Фармацевтика иқтисодиёти

амалга оширилади.
Лизинг берувчи корхонада автомобилнинг молиявий лизинг 
шартномаси бўйича берилиши худди асосий восита объектларининг 
чиқиб кетиши ва жорий ҳамда узоқ муддатли қисмлари ажратиб
2 1 1

---

кўрсатилган ҳолда, жами лизингдаври учун дебеторлик қарзининг 
пайдо бўлиши сифатида акс эттирилиши керак:
Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чйқиб кетиши» — 10 млн.сўм.
Кредит 0160 «Транспорт воситалари» — 10 000 ва бир вак^нинг 
ўзида:
Дебет 0920 «Узоқ муддатли ижара бўйича олинадиган тўловлар»
— 8,050 млн. сўм.
Дебет 4810 «Узоқ муддатли ижара бўйича олинадиган жорий 
тўловлар» — 1 950.
Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқиб кетиши» -10 млн
CVM
Ижарачи учук лизинг шартномаси бўйича хисоблаб езилган 
Фоизлар суммаси молиявий фаолият бўйича харажатлар сифатида — 
леЬет бўйича акс эттирилади:
Дебет 9610 «Фоизлар кўринишидаги харажатлар»
Кредит 6920 «Ҳисобланган фоиэлар».
Ижарага берувчи учун — бу даромад:
Дебет 4830 «Олинадиган фоизлар».
Кредит 9550 «Узоқ муддатли ижарадан олинган даромал»
Юқорида келтирилган кж автомобилига оид мисолда ижарачида 
лизингтўловинингтўланиши иккита таркибий қисмга ажратилган 
\олда акс эттирилади: биртомондан автомобиль учун бўлган қарзнинг 
жорий қисми 1 950 минг сўм қопланади, бошқа томондан эса лизинг 
берувчининг даромади (16,5% * 10000) = 650 минг сўм— гўланади:
Дебет 6950 «Узоқ муддатли мажбуриятлар жорий қисми» —
I 950.
Дебет 6920 «Ҳисобланган фоизлар» — 1 650.
Кредит 5110 «Ҳисоб-китоб варағи» — 3600.
Ушбу операциядан кейин лизинг берувчига асосий қарзнинг 
тўланиши бўйича қарз: 10 000 - 1950 = 8050 минг сўмни ташкил 
қилади.
Фоизлар ставкаси қарз қолдиғига нисбатан қўлланиши ва ўзгармай 
қолиши, яъни 16,5% бўлиб қолиши сабабли, иккинчи йилда фоиэлар 
бўйича харажат: 16,5%. 8050= 1 328,25 минг сўмни ташкил қилади. 
Бинобарин, 3 600 минг сўм микдоридаги мажбурий — лизингтўлови 
фоизлар бўйича харажат 1 328,25 минг сўмни ташкил қилади, 
тўловнинг қолган қисми эса (3 600 — 1328,25) = 2271,75 минг сўм 
ўзида иккинчи йилда асосий қарзнинг қопланишини акс эттиради 
ва ушбу сумма энди жорий мажбурият сифатида акс эттирилиши 
керак:
2 1 2

---

Дебет 7910 «Тўланадиган узоқ муддатли ижара» — 2271,75.
Кредит 6950 «Узоқ муддатли мажбуриятлар жорий қисми» — 
2271,75.
Лизинг берувчининг ҳисоби лизинг олувчи ҳисоб-китобларинннг 
яққол акси бўлиб ҳисобланади. Чунончи, биринчи йилда лизинг 
берувчи лизинг тўловининг олиниши қуйидаги тарзда акс 
эттирилади:
Дебет 5110 «Ҳисоб-китоб варағи» — 3600.
Кредит 4810 «Узоқ муддатли ижара бўйича олинадиган жорий 
тўловлар» — 1 950.
Кредит4830 «Олинадиган фоизлар» — 1 650.
Иккинчи йилда лизинг бўйича дебеторлик қарзлари жорий 
қисмининг ажратиб кўрсатилиши:
Дебет 4810 «Узоқ мудцатли ижара бўйича олинадиган жорий 
тўловлар» — 2271,75.
Кредит 0920 «Узоқ муддатли ижара бўйича олинадиган тўловлар»
- 2 271,75.
Солиқ кодексининг 38-моддаси солиққа тортиш мақсадида 
лизингга қуйидагича таъриф беради.
Бир тараф (лизинг берувчи) бошқа тараф (лизинг олувчи)нинг 
топшириғи бўйича учинчн тараф (сотувчи)дан лизинг шартномаси 
билан шартланган мап-мулк (лизинг объекти)ни мулк сифатида сотиб 
олган ва лизинг олувчига тўлов эвазига лизинг шартномасида 
белгиланган шартлар асосида эгалик қилиш ва фойдаланиш учун 
берган ҳолларда амортизация қилинадиган асосий воситаларнинг 
ижараси лизинг (молиявий ижара) бўлиб ҳисобланади. Бунда ижара 
муддати ўн икки ойдан ортиқ бўлиши ва лизинг шартномаси 
қуйидаги шартлардан бирига жавоб бериши керак:
— лизинг шаргномасининг муддати ниҳоясига етиши билан асосий 
воситаларга эгалик ҳуқуқи лизинг олувчига ўтади;
— ижара муддати асосий воситалар хизмат қилиш муддатининг 
саксон фоизидан ортади;
— лизинг олувчи асосий воситаларни, ушбу ҳуқуқи амалга 
ошириш санасига бўлган уларнинг бозор қийматидан паст 
баҳода сотиб олиш ҳуқуқига эга бўлади;
— ижарага олинган асосий воситаларнинг қолдиқ қиймати ижара 
ниҳоясига етганида ижара бошидаги улар қийматининг йигирма 
фоизидан камни ташкил қилади;
213

---

— лизинг ш артномасининг бутун даври учун лизинг 
тўловларининг жорий суммаси ижарага олинган воситалар 
қийматинингтўқсон фоизидан ортиқни ташкил қилади.
Молиявий лизинг шартномасининг шартлари турлича бўлиши 
мумкин: лизингтўловлари ниҳоясига етиши билан мулк ҳуқуқининг 
ўтиши, объектнинг лизинг муддати охирига бориб, муддат охирида 
белгиланган ёки шартномада қайд қилинган баҳоси бўйича ссггилиши, 
муддатидан олдин сотиб олиш ёки лизинг муддатининг узайтирилиши 
ва шу кабилар. Молиявий лизингнинг муҳим хусусияти бўлиб харид 
қилишга оид опсион ҳисобланади, яъни лизинг олувчига лизинг 
объектини ижара муддати ниҳоясига етиши билан сотиб олиш ҳуқуқи 
берилади, бироқ, буни қилиш мажбурияти эмас.
Фақат лизинг олувчи томонидан лизинг объектини мулк сотиб 
олиш исгаги билдирилган ҳсшлардагина молиявий лизинг шартномаси 
олди-сотди шаргномасига айланиши мумкин. Шундай қилиб, молиявий 
лизинг вак^ида мулк ҳуқуқининг ўтиши рўй бермаслиги ҳам мумкин. 
Бироқ, Солиқ кодексининг 38-моддасидан кўриниб турганидек, бу 
лизингни таснифлаш учун энг муҳим шарт эмас; 2—5-шартлардан 
исталган биригагина риоя этишнингўзи кифоядир.
Агар молиявий лизинг шартномаси ниҳоясига етиши билан асосий 
воситалар объектлари лизинг берувчига қайтариб берилса, у ҳолда 21- 
сон БҲМС (бухгалтерия ҳисоби миллий солиғи)га биноан қайтариб 
бериш чиқиб кетиш ҳисоб варағини (9210) четлаб ўтган ҳолда акс 
эттирилади, ҳисобда эса 0299-«Лизинг шартномаси бўйича олинган 
асосий воситаларнинг эскириши» ҳисоб варағининг дебети бўйича ва 
0310-«Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситалар» ҳисоб 
варағининг кредитида ёзувлар амалга оширилади.
Агар ижарага олинган асосий воситалар объекти лизинг берувчига 
молиявий лизинг шартномаси ниҳоясига етгунига қадар кэйтариладиган 
бўлса, у ҳолда ҳисобда қуйидаги ёзунлар амалга оширилади:
— ҳисоблаб ёзилган эскириш суммасига:
Дебет 0299 «Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий 
воситаларнинг эскириши».
Кредит 0310 «Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий 
воситалар»;
— ижарага берувчига лизинг объектидан фойдаланганлик учун 
тўланмаган тўловлар суммасига:
Дебет 6950 «Уэоқмуддатли мажбуриятлар жорий тўловлар».
Дебет 7910 «Тўланадиган лизинг— узоқмуддатли қисми» Кредит 
0310 «Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситалар».
214

---

Лизинг мавзусининг ниҳоясида молиявий лизингнинг иқгисодиётга 
инвестицияларни жалб қилиш учун қудратли дастак бўлиб 
ҳисобланишини таъкидламаслик мумкин эмас, шунинг учун ҳам 
бугунги кунга келиб у Ўзбекистан Республикасида янада кўпроқ 
ривожланмоқда. Бундан ташқари, у бошқа асосий воситалар 
объектларини харид қилиш тизимларига қараганда бир қатор 
афзалликларга эга. Қисқаси, лизинг олувчининг афзал жиҳатлари шак- 
шубҳасиз.
— қатьий белгиланган ставкалар бўйича битимни 100% 
молиялаш;
— йирик харажатлар ва қарз маблағларини жалб қилишларсиз 
ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва ускуналарни созлаш имконияти;
— ускунанинг сотиб олинишига оид харажатлар шартноманинг 
бутун амал қилиш муддатига бир маромдатақсимланади; маблағлар 
бошқа мақсадлар учун бўшатилади;
— эскириб қолишдан ҳимоялаш; лизинг 
э с к и
ускунанинг 
замонавийларига тезда алмаштиришга имкон беради;
— қарз эвазига капитал жалб қилинмайди;
— ускуналарни катга харажатларсиз янгилаш имконияти;
— ускунани шартнома ниҳоясига етганидан сўнг қатъий нарх 
бўйича сотиб олиш;
— кўпчилик мамлакатларда ҳам, худци Ўзбекистондагидек, 
лизингга мол-мулк олувчилар учун солиқ имтиёзлари амал 
қилади; масалан, лизингга олинган мсш-мулк солиғини тўлашдан 
озод қилинади, лизинг тўловлари эса — қўшимча қиймат 
солиғига тортилмайди.
Лизингтўлови чизмалари амортизация ажратмаларининг асосий 
қисмини ускунадан интенсив фойдаланиш даврига киритиш имконини 
беради. Бунинг оқибатида инвестициянинг буидай тури, ускунани 
тижорат банкининг кредитига сотиб олишга қараганда инфляциядан 
кўпроқ ҳимояланган.
Б у н д а н т а ш қ а р и , у с к у н а н и н г л и з и н г и — я н г и т а д б и р к о р н и н г
б о з о р д а г и м а в қ е и н и м у с т а ҳ к а м л а ш с а р и п и л л а п о я в а , б о ш қ а
т о м о н д а н , л и з и н г , а г а р т ў л о в г а қ аб у л б ў л г а н т а л а б г а б е р и л г а н нар х
н о т ў ф и б ў л и б ч и қ с а л о й и ҳ а н и н г к е й и н ч а л и к т а т б и қ қ и л и н и ш и д а н
н и с б а т а н о ф и қ с и з 6 o u i т о р т и ш и м к о н и н и б ер а д и .
Лизингберувчи бир қатор афзалликларга ҳам эга бўлиб, уларнинг 
асосийлари қуйидагилардир:
— к а п и т а л ж а л б қ и л и ш с о ҳ а л а р и н и н г к е н г а й и ш и ;
215

---

— кредитни гакдим эгишга кэрагацда нисбатан кичик хатар бўлиши;
— нобарқарсю шароитларда қатъий белгиланган даромад олиш 
имконияти.
Асосий воситаларни қайта баҳолаш
Ўзбекистан Республикаси Макроиқгисодиёт ва статистика ҳамда 
Молия вазирлигининг январь 2001 йилдаги йўриқномаларига асосан 
1 январь 2001 йиддан бошлаб асосий фондлар здэ йили к^йта баҳоланади.
Бунда иккита услуб тавсия этилади:
1. Асосий фондаларнинг тўлиқ тиклаш қийматини тўғридан- 
тўғри баҳолаш.
2. Индексация усули. Индексация усулини қўллаш учун ҳар 
йили қайта баҳолашдан олдин индекс белгилаб берилади. Шуни 
таъкидлаш лозимки, шахсий мулк ҳисобланган ҳайвонлар қайта 
баҳоланмайди. Ёш ҳайвонлар, қушлар, қуёнлар, тажриба ўтказилувчи 
ҳайвонлар, кўп йиллик ўсимликлар асосий фондга киритилмайди, 
улар муомала маблағлари сифатида ҳисобга олинади.
12.5. Номодций активларни ҳисобга олиш
Номоддий активларни ҳисобга олиш. 
7-сон БҲМСга биноан 
номоддий активлар — хўжалик юритувчи субъект томонидан назорат 
қилинадиган ва узоқ вақт (10 йилгача фойдаланиш учун 
мўлжалланган) мол-мулк объектлари.
Ҳар қандай актив каби, номоддий активлар объекти ҳам