Фармацевтика иқтисодиёти

ташкиютнинг назорати остида бўлиши, иқтисодий фойда келтириши, 
худди алоҳида ҳисоб
1
а олиш ибьекги сиф а
1
ида бир хилда 
идентификацияланиши керак. Номоддий активни назорат қилиш 
корхона мазкур активдан иқтисодий фойда олиш ҳуқуқига ва 
бошқаларнинг ушбу активдан фойдаланиш имкониятига эга бўлган 
ҳоллардагина ўринли бўлади. Агар корхонанинг унга оид хуқук^ари 
юридик жиҳатдан ҳимояланган ва мажбуран суд тартибда амалга 
оширилиши мумкин бўлган ҳоллардагина корхона номоддий 
активдан фойдаланишни назорат қилиб боради.
Номоддий активларнинг қиймати узоқ муддатли ҳуқук.пардан 
ёки уларнинг ўз эгаларига берадиган афзалликларидан иборатдир. 
Номоддий активларга оддий мисоллари бўлиб, патентлар, муаллифлик 
ҳуқуқлари, савдо маркалари, лицензиялар, ноу-хау, фирма баҳоси 
(гудвилл)ҳисобланади.
216

---

Ходимларнинг қўшимча ик^исодий манфаатлар олишига имкон 
берадиган, малакасини ошириш харажатлари номоддий активлар 
сифатидатан олиниши мумкин эмас, чунки корхона ходимларининг 
баодоблигини ва келажакда мазкур корхонада ишлашни давом 
эттириш-этгирмаслигини тўлиқ даражада назорат қила олмайди. 
Ходимларнинг малакасини ошириш харажатлари даврнинг жорий 
харажатлари бўлиб ҳисобланади.
Номоддий активнинг идентификацияпаниши, агар корхона уни 
сотиши, айирбошлаши ёки бундай активдан келгусидаги аниқ 
фойдаларни тақсимлаши мумкин бўлса, уни бошқа объектлардан, 
аниқфарцланишдан иборат бўлади. Бу қоидадан гудвилл ёки амалий 
обрў-эътибор мустасно; активларнингушбу тури ҳақида қуйироқда 
батафсил маълумот берилган.
Номоддий активлар кўпинча айрим материалларташувчиларда, 
масалан, компакт дисклар ёки тасмада са*у
1
анади. Объектнинг моддий 
ёки номоддий активлар сирасига киритилиши қайси бир элемент — 
моддий ёки номоддий — муҳим бўлиб ҳисобланиши тўғрисидаги 
мулоҳазалар асосида амалга оширилади. Масалан, дастгоҳни бошқариш 
учун дастурий таъминот асосий воситалар таркибида ҳисобга 
олиниши керак. Материаллар ташувчиси ҳал қилувчи аҳамиятга эга 
бўлмаган жойларда, у одагда, номоддий актив сифатида ҳисобга 
олинади. Компьютернингундан ажралмайдиган операцион дастури 
компьютер билан ягона мажмуада асосий воситалар объекти сифатида 
ҳисобга олинади.
Номоддий активлар қуйидаги объектлар учун белгиланадиган 
бошланғич баҳолаш асосида ҳисобга олинади:
1. М у а с с и с л а р т о м о н и д а н у л а р н и н г к о р х о н а н и з о м к а п и т а л и г а
улуиьпари ҳ и с о б и д а н к и р и т и л г а н т а р а ф л а р н и н г к е л и ш у в и б ўйич а;
2. Бошқа корхоналар ва шахслардан тўлов эвазига сотиб олинган
— ушбу объектларнинг сотиб олиниши ва шайлик ҳолатига 
келтирилиш и бўйича ҳақиқатда амалга ош ирилган 
харажатлардан келиб чиққан ҳолда;
3 
Б о ш қ а к орхон алар ва шахслардан т е к и н г а олинган ки р и м қ и л и ш
с а н а с и г а б ў л г а н б о з о р қ и й м а т и б ў й и ч а ё к и қаб ул қ м л и ш
г о п ш и р и ш ҳ у ж ж атл ар и д а к ў р с а т и л г а н қ и й м а т и бўйича;
4 
К о р х о н а л а р н и н г ў зл ари т о м о н и д а н б а р п о қ и л и н г а н ё к и ўз 
к о р х о н а с и д а ў т к а з и л г а н и л м и й - т а д қ и қ о т и ш л а н м п л а р п
п а т и ж а с и д а о л и н г а н — ҳ а қ и қ а т д а г и т н н а р х и бўйич а.
И н геллекгуал м у л к о б ъ е к т и н и и г м а в ж у я п и ги ҳолати ҳуж ж ат iap 
а с о с п д а т а с л и ^ а н г а н б ў л и ш и ксрак . Б у л а р ҳ уж ж атлар. ш у н и н г л е к .
2 1 7

---

магнитли ва бошқа хил ахборот ташувчиларда акс эттирилган ахборот 
ҳам бўлиши мумкин. Бундан ташқари, корхона томонидан мазкур 
объектнинг қабул қилиб олиниши ҳолатини тасдиқловчи қабул қилиш 
топшириш далолатномаси ёки бўлмаса, ташкилотга бўлган 
ҳуқуқларнинг юзага келиши ёки ҳуқуқларнинг берилиши 
ҳолатларини тасдиқловчи ҳужжатлар бўлиши зарур.
Номоддий активларни ҳисобга олиш умуман олганда айнан 
моддий активларни ҳисобга олувчи тамойиллар асосида кўрилади: 
актив қиймати унинг сотиб олиниши вақтидаги ҳаракатдаги 
харажатлар суммаси бўйича акс эттирилади ва кейинчалик ундан 
фойдали хизмат муддати давомида чиқимларга ҳисобдан чиқарилади.
Ички барпо қилинган номоддий активнинг таннархи мазкур 
объект бўйича аниқпаниши ва унга киритилиши мумкин бўлган 
ҳамда унинг барпо қилиниши ва белгиланган мақсад бўйича 
фойдаланилишига тайёрлаш билан боғлиқ барча харажатларни ўз 
ичигаолади. Унга, хусусан, қуйидагилар киритилади:
— чет ташкилотларнинг хизматларига оид моддий харажатлар 
ва харажатлар;
— активнинг барпо қилиниши билан банд бўлган ходимларга 
ҳақтўлаш;
— активни барпо қилиш жараёнига хизмат кўрсатиш билан 
бевосита боғлиқ харажатлар: рўйхатдан ўтказиш учун божлар, 
ишланмалар учун фойдаланилган патентлар ва лицензияга доир 
харажатлар ҳамда бошқа шунга ўхшаш харажатлар;
— активни барпо қилиш учун зарур бўлган қўшимча харажатлар.
Ички барпо қилинган номоддий актив таннархига тижорат ва
бошқарув харажатлари киритилмайди, бундан уни фойдали 
фойдаланишга тайёрлашга бевосита киритиш мумкин бўлганлари 
мустасно.
Номоддий активлар ва уларнинг амортизациясини ҳисобга олиш 
қуйидаги ҳисоб варак^арда юритилади: 
0410 
— Патентлар, лицензиялар 
ва ноу-хау. 
0420 
— Савдо маркалари, маҳсулот белгилари ва саноат 
намуналари. 
0430 
— Дастурий таъминот. 
0440 
— Ердан ва табиий 
ресурслардан фойдаланиш ҳуқуқлари. 
0450 
— Ташкилий харажатлар. 
0460 
— Франчайз. 
0470 
— Муаллифлик ҳуқуқлари. 
0480 
— Гудвилл. 
0490 
— Бошқа номоддий активлар. 
0510 
— Патентлар, лицензиялар 
ва ноу-хаунинг амортизацияси. 
0520 
— Савдо маркалари, товар 
белгилари ва саноат намуналарининг амортизацияси. 
0530 
— Дастурий 
таъминотнинг амортизацияси. 
0540 
— Ер ва табиий ресурслардан 
фойдаланиш ҳуқуқларининг амортизацияси. 
0550 
— Ташкилий
2 1 8

---

харажатлар амортизацияси. 0560 — Франчайз амортизацияси. 0570 — 
Муаллифлик ҳуқуқининг амортизацияси. 0590 — Бошқа номоддий 
активларнинг амортизацияси.
' НАнинг амортизацияланадиган қиймати мунтазам асосларда, 
қуйидаги даврлар давомида тақсимланиши керак: унинг фойдали 
хизмат кўрсатиш муддати давомида, бироқ корхона фаолияти 
муддатидан ортиқэмас, улар бўйича фойдали фойдаланиш мудцатини 
аниқлаш имкони бўлмаган беш йил ҳисобида (бироқ корхонанинг 
фаолият муддатидан ортиқбўлмаган), мудцати 20 йиддан ортмаслиги 
керак (бироқ корхонанинг фаолият муддатидан ортиқ бўлмаган), 
муддатда — гудвилл учун.
НАнинг хизмат қилиш муддатини белгилаш унинг қуйидаги 
тавсифномаларига мувофиқ амалга оширилади:
а) фойдали хизмат муддатини чегараловчи меъёрий-ҳуқуқий ёки 
белгилайдиган контрактларга мувофиқ;
б) НАларнинг амал қилишини янгидан бошлаш ёки узайтириш 
шартларига мувофиқ;
в) маънавий эскириш, талабнинг ўзгариши ва НАнинг хизмат 
кўрсатиш муддатини қисқартиришга доир бўлган бошқа иқтисодий 
омиллар оқибатларига мувофиқ;
г) шахсий маълумотлари НАларнинг амал қилиши билан боғлиқ 
бўлган айрим ходимлар ёки ходимлар гуруҳининг компаниядаги 
меҳнат фаолияти мудцатига мувофиқ;
д) компанияда мавжуд бўлган қиёслама афзалликларни 
қисқартиришга доир бўлган рақобатчиларнинг кутилаётган хатти- 
ҳаракатларига мувофиқ;
е) НАдан фойдали фойдаланишнинг шубҳасиз чекланмаган 
муддатига мувофиқ, у амалда чексиз бўлиши мумкин ва шунинг 
учун уни аниқбелгилаб бўлмайди.
Амортизация қуйидаги турлича усулларни қўллаш йўли билан 
ҳисоблаб ёзилади: тўғри чизик,ли, камайиб борувчи қолдиқ усули 
ва ишлаб чиқариш усулида. Бунда тўғри чизик,ли усул, корхона 
бошқа усулдан фойдаланилиши бирмунча пастроқ бўлар эди деб 
\исоблаган вазиятларни истисно қилганда, афзал бўлиб ҳисобланади. 
Чунончи, масалан, агар активнинг фойдалилиги вақт ўтиши билан 
анчага камайиб борса, корхона «камайиб борувчи қолдиқ» усулини 
қўллаши мумкин.
Амортизация суммаси харажатлар ҳисоб варағинингдебетида ва 
НАлар амортизациясини ҳисобга олувчи ҳисоб варақларнинг 
кредитида юритилади:
219

---

Дебет 2010, 9410, 9420 (харажатларни ҳисобга олиш ҳисоб 
варақдари).
Кредит 0510-0590 (НА амортизациясини ҳисобга олиш ҳисоб 
варақалари).
Бевосита НАнинг «Гудвилл» ҳисоб варағи сальдосини 
камайтирйшга ёзадиган гудвилл қийматининг ҳисобдан чиқарилиши 
ушбу қоидадан мустасно бўлиб ҳисобланади:
Дебет 2010, 9410, 9420 (харажатларни ҳисобга олиш ҳисоб 
варақяари).
Кредит 0480 «Гудвилл».
Номоддий активларнинг энг кўп тарқалган турларига 
батафсилроқ тўхталамиз.