Farmatsevtika o‟quv instituti talabalari uchun adabiyoti
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
w K g =-------------- K kis Kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bo‘lgan tuzning gidrolizlanish konstantasi, suvning ion ko‘paytmasini kuchsiz kislota dissotsiya konstantasiga nisbatiga teng. Gidroliz konstantasi tuzning tabiatiga va haroratiga bog‘liq bo‘lib, tuzning konsentratsiyasiga bog‘liq emas. Kucsiz asos va kucli kislotadan hosil bo‘lgan tuzlarning gidrolizi: NH 4 Cl+H 2 O=NH 4 OH+HCl NH 4 + + H 2 O = NH 4 OH +H + [ NH 4 OH]*[H + ] K g = -------------------- [ NH 4 + ] Bu tenglamani ham surat va maxraji [OH - ] ga ko‘paytirilsa, unda : [ NH 4 OH] * [H + ] * [OH - ] [H + ] * [OH - ] K g = ---------------------------- = -------------- [ NH 4 + ] * [OH - ] K asos K w K g = ---------------; K asos 64 Tuzning gidroliz konstantasi asos yoki kislotaning dissotsiyalanish konstantasi qancha kichik bo‘lsa shuncha yuqori bo‘ladi. Agar tuz kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan tashkil topgan bo‘lsa gidroliz konstantasi: CH 3 COO - + NH 4 + + H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH [ CH 3 COOH] * [ NH 4 OH] K g = ---------------------------------- ; [ CH 3 COO - ] * [ NH 4 + ] Agar bu tenglama [H + ] * [OH - ] ga ko‘paytirilsa: [ CH 3 COOH] * [ NH 4 OH] * [H + ] * [OH - ] [H + ] * [OH - ] K g = -------------------------------------------------= ------------------ [ CH 3 COO - ] * [ NH 4 + ] [H + ] * [OH - ] K kis* K asos [H + ] * [OH - ] K w K g = ------------------= ------------ K kis* K asos K kis* K asos K w K g = --------------- K kis* K asos Bu tenglamaga ko‘ra kislota va asosnong dissotsilanish konstantasi qancha kichik bo‘lsa uning gidrolizlanish konstantasi shuncha yuqori bo‘ladi. 7.3. Gidrolizlanish darajasi Gidrolizlangan tuz molekulalari sonining(n) umuman erigan tuz molekulalari soniga(N) nisbati gidroliz darajasi( ) deyiladi. = n/N yoki = n/N * 100 Gidroliz darajasi tuzning tabiatiga, konsentratsiyasiga va eritmaning haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo‘lgan tuzlarning gidrolizini ko‘raylik: CH 3 COONa +H 2 O = CH 3 COOH + NaOH CH 3 COO - + +H 2 O = CH 3 COOH + OH - ( 1- ) * C C C [ CH 3 COOH] [OH - ] C C 2 C K g =-----------------------------= --------------=---------- [CH 3 COO - ] ( 1- ) * C ( 1- ) 2 C K g =--------------; ( 1- ) Agar gidrolizlanish darajasi juda kichik bo‘lsa, 1 - = 1 bo‘ladi va formula soddalashadi: K g K g = 2 C ; 2 = -------------- C Demak, gidroliz darajasi kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo‘lgan tuzlarning konsentratsiyasi qancha kichik bo‘lsa gidroliz darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Agar kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan tuzlarning gidrolizlanish tenglamasi qarab chiqilsa: NH 4 Cl+H 2 O= NH 4 OH + HCl 65 NH 4 + +H 2 O = NH 4 OH + H + (1- )C C C [NH 4 OH] * [ H + ] C C 2 C 2 2 C K g = ------------------- = ---------------= -------------= -------------- [NH 4 + ] (1- )C (1- )C (1- ) 2 C K g K g =------------------; (1- ) =1 ; 2 C =K g ; 2 = ----- (1- ) C Kuchsiz asos bilan kuchli kislotadan iborat bo‘lgan tuzlar uchun gidroliz darajasi tuzning konsentratsiyasiga teskari bog‘langan. Eritma qancha suyultirilgan bo‘lsa gidroliz shuncha tez boradi. Agar ammoniy asetatning (CH 3 COONH 4 ) gidrolizlanishi hisobga olinsa, bu modda ham anion va ham kation bo‘yicha gidrolizga uchraydi: CH 3 COONH 4 + H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH CH 3 COO - + NH 4 + + H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH C C (1- ) * C (1- ) * C Kw (1- ) * C * (1- ) * C ( 1- ) 2 Kg= -----------= --------------------------= ------- K as* K kis C * C 2 ( 1- ) 2 ( 1- ) 2 Kw Kg= -----------; ----------= --------- 2 2 K as* K kis Demak, kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo‘lgan tuzning gidroliz darajasi eritma konsentratsiyasiga bog‘liq emas. Gidroliz jarayoni farmatsiyada katta ahamiyatga ega. Ko‘pgina dori moddalari eritmada tayyorlanadi.Ayniqsa tuzlar, oqsillar, va boshqa holatlarda gidroliz jarayoni hisobga olinishi kerak. Masalan. yiringli yaralarni tuzatish uchun Pb(NO 3 ) 2 ishlatiladi. Bu tuz gidrolizlanishi tufayli PbOHNO 3 hosil bo‘lib asosiy ta‘sir etuvchi modda ana shu ekan. Qondagi va biologik suyuqliklarda kuchli va kuchsiz elektrolitlar borligi uchun ularda pH doimiy ushlab turiladi. Buning sababi biologik suyuqliklarda Na 2 HPO 4 , NaH 2 PO 4 ,H 2 CO 3 , NaHCO 3 va boshqalarning borligidir. Tirik organizm yashashi uchun energiya kerak. Odam o‘ziga kerak bo‘ladigan energiyani oziq moddalarning bosqichli gidrolizlanish jarayonida oladi. Ayniqsa oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, murakkab efirlar, peptidlar, glukozidlar gidrolizida ancha miqdorda energiya ajraladi. Biokimyoviy jarayonlarda gidrolizning ahamiyati beqiyosdir. Polisaxaridlar va disaxaridlarning o‘zlashtirilishi sababi ularning fermentlar ta‘sirida monosaxaridlarga to‘la gidrolizlanishidir. Shunungdek oqsillar va lipidlar ham to‘la gidrolizlangandan so‘ng o‘zlashtiriladi. 66 8- bob. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari Oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari tabiatda keng tarqalgan bo‘lib ularga nafas olish, oksidlanish, fotosintez kabi reaksiyalarni olish mumkin. Analitik kimyoda keng qo‘llaniladigan oksidometriya oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga asoslangan bo‘lib, eritmadagi oksidlovchi va qaytaruvchilarning miqdorini hajmiy analiz bilan aniqlash usulidir. Oksidometriya farmatsiyada, biologik kimyoda, tibbiiy va klinik tekshiruvlarda, masalan, Cu 2+ , K + ionlari konsentratsiyasini, aseton, gidroxinon, antipirin, askorbin kislotani, fermentlardan katalaza peroksidini aniqlashda keng qo‘llaniladi. Barcha kimyoviy reaksiyalarni ikkiga bo‘lish mumkin. Birinchi xil reaksiyalarda jarayonda ishtirok etayotgan moddalar tarkibidagi elementlarning oksidlanish darajasi o‘zgarmay qoladi. Masalan, neytrallanish reaksiyasi, almashishish, ba‘zi parchalanish va birikish reaksiyalarini olish mumkin: HCl+NaOH=NaCl+H 2 O MgCO 3 =MgO+CO 2 CaCl 2 +K 2 CO 3 =2KCl+CaCO 3 SO 3 +H 2 O=H 2 SO 4 Ikkinchi xil reaksiyalarda bir yoki bir necha elementlarning oksidlanish darajasi o‘zgaradi: . 0 +1 -1 +2 -1 0 Zn+2HCl= ZnCl 2 + H 2 0 +6 +2 +6 +4 Cu + H 2 SO 4 = CuSO 4 -2 + SO 2 + H 2 O Yuqoridagi misollarda (neytrallanish, almashinish, parchalanish) elementlarning oksidlanish darajasi o‘zgarmagan edi. Ikkinchi xil reaksiyalarda bo‘lsa elementlarning oksidlanish darajasi, masalan Zn o dan Zn +2 ga o‘zgardi.Cu o dan +2 ga , oltingugurt bo‘lsa +6 dan +4 ga o‘zgardi. Elementlarning oksidlanish darajasi o‟zgarishi bilan boradigan reaksiyalarga oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi. Oksidlanish darajasi atomning molekuladagi shartli zaryadi bo‘lib, u molekula hosil qilishda atom nechta elektron bergani yoki olganini ko‘rsatadi. Oksidlanish darajasi umumlashgan elektron juftning elektomanfiyligi kattaroq element atomi tomon siljishi tufayli vujudga keladi. Elektron juftni o‘z tomoniga siljitgan element atomi manfiy oksidlanish darajasiga, o‘zining elektron juftini berayotgan element atomi esa musbat oksidlanish darajasiga ega bo‘ladi. Oksidlanish darajasi musbat, manfiy yoki nolga teng bo‘lishi mumkin. Ba‘zan kasr oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan elementlar ham uchraydi. 67 Barcha oddiy moddalar uchun oksidlanish darajasi nolga teng. P 0 , Cl 2 0 , H 2 0 , C 0 , Al 0 , Cr 0 va hokazo. Vodorodni birikmalardagi oksidlanish darajasi +1 ga teng. Faqat metal gidridlarida vodorodni oksidlanish darajasi -1ga teng (K +1 H -1 , Ca +2 H -2 , Al +3 H 3 -1 ). Kislorodning oksidlanish darajasi ko‘pchilik birikmalarda -2 bo‘ladi:H 2 O -2 , PbO 2 -2 , HNO 3 -2 ,KMnO 4 -2 va hokazo. Faqat peroksidlarda kislorodning oksidlanish darajasi -1 ga teng: H 2 O 2 -1, Na 2 O 2 -1 , BaO 2 -1 va boshqalar.Faqat birgina birikma, u ham bo‘lsa OF 2 da kislorodning oksidlanish darajasi +2 ga teng bo‘ladi. Metallarning oksidlanish darajasi har doim musbat va odadda son jihatdan metallning valentligiga teng: Na +1 2 SO 4 , Ca +2 (NO 3 ) 2 ,Al +3 2 (SO 4 ) 3 va boshqalar. Agar murakkab modda ikkita elementdan tashkil topgan bo‘lsa bu elementlarning oksidlanish darajasi valentlikka teng, lekin u + yoki - ishoraga ega bo‘ladi. Masalan, H + Cl - , H 2 + S -2 , S +6 O 3 -2 , Mn 2 +7 O 7 -2 va bosqalar. Murakkab moddani tashkil etgan atomlarning oksidlanish darajalari yig‟ndisi nolga teng. Masalan, H 2 +1 S +6 O 4 -2 =+2+6-4x2= +8-8=0; H 3 PO 4 da fosforning oksidlanish darajasi +5; H +1 , O -2 . Vodorod va kislorodning oksidlanish darajalari yig‘indisidan oksidlanish darajasi noma‘lum element topiladi. HMnO 4; H+1, O-8; +1-8=+7 +7 marganesning oksidlanish darajasini ko‘rsatadi. Murakkab ionlarda atomlar oksidlanish darajalarining yig‟indisi ion zaryadiga teng. NH 3 + (-3+4=+1),MnO 4 - (+7-8=-1), Cr 2 O 7 2- (+12-14=-2), SO 4 2- (+6-8=-2), PO 4 3- ( +5-8=-3) va hokazo. Bir elementni oksidlanish darajasining qiymati bir nechta bo‘lishi mumkin. H 2 S,S, SO 2 , SO 3 , H 2 SO 3 , H 2 SO 4 dagi oltingugurtni oksidlanish darajasi -2, O, +4, +6, +4 va +6 ga teng. Ularni ichida eng kichik oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan element birikmasi(H 2 S) qaytaruvchi va eng yuqori oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan element birikmasi (SO 3 ,H 2 SO 4 ) oksidlovchi bo‘ladi. NH 3 , N 2 , N 2 O, NO, N 2 O 3 ,NO 2 , N 2 O 5 , HNO 2 va HNO 3 birikmalardagi azotning oksidlanish daragasi -3, O, +1,+2,+3,+4,+5, +3 va +5 ga teng. Bu birikmalardan -3 oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan birikma (NH 3 ) qaytaruvchi va +5 oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan birikma (HNO 3 , N 2 O 5 ) oksidlovchilardir. Ba‘zi bir birikmalar, masalan, Fe 3 O 4 da kislorodning oksidlanish darajasi -2, lekin Fe uchun bunday hisoblash kasr son +8|3 ga teng. Organik birikmalarda ham oksidlanish darajasini topish ancha qiyinroq hisoblanadi. Masalan, CH 3 COOH da C -3 va C +3 ga teng. CH 3 -CH 2 -CH 2 -CH 3 birikmada uglerod atomlarining oksidlanish darajasi -3,-2,-2,-3 ga teng. 8.1. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining nazariyasi 1.Agar atom-molekula yoki ion o‘zidan elektron bersa bunday reksiyalar oksidlanish reaksiyalari deyiladi . Oksidlanish reaksiyalarida ayni elementning oksidlanish darajasi ortadi.Shu zarrachalarning o‘zi qaytaruvchilar deyiladi. Al o -3 e Al +3 N -3 -8e N +5 2Cl -1 -2 e Cl 2 o H 2 o -2 e = 2H +1 68 Mn +2 -5e Mn +7 Fe +2 -1e Fe +3 Cr +3 -3e Cr +6 S -2 -8e S +6 2. Agar atom, molekula, yoki ion o‘ziga elektron qabul qilsa bunday jarayon qaytarilish deyiladi. Bunda ayni zarrachaning oksidlanish darajasi kamayadi. Shu atom,molekula yoki ion oksidlovchi deyiladi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling