Farg’ona Politexnika Instituti Energetika fakulteti Elektr energetika yónalishi 52-20guruh talabasi Mamirjonova Shahnozaning Soha iqtisodiyoti va menejmenti fanidan tayyorlagan taqdimot loyihasi

Farg’ona Politexnika Instituti Energetika fakulteti Elektr energetika yónalishi 52-20guruh talabasi Mamirjonova Shahnozaning Soha iqtisodiyoti va menejmenti fanidan tayyorlagan taqdimot loyihasi

Mavzu: Sanoat korxonalari rentabelligi va uni hisoblash yo‘llari

Reja:

1. Mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlar tahlili yordamida rentabellik darajasini baholash

2. Xarajatlar tarkibini xarajat moddalari bo’yicha batafsil tahlil qilish

• 3. Korxonaning rentabellik darajasini oshirish

• Rentabellik (nem. Rentabel — daromadli, foydali) — korxona yoki tadbirkorlikning daromaddorligi, samaradorligi; mikroiqtisodiy miqyosdagi iqtisodiy faoliyatning samaradorligi. Rentabellik korxona yoki tadbirkorlik faoliyatining moliyaviy natijalarini baholashda qoʻllaniladigan asosiy koʻrsatkich. Rentabellik foyda olib ishlashning qiyosiy, yaʼni sarf-xarajatlarga nisbatan aniqlanadigan koʻrsatkichi boʻlib foizlarda ifodalanadi.

• Korxonaning rentabelligi – bu foydaga bevosita ta’sir qiluvchi ko’rsatkich, ya’ni har qanday korxona faoliyatining yakuniy natijasi. Korxonaning rentabelligini oshirish har qanday korxona boshqaruvining asosiy maqsadlaridan biridir. Daromadlilikni oshirishning ko’plab usullari mavjud, har bir kompaniya ma’lum bir kompaniya uchun eng mosini tanlaydi.

Rentabellik darajasiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:

Ishlab chiqarish birligining sotish narxi. Bu raqobatchilar darajasida bo’lishi va xaridorlarning to’lov qobiliyatiga mos kelishi kerak. Rentabellikni oshirish uchun ular sotish narxini oshirish usulidan foydalanadilar, bu esa, shunga ko’ra, sotishdan tushgan daromad va foydani oshiradi;

sotish hajmi, sotish bozoridagi talab darajasiga bevosita bog’liq. Rejalashtirilgan ishlab chiqarish hajmi mahsulotga bo’lgan talabga mos kelishi kerak: bozor talab qilganidan ko’proq ishlab chiqarishning ma’nosi yo’q (tayyor mahsulot zaxiralarini yaratish holati bundan mustasno). Daromadlilikni oshirish uchun ular ishlab chiqarish hajmini oshiradilar va mahsulotlarni sotishning yangi kanallarini qidiradilar, shu bilan daromadni oshiradilar;

• ishlab chiqarish tannarxi. Agar tannarx mahsulot sotishdan tushgan tushumdan oshsa, u holda kompaniya foydasiz bo’ladi. Daromadlilikni oshirish uchun ular bir xil savdo daromadini saqlab qolgan holda xarajatlarni kamaytirishga harakat qilishadi.

Kompaniyaning daromadli bo’lishi va bozorda barqaror pozitsiyani egallashi uchun quyidagilar zarur:

Talab qilinadigan mahsulotlar ishlab chiqarish. Siz juda ko’p mahsulot ishlab chiqarishingiz mumkin, lekin agar unga talab bo’lmasa, unda bunday ishlab chiqarishning ma’nosi yo’q;

mahsulotlarni o’rtacha bozor narxiga mos keladigan va potentsial iste’molchilar ushbu mahsulotni sotib olishga tayyor bo’lgan narxda sotish. Bunday narxni belgilash uchun kompaniya mutaxassislari sotish bozorini, potentsial iste’molchilarni, ularning ehtiyojlari va to’lov qobiliyatini, korxonaning raqobatbardoshligini va bir xil turdagi mahsulotlarga raqobatchilarning narxlarini o’rganishlari kerak;

mahsulot zaxirada qolmasligi uchun, ayniqsa, saqlash muddati cheklangan bo’lsa, bozor talab qiladigan miqdorda mahsulot ishlab chiqarish;

• ishlab chiqarish xarajatlarini oqilona hisoblagan holda mahsulot ishlab chiqarish. Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotni sotishdan tushgan tushumdan oshsa, ishlab chiqarish foydasiz va foydasiz hisoblanadi, u foyda keltirmaydi. Bu bankrotlikka olib kelishi mumkin.

Rentabellik darajasini baholash

Daromadlilikni baholash uning darajasini tavsiflovchi mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlarni tahlil qilishni o’z ichiga oladi.

• Mutlaq ko’rsatkich – foyda. Uning hisobidan korxona ish haqi fondini ko‘paytirish, ishlab chiqarish aylanmasini kengaytirish va ko‘paytirish, boshqa tadbirlarni moliyalashtirish va hokazo. Umuman olganda, foyda – bu mahsulotni sotish tannarxi va uning tannarxi o’rtasidagi farq (ushbu mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan barcha xarajatlar yig’indisi).
• Mahsulot sotish rentabelligi (ROM, qaytish chegarasi) – sotishdan olingan foyda (zarar)ning tannarxga nisbati.
• Sotishning rentabelligi (ROS, sotish bo’yicha marja) sotishdan tushgan foyda (zarar)ning daromadga nisbati.

Korxonalarning rentabelligini tahlil qilishda eng katta e’tibor talab etiladi:

Kapital rentabelligi dinamikasi va uni belgilovchi omillar;

• kapital qo’yilmalarning rentabelligining o’zgarishi sabablari; kapital qo’yilmalarning rentabelligi va jalb qilingan mablag’lar bahosi nisbati; sotish rentabelligi ko’rsatkichining qiymati va dinamikasi; ishlab chiqarish xarajatlari samaradorligini tavsiflovchi rentabellik ko’rsatkichlarining qiymati va ularning kapital rentabelligi ko’rsatkichlari bilan aloqasi.

Foydalanilgan adabiyotlar :

• Sh.N.Xayitov. Iqtisodiyot va menejment (darslik). Toshkent. 2020., 389 b.
• Korxonalar iqtisodiyoti va menejmenti: O’quv qo’llanma. Ashurova N.B., Atamuradov Sh.A. –Navoiy: NDKI, 2019