodiy geografik holatining tavsifi ijtimoiy ishlab chiqarish va mamlakat ichki hududiy mehnat taqsimotidagi o‘rni va ahamiyatini aniklashga imkon beradi. Bunda alohida e’tibor mazkur tarmoqning boshqa sanoat tarmoqlari bilan aloqalari o‘rtasidagi o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga qaratiladi. Bu yerda tarmoqlararo balans va mahsulot ishlab chiqarishni takomillashtirish muhim vazifa hisoblanadi. Har bir tarmoqning ishlab chiqarish aloqalari ikki tomonlama xarakterga ega. Ular xom ashyo, yoqilg‘i, energiya, har xil turdagi materiallarni yetkazib beruvchilar va tayyor mahsulotlarning iste’molchilari orqali amalga oshiriladi. Bu va boshqa hollarda sanoat tarmoqlari bir-biridan sezilarli farq qiladi. Foydali qazilma, O‘rmon va boshqa resurslarni ishlatish bilan bog‘liq korxonalar qayta ishlovchi sanoat tarmoqlariga nisbatan yetkazib beruvchilar bilan mustahkam aloqaga ega. Masalan, kimyo, neft-kimyo sanoati xom ashyo sifatida yoqilg‘i va uni qayta ishlash, kora va rangli metallurgiya chiqindilari va boshqa materiallardan ko‘p miqdorda foydalanishiga ko‘ra yetkazib beruvchilar doirasiga ega. Mashinasozlik ham sanoatning ko‘plab tarmoqlari mahsulotlarini o‘zlashtiradi. Lekin uning asosiy yetkazib beruvchilari qora va rangli metallurgiya bo‘lsa, elektroenergetika uchun asosiy elektr yetkazib beruvchi yoqilg‘i sanoati sanaladi. Yengil va oziq-ovqat tarmoqlararo balansia mavjud mahsulotni taqsimlanishi haqidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi. Aloqalarning bu yo‘nalishi murakkab bo‘lib, u barcha tarmoqlar bilan birga aholini ham o‘z ichiga oladi. Sanoatning har bir yirik tarmogi keng iste’molchilar doirasiga ega. Bu borada yoqilg‘i va elektroenergetika sanoati o‘rtasidagi munosabatlar eng oldingi o‘ringa chiqib oladi. Chunki, bu aloqalar ishlab chikarish sanoatining barcha tarmoqlariga taalluqli. Ayrim tarmoklar mazkur aloqalarning umumiy tarmoqlarida muayyan istemolchilar uchun yo‘nalgan. Masalan, qora metallurgiya mahsulotining asosiy iste’molchilari mashinasozlik, kurilish materiallari, kimyo va neft-kimyo sanoati iste’molchilari mashinasozlik, yengil sanoat korxonalari, qurilish, O‘rmon sanoati iste’molchilari qurilish, yoqilg‘i sanoati va mashinasozlikka ixtisoslashgan istemolchilar hisoblanadi. Masalan, qurilish materiallari sanoati asosan qurilish, yengil va oziq-ovqat sanoati esa aholi ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Sanoatning iqtisodiy aloqalari ko‘p hollarda mahsulotni ichki iste’moli bilan o‘lchanadi. Sanoat mahsulotining 40 foizga yaqini sanoatning o‘zini iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishga sarflanadi. Bu ishlab chiqarishni ixtisoslashish, kooperasiyalash va kombinatlashtirishning keng rivojlanishi natijasidir. Sanoatda mehnatning taqsimlanishi ta’sirida ichki tarmoq aylanmasi, ya’ni ayrim tarmoklar chegarasidagi ishlab chiqarish aloqalari mavjud. Tarmoqlararo alokalarning eng katta ulushi kora va rangli metallurgiya, mashinasozlik, kimyo va neft-kimyo, yengil va oziq-ovqat sanoatiga to‘g‘ri keladi. Sanoat tarmoqlari istemolchi va yetkazib beruvchilar bilan ishlab chiqarish aloqalarining xarakteri va intensivligiga ko‘ra kuyidagicha guruxlanadi: 1. Ta’minotchilarning nisbatan tor doirasiga va tayyor mahsulot bo‘yicha keng tarmoqlararo aloqalarga ega tarmoqlar - elektroenergetika, yoqilg‘i sanoati; Bu yerda: Zn - keltirilgan xarajatlar, S- iste’molchiga yetkazib berish hisobiga olingan holdagi mahsulot tannarxi, K-kapital mablag‘lar, En - samaradorlikning me’yoriy koeffisiyeti[117; 74-s.). Bu yerda kapital xarajatlar joriylari bilan kapital mablag‘larni samaradorlik koeffisiyenti orqali solishtirib o‘rganiladi. Tarmoqlar bo‘yicha tadqiqotlarni sanoatni hududiy tashkil etish muammolari yechimini topish bosqichlaridan biri sifatida qarash mumkin. Shu bilan birga, ular mustaqil ahamiyatga ega. Korxonalar, ishlab chiqarish va ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari. Sanoat ishlab chiqarishini xududiy iqtisodiy geografik nuqtai nazaridan o‘rganishning birlamchi ob’yekti korxonadir. Unga komplekslilik va hududiylik xos. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning eng yirik va ilg‘or tarmog‘i sifatida mehnatning ijtimoiy taqsimlanishi va sanoat faoliyati bilan shug‘ullanadigan barcha korxonalarni o‘z ichiga oladi. Sanoat korxonalari turli-tumandir. Ular o‘zaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va zichligi, mahsulot ishlab chiqarish xarakteri va vazifasi, texnologik jarayon tiplari, tashkiliy tuzilma va boshqa belgilarga ko‘ra farqlanadi. Korxonalar ixtisoslashgan, universal, sodda va murakkab tuzilmaga ega kombinatlarga bo‘linadi. Har bir sanot korxonasi bir necha ishlab chiqarish bo‘g‘inlaridan yoki syexlar (bo‘limlar)dan iborat.
4. JAHON SAVDO TIZIMIDA SANOAT SIYOSATI VA UNING RIVOJLANISHINING REAL SEKTORLARGA TA'SIRI AQSH MISOLIDA
AQSh – dunyoda iqtisodiy jihatdan eng yuksak darajada rivojlangan mamlakat. Yalpi milliy mahsulot, sanoat va qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarish hajmi, tovar va kapital eksport qilish, ishlab chiqarishning tuplanish va markazlashuvi, ilmiy tadqiqotlarga sarf-xarajat va sh.k. boʻyicha 1-oʻrinda turadi. Butun dunyodagi sanoat ishlab chiqarishning uchdan bir qismi AQSh ulushiga toʻgʻri keladi. Xalqaro boshqaruv taraqqiyoti instituti oʻtkazgan tadqiqot maʼlumotlariga koʻra², 1994–96 yillarda iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazaridan yetakchi davlatlar oʻrtasida ham AQSh birinchi oʻrinda turibdi. AQSh milliy daromadining 66,3 % sanoatda hosil qilinadi. Sanoat ishlab chiqarishning yarmiga yaqini sanoat korporatsiyalari qoʻlida.
Ular orasida: “Ekson”, “Mobil”, “Teksako”, “Shevron”, „Standard oyl of Kaliforniya”, „Standard oyl of Indiana”, “Galf oyl” neft, „Jeneral motore”, “Ford 5-motor”, “Kraysler” avtomobil, “IBM”, „Jeneral elektrik“, „ITT“ elektr mashinasozligi, „YU. S. Stil “poʻlat quyish, “Dyupon de Nemur” kimyo va boshqa korporatsiyalar bor. Harbiy sanoat korporatsiyalari orasida “Jeneral daynemiks”, “Lokxid”, „Makdonnel Duglas”, “Grumman”, “Xyuz eyrkraft” yetakchi oʻrinni
e gallaydi.