Фармацевтика иқтисодиёти

(кейит амк 0100 
= 
ҳисоб варақда акс эттириш бшан)
Кредит 
6290 «Бошқа кечиктирилган мажбуриятлар» — 650;
— биринчи ва иккинчи ойлар охирида ижарадан олинган 
даромадлар акс эттирилади: Дебет 6290 «Бошқа кечиктирилган 
мажбуриятлар» — 240. Кредит 9350 «Қисқа муддатли ижарадан олинган 
даромаллар» — 200. Кредит6410 «Бюджетгатўловлар бўйича қаралар» 
(қўшимча қиймат солиғи) — 40.
Июси ой ниҳоясига втиши билан 6290— ҳисоб варақнинг кредит бўйича 
170 минг сўм сальдо олган, шунинг унун ҳам учинчи ойнинг охирига бориб 
(240— 170)=70мииг сўмдан иборат фарқ суммасига нисбатан ижара бўшчп 
дебеторлик қарзини акс эттириш лозим бўлади:
— учинчи ой охирида ижарага олинган даромадлар акс этгирилади: 
Дебет 6290 «Бошқа кечиктирилган мажбуриятлар» — 170. Дебе: 4820 
«Қисқа муддатли ижара бўйича олинадиган тўловлар» — 70. Кредит 
9350 «Қисқа муддатли ижарадан олинган даромадлар» — 200. Кредит 
6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарзлар» (қўшимча қиймат солиғи) 
- 4 0 ;
2) ижара шартномасида асосий воситаларни реконструкция қилиш 
харажатлари суммаси тўланиши керак бўлган ижара ҳақи суммасини 
камайтиришга киритилиши айтиб ўтилмаган: Дебет 0890 «Бошқа 
капитал қўйилмалар» 
— 
650 
(кейинчалик 0100 
ҳисобварақда акс 
эттириш шарти билан).
Кредит 9390 «Бошқа операция даромадлар»
— 650 9390-ҳиеоб варақ ўрнига 8520-«Захира капитали» ҳисоб 
варағидан фойдапаниш мумкин, бироқхудди текинга олинган мол- 
мулк сингари, ушбу асосий воситаларни реконструкиия қилиш 
харажатлари суммаси \ам ижарага берувчининг солиқла тортиладиган 
даромади таркибига киритилади.
Ижарага берилган ускунани таъмирлаш харажатларини акс 
эттириш.
Масапан, ижара шартномасига биноан ижарага берилган асосий 
воситаларни ижарачи ҳисобидан 650 минг сўмдан ибора! суммага 
таъмирлаш ишлари амалга оширилган, бир ойлик ижара ҳақи суммаси
— 240 минг сўм; бунда қуйидаги вариантлар бўлиши мумкин:
1) 
Асосий воситачарни таъмирлаш харажатлари суммаси тўланадиган 
ижара ҳақи суммасини камайтиришга киритилади (бу каби бандмипг
2 0 6

---

ижара шартномасида мавжуд бўлиши шарти билан); ушбу ҳолатда 
бухгалтерия проводкалари мазкур вазиятнинг иқгисодий моҳиятини акс 
эттириши керак: моҳият эса шундан иборатки, ижарага берувчи 
таъмирлашни ўз ҳисобидан амалга оширган, яъни бу унинг 
харажатларидир.
Бундай ҳолда ушбу вазиятни иккита таркибга бўлиб олиш 
мумкин: биринчидан, ижараданолингандаромадни; иккинчидан — 
таъмирлаш бўйича харажатларни акс эттириш керак. Бунинг 
натижасида ушбу битим билан боғлиқ даромад ҳамда харажатлар 
ижарага берувчида мавжуд эмас, ижара ҳақи олинмаган, бироқ, 
таъмирлаш бўйича харажатлар ҳам қилинмаган.
Arap ижарага берувчи таъмирлаш ишларини ўз ҳисобидан амалга 
оширганида эди, харажатлар бутун суммасини ўша заҳотиёқ ишлаб 
чиқэриш харажатлари ёки давр харажггглари ҳисоб варақпаринингдебети 
бўйича, қандай ускуна ижарага берилганлигига қараб, акс эттирилиши 
лозим бўлар эди. Мазкур ҳолатда, модомики, асосий воситаларни 
таъмирлаш харажатлари суммаси тўланиши керак бўлган ижара ҳақи 
суммасини камайтиришга киритилар экан, у ҳодца уларни ижарадан 
олинадиган даромадни акс эггиришга қараб харажатларни ҳисобга 
оладиган ҳисоб варак^ардан ҳисобдан чиқариш керак. Ижарачи 
томонидан бажарилган таъмирлаш ишпари далолатномаси такдим 
этилганида ушбу суммани муддати кечиктирилган харажатлар ҳисоб 
варағининг дебети ва муддати кечиктирипган мажбуриятлар ҳисоб 
варағининг кредити бўйича акс эттирамиз, — зеро ушбу суммага 
ижарачида ускунани ҳақ олмасдан ижарага бериш мажбуриятлари 
пайдо бўлди: Дебет 3290 «Бошқа кечиктирилган қарзлар» — 650. 
Кредит 6290 «Бошқа кечиктирилган мажбуриятлар» — 650. Жорий 
ойнинг охирида:
— асосий воситаларни таъмирлаш бўйича харажатлар акс 
эттирилади: Дебет 2010, 2310, 2510, 9400 (харажатларни ҳисобга 
олиш ҳисоб варақлари) — 240. Кредит 3290 «Бошқа кечиктирилган 
қарзлар» — 240;
— ижарадан олинган даромадлар акс эттирилади: Дебет 6290 
«Бошқа кечиктирилган мажбуриятлар» — Кредит 9350 «Қисқа 
муддатли ижарадан олинган даромадлар» — 200. Кредит 6410 
«Бюджетга тўловлар бўйича қарзлар» — 40.
Шу тариқа сальдони муддати кечиктирилган харажатлар ва 
даромадлар ҳисоб варак,пари бўйича ҳисобдан чиқариш пайтига кддар;
2) Ижара шартномасида асосий воситаларни таъмирлаш
207

---

харажатлари суммаси тўланиши лозим бўлган ижара қақи суммасини 
камайтиришга тааллуқли эканлиги айтилмаган: Дебет 2010, 2310, 
2510, 9400 (харажатларни ҳисобга олиш ҳисоб варақлари) — 650. 
Кредит 6010 «Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган 
ҳисоблар» (5110-«Ҳисоб-китоб варағи») — 650.
Ижарачида ҳисобга олиш. 
Ижарачи ижарага олинган асосий 
воситаларни балансдан ташқарида, шартномада кўрсатилган қиймати 
бўйича ҳисобга олади: Дебет 001 «Қисқа муддатли ижара бўйича 
олинган асосий воситалар». Ижара ҳақи ишлаб чиқариш (муомала) 
чиқимларига киради. Ижара ҳақи қуйидаги тартибда акс этгирилади: 
Дебет харажатларни ҳисобга олиш ҳисоб варақлари. Кредит 6910 
«Тўланадиган қисқа муддатли ижара». Ижара бўйича қарзларни тўлаш: 
Дебет 6910 «Тўланадиган қисқа мудцатли ижара». Кредит 5110 «ҳисоб- 
китоб варағи». Ижара ҳақининг бўнак сифатида бир неча даврлар 
учун олдиндан тўланиши ҳолларида унинг суммаси келгуси 
даврларнинг харажатлари бўлиб ҳисобланади ва қисмларга ажратилган 
ҳолда харажатларга ҳисобдан чиқарилади.
Масалан, ишлаб чиқариш ускунаси учун икки ой олдин 300 
минг сўмдан иборат, қўшимча қиймат солиғи билан биргаликдаги 
суммада ижара ҳақи ўтказилган: Дебет 3110 «Олдиндан тўланган 
ижара»— 300. Кредит 5110 «Ҳисоб-китоб варағи» — 300. Иккапа 
ойдан ҳар бирининг охирида: Дебет 2010 «Асосий ишлаб чиқариш»
— 125. Дебет 4410 «Бюджетга солик^ар ва йиғимлар бўйича бўнак 
тўловлари» — 25. Кредит 3110 «Олдиндан тўланган ижара»— 150.
Ижарачи томонидан тўланган қўшимча қиймат солиғи суммаси 
бюджет олдидаги қарзни камайтиришга киритилади (ҳисоб варақ- 
фактуранинг мавжудлиги ва қўшимча к^ймат солиғи суммаси ажратиб 
кўрсатилган ҳолларда): Дебет 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарэлар»
— 25. Кредит 4410 «Бюджетга солшугар ва йиғимлар бўйича бўнак 
тўловлари» — 25. Ижарага олинган асосий воситаларни таъмирлаш 
харажатлари ҳам худди ўзининг асосий воситалар каби, ишлаб 
чиқарилган маҳсулот (ишлар, хизматлар) таннархига киритилади.
Бироқ ижарачи томонидан таъмирлаш барча турларини амалга 
ошириш бўйича мажбурият ижара шартномасида назарда 
т у т и л и ш и
зарур, чунки мазкур масалани тартибга солишгина харажатларни 
солиққа тортиш мақсадида ҳисобга олиш ҳуқуқини беради. Яъни, 
агар ижарага олинган хусусий мулкнинг таъмирланиши ижара 
шартномасида назарда тутилган бўлса, ушбу ҳолда таъмирлаш 
харажатлари даромад (фойда) солиғи бўйича солиққатортиш базасига
2 0 8

---

киритилмайди; акс ҳолда эса бундай харажатлар корхонанинг соф 
фойдаси юзасидан амалга оширилади.
Агар таъмирлаш харажатлари тўланиши лозим бўлган ижара 
ҳақини камайтириш эвазига амалга оширилган бўлса, кейинчалик 
бир маромда ҳисобдан чиқариб бориш билан уларни бўнаклар 
сифатида ёки муддати кечиктирилган харажатлар сифатида акс 
эттириш мумкин. Аслида ҳам бу ижара ҳақини бўнаклашнинг 
ўзгинасидир. Масалан, февраль ойида ижарачи томонидан ижарага 
олинган ускунани таъмирлаш учун 450 минг сўм тўланган; ижара 
ҳақи ойига 120 минг сўмни ташкил қилади; январь ва февраль 
ойлари учун у аввалдан тўланган.
Таъмирлаш харажатларини бўнаклар сифатида акс эттирамиз: 
Дебет 4330 «Берилган бошқа бўнаклар» — 450. Кредит 6010 «Мол 
етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган ҳисоблар» (5110- 
«Ҳисоб-китоб варағи») — 450. Март ойи охирида ижара ҳақининг 
ҳисоблаб ёзилиши акс эттирилади: Дебет 2010 «Асосий ишлаб 
чиқариш» — 120. Кредит 6910 «Тўланадиган қисқа муддатли ижара»
— 120; ва бир ойлик ижара ҳақи миқдоридаги бўнакларнинг бир 
қисми ижара бўйича мажбуриятларни сўндиришга ҳисобдан 
чиқарилади: Дебет 6910 «Тўланадиган қисқа муддатли ижара» — 
120. Кредит 4330 «Берилган бошқа бўнаклар» — 120.
Агар ижарага олинган мулкнингтаьмирланиши ижара шаргномасида 
назарда тугилган бўлса-ю, бироқтаъмирлаш харажатлари ижарачининг 
маблағлари ҳисобидан амалга оширилаётган бўлса, уларни ҳам худди 
ўша, ижарага оид харажатлар ҳисоб варағига киритиш, агар бу ишлаб 
чиқариш ускунасининг таъмири бўлса, у ҳолда ишлаб чиқариш 
харажатлари ҳисоб варағига киритиш лозим бўлади: Дебет 2010 «Асосий 
ишлаб чиқариш». Кредит 6010 «Мол етказиб берувчилар ва 
пудратчиларга тўланадиган ҳисоблар» (5110-«Ҳисоб-китоб варағи»). 
Ижарага олинган воситалар ижарага берувчига қайтариб берилиши 
вақтида: Кредит 001 «Қисқа муддатли ижара бўйича олинган АВ».
Асосий воситаларни молиявий лизинг шартномаси бўйича бериш
«Лизингни ҳисобга олиш» 6-сон (БҲМС) бухгалтерия ҳисоби 
миллий стандартига биноан лизинг ўзида лизинг берувчи билан 
лизинг олувчи ўртасидаги лизинг олувчига кўчар ва кўчмас мол- 
мулкдан хўжалик ҳамда бошқа фаолиятни мустақил равишда амалга 
ошириш мақсадида вақтинча фойдаланишга бериш тўғрисидаги
2 0 9

---

лизингбитими (шартномаси, контракт)нинг имзоланиши натижасида 
яратилган хўжалик қарз муносабатини акс эттиради.
Ўзбекистан Республикаси Фуқаролик кодексининг янги таҳрирдаги 
587-моддаси лизинг шартномасини қуйидагича шарэутйди:
«Лизинг шартномаси бўйича бир тараф — лизинг берувчи бошқа 
тараф — лизинг олувчининг топшириғи бўйича учинчи тараф — 
сотувчи билан ундан лизинг олувчи учун мол-мулкни харид қилиш 
учун битимга киришиш мажбуриятини ўз зиммасига олади, лизинг 
олувчи эса бунинг учун лизинг берувчига лизингтўлоапарини тўлаш 
мажбуриятини ўз зиммасига олади».
Молиявий лизингнинг моҳиятини тушуниш учун корхонага юк 
автомобнли керак деб фараз қиламиз, унингбевосита сотиболиниши 
корхонага 10 млн. сўмга тушиши мумкин. Ўзининг маблағлари мавжуд 
бўлмаган ҳолларда корхона банкдан кредит олиши мумкин. Агар 
кредитни олиб, автомобиль сотиб олинса, корхона балансида узоқ 
муддатли актив — асосий восита ва узоқ муддатли мажбурият — 
банкдан 10 млн. сўм миқдоридаги қарз пайдо бўлади. Молиявий 
лизингни \исобга олган ҳолда, шунингдек, унга узоқ муддатли қарз 
ва активни сотиб олиш кўриниши берилади.
Ушбу мисолни бирмунча бошқачароқтарзда кўриб чиқамиз ва 
молиявий лизинг шартномаси бўйича қиймати 10 млн. сўм бўлган, 
биз учун лизинг берувчи томонидан учинчи тараф ўз маблағларига 
сотиб олган юк автомобилини олдик деб, фараз қиламиз: бунда унинг 
\ар бир ижара йили учун тўрт йил мобайнида лизинг берувчига 3,6 
млн. сўмни тўлаб боришимиз керак.
Демак, жами лизинг даври учун (4 х 3,6) = 14,4 млн. сўм 
гўланиши зарур. Ҳақиқатда эса лизинг берувчи бизга 10 млн. сўм 
минуюрида қарз тақдим этади, биз уни тенг улушларда фоизлар 
билан биргаликда қайтариб беришимиз керак. Лизинг тўловлари 
суммаси (14,4) билан лизингга олинган активлар қиймати (10 млн.) 
ўртасидаги фарқ молиявий лизингнинг фоизли элементини ўзида акс 
эгтиради ва лизинг олувчи учун харажат, лизинг берувчи учун эса
— даромад бўлиб ҳисобланади.
Ушбу активбўйича эскиришнингҳисоблаб ёзилиши худди бошқа 
ҳар қандай активсингари тартибда амалгаоширилади. Ҳар бирлизинг 
тў/юви хулди иккита турли тўловлар сифатида ҳисобга олинади: 
тў.ювнинг бир қисми асосий қарз суммасининг (10 млн. сўм) 
қопланишини ўзида акс эттиради; бинобарин балансдаги мажбурият 
ҳам камаяди. Тўловнинг бошқа қисми эса «кредитдан»
2 1 0

---

фойдаланганлик учун фоиздан иборат бўлади; у бапансда эмас, балки 
молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда, корхонанингфойдасини 
камайтирган ҳолда акс эттирилади.
Ҳар бир лизинг тўлови ушбу икки қисмга шу тариқа бўпинадики,