Farmakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi
Ibn Sinoning tibbiyotga oid asarlari
Download 0.87 Mb.
|
Mustaqil ish kitob
- Bu sahifa navigatsiya:
- Foydalanilgan adabiyiotlar Asosiy adabiyotlar
- Ibn Sino talimotida kasalliklar klassifikatsiyasi. Ibn Sino talimotida umumiy davolash usullari . Reja
- Ibn Sino talimotida kasalliklar klassifikatsiyasi.
Ibn Sinoning tibbiyotga oid asarlari:"Urjuza fi-t-tib" tabobat ilmining nazariyasi va umumiy masalalarini o`rganish to`g’risida bo`lib, bu asar rajaz vaznida she`riy usulda yozilgan. Bu asarning asl arabcha matni Kal'kuttada (1829y), Laqnav (1845y), Parij (1956y) da nashr etilgan. 1972 y Toshkentda ham nashr etilgan. "Al-adviyat al-Qalbiya" ("Yurak dardlari") asarining arabcha matni Istambulda 1937 y, lotin tilida 1482 y, turk tilida 1937 y, o`zbek tilida 1966 y Toshkentda nashr qilingan. "Daf`-al-madorr al-kulliya an-al-abdan al-insoniya" ("Inson badaniga etishgan barcha zararlarni yo`qotish") Bu asar xifz assiqa, ya`ni sog’likni saqlash (gigiena) va parhez masalalariga bag’ishlangan bo`lib, lotin tilida 1547 yilda, arab tilida 1837 y Qoxirada, 1978 yil o’zbek tilida Toshkentda chop etilgan. "Kitob al-Qulanj" - yo`g’on ichakda bo`ladigan kolit kasalligiga bag’ishlangan asar bo`lib, bu risola nashr etilgan, uning qo`lyozma nusxasi kutubxonalarda saqlanadi. "Maqola fi-n-nabz" ("Tomir urishi haqida maqola") asari fors tilida yozilgan bo`lib, Tehronda 1937 y, 1952 yillar nashr etilgan . "Urjuza fi-t-tibb ("Fil-l fusul al-arba`")- yilning 4 fasliga oid tibbiy urjuza- bu asar yilning har bir faslida nima qilish kerak, qanday ovqat, ichimlik va dorilarni iste`mol qilish kerakligi haqida fikr yuritgan. Bu kitob ham chop etilgan, qo`lyozmasi kutubxonalarda saqlanadi. "Urjuza fi-l- mujarrabot" ("Tajribadan o`tgan davolar haqida urjuza"), chop etilmagan. "Risola fi-l-box" ("Shaxvoniy quvvat haqida risola") -yosh o`tishi bilan bu quvvatning kamayishi va uni qo`zg’atuvchi dorilar haqida gapiriladi. Chop etilmagan. "Risola fi tadbir al-musofirin" ("Safarda yuruvchilarning tadbiri haqida risola"). Bu asar dengizda safar qilgan vaqtda, qordan ko`z qamashib og’rigan vaqtda, qattiq sovuqdan qo`l-oyoqlar og’riganda qo`llanilishi lozim bo`lgan chora-tadbirlarni o`z ichiga oladi. Turk tilida chop etilgan nusxasi mavjud. "Risola fi xifz as-siqqa" ("Sog’liqni Saqlash haqida risola"). Bu asar 13 bobdan iborat bo`lib, unda umumiy shaxsiy gigiena qoidalari haqida to`liq ma`lumotlar berilgan. Chop etilmagan. "Risola fi-s - sikanjubin" ("Sikanjubin haqida risola") sikanjubinni tayyorlanish usullari va uning foydalari haqida so`z boradi. O’rta asrda lotin tilida chop etilgan. "Risola fi-l-fasad" ("Qon olish haqida risola") turk tilida chop etilgan. "Risola fi-l-xindibo" ("Sachratqi haqida risola") bu asarning arabcha matni va turk tilidagi tarjimasi 1955 y Istambulda chop etilgan. Ibn Sino tog’larning paydo bo`lishi to`g'risida ajoyib 2 fikrni bildirgan: Birinchidan, kuchli yer qimirlash hisobidan yer qobig’ining ko`tarilishi, ikkinchidan, suv oqimi va havoning asta-sekin ta`siri natijasida chuqur jarliklar paydo bo`lib, natijada ularning yonida balandlik hosil bo`lib qolishi sabab bo`ladi degan nazariyani ilgari surgan. Mineralogiya va geologiya faniga qo`shgan hissasi tufayli, 1956 yilda O`zbekistonda topilgan yangi mineral Avisennit deb ataldi. Mashhur shved botanigi Karl Linney (1707-1778) Ibn Sinoning botanika sohasidagi xizmatlarini taqdirlab, tropik mamlakatlarda dengiz suvida ham o`suvchi va doimo yashil holda qoladigan bir daraxtni Avitsena deb ataydi. Poeziya sohasida ham ibn Sino sezilarli iz qoldirdi. U o`zining ayrim ilmiy asarlarini rajaz vaznli she`rda yozgan. Olimning falsafiy qissalari fors-tojik adabiyotiga chuqur ta`sir ko`rsatdi. Masalan, ibn Sinoning "At-tayr" ("Qushlar") nomli she`riy risolasi bilan Fariduddin Attor (1142-1224)ning "Mantiq at -tayr" ("Qushlar so`zi") dostoni orasida ma`lum darajada bog’liqlik bor. Olimning fors tilida yozilgan bir nechta g'azal va qit`alari, 40 dan ortiq ruboiylari mavjud. Bundan tashqari ibn Sinoning tibbiyot va kimyo fanining taraqqiyotiga qo`shgan ulkan hissasi beqiyosdir. Ma`lumki, tabobat ya`ni meditsina fani eng qadimiy fanlardan bo`lib, Misr, Hindiston, Markaziy Osiyo mamlakatlarida asrimizdan 2 ming yil oldin taraqqiy topa boshlagan. Keyinchalik bu fan qadimgi Yunoniston, so`ngra Rim (imperiyasiga qarashli) yerlarida rivoj topadi. Qadimgi Yunon va Rim tabiblaridan quyidagilarni zikr etish mumkin:Buqrot, ya`ni Gippokrat (asrimizdan oldingi 460 -355 yillar), Dioskorid (1 asrda yashagan) , Jolinus , ya`ni Galen (129-200 yillar), Oribaziy (325-402 yillar), Pavel (615-690yillar). Hindiston tabiblaridan Kushon podshosi Kanishka davrida, ya`ni 1 asrda yashagan Charakaning tibbiy asarlari juda mashhur bo`lib, bu kitob Abbosiylar davrida arab tiliga tarjima qilingan. O`rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida esa xalq orasidan yetishib chiqqan tib olimlari quyidagilar:
-Masix ad -Dimashqiy - Xorun ar-Rashidning (786-809 yillar) shaxsiy tabibi bo`lgan. "Kunnosh al Kabir" nomli katta asar muallifi. -Ibn Mosavayx (777-857y) - Eronning ilmiy markazlaridan bo`lgan Jundishopurda tug’ilgan, Bog’dodda istiqomat qilgan va birinchilardan bo`lib ko`z kasalliklari haqida ilmiy asar yozgan. -Sobur ibn Saxl (869 y vafot etgan) avval Jundishopurda, so`ngra Bog’dodda kasalxonani boshqargan. Sharqda birinchi bo`lib farmakopiyani ("Kitob al- aqrabodin al -kabir") yaratgan. -Saxorbuxt – Bog’dodda yashagan bo`lib, sodda dorilar haqida kitob yaratgan. Tib olimlaridan Abu Bakr Roziyning (865-925y) nomini alohida qayd qilish lozim. U O`rta asrning eng buyuk tabiblaridan biri va ulug’ kimyogari hisoblanadi. Abu Rayxon Beruniy o`zining dorishunoslikka bag’ishlangan "Seydana" nomli asarini yozishda Roziyning asarlariga keng tayangan. Roziyning tabobatga oid eng yirik asari "Kitob al -xoviy" ("Qamrab oluvchi kitob") bo`lib, bu kitob Roziygacha tib ilmi sohasida ma`lum bo`lgan barcha ma`lumotlarni o`z ichiga oladi va hajm jihatdan "Tib Qonunlari"dan ham katta. Biroq , bu kitobning qat`iy bir reja asosida bob va qismlarga ajratilmaganligi undan foydalanishni qiyinlashtiradi. Shuning uchun ham kitobning arabcha nusxalari ko`p tarqalmagan va hatto nashr ham etilmagan. Ibn Sinoning ustozlari quyidagilar:
-Rabi` ibn Axmad al- Axavayniy al-Buxoriy (Abu Bakr Roziyning buxorolik shogirdi), "Hidoyat al-Mo’tallimin fit - tibb" ("Tabobatni o`rganuvchilar uchun qo`llanma) fors-dariy tilida yozilgan kitobi mavjud bo`lib, 1965 y Eronda nashr etilgan. -Abu Mansur al -Xasan ibn Nux al-Qumriy (999 y Buxoroda vafot etgan) ning 2 ta katta asari bizgacha yetib kelgan: "Kitob al -qino val - muno" ("Mukammal va maqsadlarga yetishtiruvchi kitob"), "Kitob at-tanvir fil istiloxot at -tibbiya" ("Tibbiy istiloxlarni yorituvchi kitob"). Bulardan birinchisi, inson a`zolarida bo`ladigan barcha kasalliklarni davolashga qaratilgan bo`lsa, ikkinchi asar o`sha davr tabobatida qo`llanilgan tibbiy terminlarning izohli lug’ati deb ataladi. Ibn Sino bilan yaqindan muloqotda bo`lgan tabiblarning biri Xorazmda yashab ijod etgan Abu Saxl al-Masixiy ham tabib sifatida mashhurdir. Uning tabobatga oid ilmiy asari "Kitub al - mi` - a fis - sinoat at - tibbiya" ("Tib san`ati bo`yicha 100 kitob") nomli bo`lib, unda tibbiyotga oid barcha sohalar mufassal bayon etilgan. Umuman Ibn Sino oldida turgan asosiy vazifa turli xalq namoyandalari tomonidan asrlar davomida tib ilmi sohasida to`plangan ma`lumotlarning muhimlarini 2-darajadagilardan ajratib, ularni muayyan bir tartibga solish va o`z tajribalari bilan boyitilgan holda ma`lum nazariy va qonun - qoidalar asosida umumlashtirishdir.
"Tib Qonunlari" kitobining asl arabcha matni birinchi marta 1593 yili Rimda, keyinchalik u hozirgi Qohira (1873,1877,1879), Tehron (1889), Laknav (1906) va Loxur (1906) shaharlarida chop etildi. Ispaniyaning Toleda shahrida 1130 yilda tarjimonlar kollegiyasi tashkil qilinadi va Kremonalik Gevard (1114 - 1187 y) "Tib Qonunlari" ni arab tilidan lotin tiliga tarjima qilishga kirishadi. Shundan boshlab "Tib Qonunlari" kitobi Yevropa vrachlari qo`lidagi asosiy qo`llanmaga aylanadi va universitetlarda meditsina fani shu asar bo`yicha o`qitilgan. O`zbekistonning sharqshunos olimlari Toshkentdagi shifokorlar bilan hamkorlikda 1954-1961yillar mobaynida "Tib Qonunlari" ning besh kitobini arabchadan o`zbek va rus tillarida tarjima qilib nashr etdilar. Umuman, "Tib Qonunlari" besh kitobdan iborat va ular quyidagilar: Birinchi kitob - tabobatning nazariy asoslari hamda amaliy tabobatning umumiy masalalari haqida ma`lumot beradi. Tabobat ilmining ta`rifi, uning vazifalari, xilt va mizoj haqidagi ta`limot bayon qilinadi. Keyin odam tanasining "oddiy" a`zolari - suyak, tog’ay, asab, arteriya, vena, pay, mushaklar haqida qisqacha anatomik ocherk keltiriladi. Kasalliklarning kelib chiqish sabablari, ko`rinishlari, turkumlari hamda ularni davolashning umumiy usullari keltiriladi. Ovqatlanish, hayot tarzi va hayotning hamma bosqichlarida Sog’liqni saqlash tadbirlari haqidagi ta`limot batafsil bayon qilinadi. Ikkinchi kitob - o`sha davr tabobatida qo`llanilgan dori - darmonlar haqida zaruriy ma`lumotlar bayon qilingan mukammal majmuadir. Unda o`simlik, hayvon va ma`danlardan olinadigan 800 dan ortiq dori - darmonlar ta`rifi, ularning davolik xususiyatlari va qo`llanish usullari bayon qilingan. Muallif O`rta Osiyo va Yaqin Sharq hamda O`rta Sharq mamlakatlaridan chiqadigan - dori - darmonlardan tashqari Hindiston, Xitoy, Yunoniston, Afrika, O`rta yer dengizining orollari va boshqa joylardan keltiriladigan ko`plab dorivor o`simliklarni ham ko`rsatib o`tadi. Uchinchi kitob - Inson tanasining boshidan tovonigacha bo`lgan a`zolarida yuz beradigan "Xususiy" va "Mahalliy" kasalliklar haqida ma`lumot beradi. Ya`ni, bu kitob xususiy patologiya va terapiyaga bag’ishlangan. Unda bosh miya, ko`z, quloq, burun, og’iz bo`shlig’i, til, tish, milk, lab, tomoq, o`pka, yurak, qizilo`ngach, oshqozon kasalliklari, jigar, o`t pufagi, ichak, buyrak, qovuq, jinsiy a`zolar kasalliklari haqidagi ma`lumotlar keltirilgan. To`rtinchi kitob - inson a`zolarining birortasiga xos bo`lmagan "umumiy" kasalliklarga bag’ishlangan. Masalan, turli isitmalar (buxronlar), shishlar, toshmalar,yara - chaqalar, kuyish, suyak sinishi va chiqishi, turli xil jarohatlar kiritilgan. Shuningdek mazkur asarda o`ta yuqumli kasalliklar: chechak, qizamiq, moxov, vabo va quturish kasalliklari haqida so`z boradi. Shuningdek, toksikologiyaning ham asosiy masalalari bayon qilinadi. Kitobning maxsus bo`limi inson husni va chiroyini saqlashga va pardoz - andoz vositalariga bag’ishlangan, sochni to’kilishdan saqlaydigan, haddan tashqari semirib ketish yoki ozib ketishning oldini oladigan dori-darmon va tadbirlar haqida so`z yuritilgan. Beshinchi kitob - farmakopiya bo`lib, unda murakkab tartibli dori - darmonlarni tayyorlash va ulardan foydalanish usullari bayon qilingan. Kitobning 1- qismida turli taryoqlar (ziddi - zaharlar), ma`junlar, habadori, kulchadori, elaki dori, sharbatlar, qaynatma, sharob, malham va boshqalar tavsifi berilsa, 2- qismida esa muayyan a`zolar - bosh, ko`z, quloq, tish, tomoq, ko`krak qafasi va qorin bo`shlig’i a`zolari, bo`g’imlar va teri kasalliklarini davolash uchun ishlatiladigan dori darmonlar keltiriladi. Xulosa qilib aytganda, Abu Ali ibn Sinoning eng mashhur va durdona asarlaridan biri "Kitob al -Qonun fit-tib" (Tib Qonunlari) kitobi hisoblanadi. Bu asar o`z zamonasidagi tabobat ilmlarining mufassal qomusi sifatida inson sog’ligi va kasalliklarga oid bo`lgan barcha muammolarni mantiqiy tartibda to`la mujassam etgan. Buyuk olimning qilgan xizmatlarini, jahonning ilm ahli e`zozlaydi.yashagan) , Jolinus , ya`ni Galen (129-200 yillar), Oribaziy (325-402 yillar), Pavel (615-690yillar). Hindiston tabiblaridan Kushon podshosi Kanishka davrida, ya`ni 1 asrda yashagan Charakaning tibbiy asarlari juda mashhur bo`lib, bu kitob Abbosiylar davrida arab tiliga tarjima qilingan. O`rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida esa xalq orasidan yetishib chiqqan tib olimlari quyidagilar: -Abu Jurayj - taxminan 8 asrda yashagan, nasroniy tabib. -Mosarjavayx -Umaviylar davrida Basrada yashagan, uni ko`pincha al-Yaxudiy deb ataydilar. -Masix ad -Dimashqiy - Xorun ar-Rashidning (786-809 yillar) shaxsiy tabibi bo`lgan. "Kunnosh al Kabir" nomli katta asar muallifi. -Ibn Mosavayx (777-857y) - Eronning ilmiy markazlaridan bo`lgan Jundishopurda tug’ilgan, Bog’dodda istiqomat qilgan va birinchilardan bo`lib ko`z kasalliklari haqida ilmiy asar yozgan. -Sobur ibn Saxl (869 y vafot etgan) avval Jundishopurda, so`ngra Bog’dodda kasalxonani boshqargan. Sharqda birinchi bo`lib farmakopiyani ("Kitob al- aqrabodin al -kabir") yaratgan. -Saxorbuxt – Bog’dodda yashagan bo`lib, sodda dorilar haqida kitob yaratgan. Tib olimlaridan Abu Bakr Roziyning (865-925y) nomini alohida qayd qilish lozim. U O`rta asrning eng buyuk tabiblaridan biri va ulug’ kimyogari hisoblanadi. Abu Rayxon Beruniy o`zining dorishunoslikka bag’ishlangan "Seydana" nomli asarini yozishda Roziyning asarlariga keng tayangan. Roziyning tabobatga oid eng yirik asari "Kitob al -xoviy" ("Qamrab oluvchi kitob") bo`lib, bu kitob Roziygacha tib ilmi sohasida ma`lum bo`lgan barcha ma`lumotlarni o`z ichiga oladi va hajm jihatdan "Tib Qonunlari"dan ham katta. Biroq , bu kitobning qat`iy bir reja asosida bob va qismlarga ajratilmaganligi undan foydalanishni qiyinlashtiradi. Shuning uchun ham kitobning arabcha nusxalari ko`p tarqalmagan va hatto nashr ham etilmagan. Foydalanilgan adabiyiotlar Asosiy adabiyotlar 1. 1. Абу Али ибн Сино асарлари: 1.Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари [3 жилдли сайланма; тузувчилар: У. Каримов, Ҳ. Ҳикматуллаев]. 1-жилд. Тошкент, 1993.
2.1. Ibn Sino ta'limotida kasalliklar klassifikatsiyasi. 2.2. Ibn Sino ta'limotida umumiy davolash usullari
Odatda kasalliklarning ba`zilari sodda, ba`zilari esa murakkab bo`ladi. Sodda kasalliklar - mizoj kasalligi navlari yoki tarkib buzilishi kasalliklari turlaridan biri uchraydigan bir xil kasalliklardir. Murakkab kasalliklar - ularda kasallik turlaridan ikki va undan ortig’i to`planib, bir nechta kasallikni hosil qiladi. Download 0.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|