Farg'ona davlat universiteti sirtqi bo’lim

2. Pul taklifi va pulga talab.
Iktisodda mavjud bo’lgan xamma pullar pul taklifi deyiladi. Pul massasini xarakterlash uchun umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar, agregatlar ko’llaniladi.
Eng tor pul agregati bo’lib, nakd pul, depozitlar va chek depozitlarini o’z ichiga oladigan M₁ xisoblanadi. M₂ pul agregati M₁ ni, cheksiz jamgarma va muddatli mayda depozitlarni kamraydi. M₃ - bu M₂ plyus muddatli yirik depozitlar va boshkalar. Ko’p iktisodchilar M₁ pul agregatini ko’llash tarafdori, chunki u bevosita muomala vositasi bo’lgan aktivlarni o’z ichiga oladi. Keyinchalik pul taklifi deganda fakat M₁ tushuniladi.
Pul taklifini davlat nazorat etadi. Pulga talab esa iktisodning xamma sektorlarida namoyon bo’ladi. Nima uchun umuman pulga talab namoyon bo’ladi? U pulning ikki funktsiyasidan - muomala vositasi va boylikni saklash vositasi, xamda absolyut likvidli bo’lishidan kelib chikadi. Shunga asoslanib, pulga jami talabni ikki kismga bo’lish mumkin: turli bitimlarda ishlatish bilan boglik bo’lgan talab va boylik saklash vositasi sifatida pulga talab.
Birinchisi tranzaktsion talab deyiladi. Bozorda xar kanday operatsiya pul bilan amalga oshiriladi. 30 - yillarga kadar pulga jami talab (MD) neoklassiklar nazariyasiga asoslanib, asosan tranzaktsion talab bilan cheklangan. Keyns tranzaktsion talabni kengrok ko’rib chikdi. U rejalashtirilgan xaridlardan tashkari odamlar rejalashtirilmagan xaridlarni xam amalga oshiradi. Bunday kutilmagan xolatlar xar kanday vaktda bo’lishi mumkinligiga asoslanib, ular o’zida ko’shimcha pul saklaydi. Keyns bu pulga talabni extiyojdan, deb atagan. Rejalashtiriladigan va kutilmagan xaridlar uchun pulga tranzaktsion talabni bir kategoriyaga ko’shib, bunday talabni MDt bilan belgilaymiz.
Bundan tashkari Keyns pulning boylik saklash vositasi ekanligi bilan boglik bo’lgan talab xam mavjud deb xisoblagan va uni spekulyativ (chaykov) talab deb atagan.
Spekulyativ talab - boshka moliya vositalarini sotib olish vositasi sifatidagi pul. Bozor sharoitida xar bir iste’molchi o’z moliyaviy vositalari portfelini shakllantirishi zarur. Bu portfelga pul, obligatsiya va aktsiyalar kiradi va ular nisbati maksimal daromad berishi kerak. Maksimal foyda olishga xarakat kilgan xolda iste’molchi o’z portfelida xam obligatsiya, xam aktsiya va xam pul saklaydi. Fakat aktsiya va obligatsiya daromad beradi, lekin tavakkallik katta. Nakd pul unga fakat chaykov maksadlari uchun zarur narxlari tushganda boshka moliyaviy vositalar sotib olish. Bunday talabni biz MDa bilan belgilaymiz.
Pul ko’prok alternativa obligatsiya xisoblanadi. Ayrim xollarda u pulga nisbatan afzalrok, chunki daromad keltiradi. Agar olinadigan mukofot tavakkalga mos bo’lmasa, obligatsiya egasi pulni xush ko’radi. Misol, Asadov degan kishi 1000 so’mga obligatsiya sotib oldi. U xar yili protset sifatida 80 so’m daromad ko’rishi kerak, ya’ni protsent stavka 8%. Faraz kilamiz uch yildan keyin unga nakd pul kerak bo’ldi va obligatsiyalarni sotishga karor kildi. Lekin uch yil ichida obligatsiyalar protsent stavkasi ko’tarildi va 16 % ni tashkil kildi. Joriy protsent stavkada o’sha 80 so’mni olish uchun 500 so’mni kuyish etarli. Demak Asadov obligatsiyani 500 so’mdan kimmatga sotolmaydi va agar obligatsiya bekor kilinsa, u 500 so’m yutkazadi.
Kuyidagi misoldan ko’rinayaptiki obligatsiya narxi bilan foiz stavkasi mikdori teskari bogliklikda. Demak, kanchalik obligatsiyaga ko’p narx berilsa, shunchalik u kam daromad keltiradi. Agar foiz stavkasi yukori, obligatsiya narxi past bo’lsa, obligatsiya sotib olish kerak. Lekin iste’molchi kachon obligatsiyani sotishga majbur bo’lishini bilmaydi. Shu vaktga kadar protsent stavka oshsa, yutkazadi, pasaysa, foyda ko’radi.
Bu bogliklikni isbot kilish uchun kuyidagi misolni ko’rib chikamiz. Obligatsiya nominal narxi 1000 so’m, so’ndirish muddati 1 yil va yillik daromadi 100 so’m bo’lsin. Bir yildan keyin obligatsiya egasi 100 so’m kupo to’lovlari va 1000 so’m obligatsiya nominal narxini olishi kerak.
Obligatsiyaning bozor kiymati uning joriy (diskontlangan) kiymatini tashkil etadi PV. Agar moliya vositasiga foiz r ga teng va xar yili bu vosita Ri mikdorda daromad bersa (i q 1, 2,... n - yillar soni) unda

Bizning misolda obligatsiyaning joriy narxi kuyidagicha bo’ladi:

Obligatsiyani sotib olish vaktida protsent stavka darajasi 12 % bo’lgan edi deb olsak, unda:

Ya’ni bir yildan so’ng obligatsiya 1100 doll. keltirilishini bilib, iste’molchi 12 % ni xisobga olgan xolda 982,3 so’m to’laydi.
Faraz kilamiz foiz 6 % gacha tushdi, unda obligatsiyaning joriy narxi kuyidagicha bo’ladi:

Foiz stavka tushganda, bir yildan keyin 1100 so’m keltiradigan, avval sotilgan obligatsiyalar narxi, oshadi.
Agar foiz stavka, masalan 18 % gacha oshsa, obligatsiyalar joriy narxi pasayadi:

Xulosa - obligatsiya narxi va protsent stavka darajasi teskari yo’nalishlarda o’zgaradi. Kanchalik obligatsiyaning bozoriy kiymati yukori bo’lsa, egasi shunchalik yil oxirida kam foyda oladi (r q 18 % bo’lganda, 1100 - 931,7 q 168,3 sum, r q 6% bo’lsa, 1100 - 1037,3 q 62,7 so’m). Bizning misolda 10 foizlik obligatsiya PV si uning nominaliga teng:

Agar foiz 10 ga teng bo’lsa, obligatsiyalarni so’ndirish muddati 5 yil bo’lsa, obligatsiya narxiga so’ndirish muddati kanday ta’sir ko’rsatishi mumkin:

Agar r q 6% gacha tushsa, unda:

Bu kiymatni bir yil so’ndirish muddati bo’lgan obligatsiya narxi bilan takkoslab, (1037,3), aytish mumkinki, foiz stavkasi tushishi bilan obligatsiyaning so’ndirilish muddati kanchalik uzok bo’lsa, shunchalik narxi yukori bo’ladi. Demak, foiz stavkasi kanchalik yukori bo’lsa, boylikni saklash vositasi sifatida pulga talab shunchalik past.
Pulga umumiy talab. MDt va MDa ni ko’shishga xarakat kilamiz. Buning uchun noma’lumlar sonini kamaytiramiz: ishlab chikarish xajmi Q, foiz stavkasi r va narx darajasi P. Umumiy narx darajasi pulga nominal talabga ta’sir ko’rsatadi. Biz esa, real mikdorlar asosida model tuzamiz, shuning uchun:

Xar kanday bitim uchun pul zarurligi sababli, pulga real talab va Q o’rtasida to’gri bogliklik mavjud. MDa esa, pulga real talab va r o’rtasida teskari bogliklik borligini ko’rsatadi.
Demak funktsional bogliklikni kuyidagicha ifodalash mumkin: