Farzona. Ziyoli ziyokorlar ziyosi. Nasriddin Rahmonov

Farzona. Ziyoli ziyokorlar ziyosi. Nasriddin Rahmonov


shaxs yoki narsa tomonidan bajariladi. Ana shu shaxs yoki narsa harakatning bajaruvchisi sanaladi.

16. 
    Harakat va holat fe’llari. Fe’llar nimani atab kelishiga ko’ra harakat fe’llari va holat fe’llariga bo’linadi. Shaxs va narsalarning jismoniy faoliyati natijasida ro’y bergan harakatni bildiruvchi fe’llar harakat fe’llari (kuylamoq, qaytarmoq, yiqilmoq) hisoblanadi. Shaxslarning ichki kechinmalari va narsalarning bir holatdan ikkinchi holatga o’tish jarayonini ifodalovchi fe’llar esa holat fe’llari (qotmoq, o’ylamoq, unmoq, fikrlamoq) sanaladi.
    
17. 
    O’timli va o’timsiz fe’llar. Tushum kelishigdagi so’zlar bilan bog’lanadigan fe’llar o’timli fe’llar, bunday xususiyatga ega bo’lmagan fe’llar o’timsiz fe’llar sanaladi.
    
18. 
    Fe’l nisbatlari. Bajaruvchining harakat va holat jarayonida qay darajda ishtirok etishini bildiruvchi fe’l shakllari nisbat shakllari sanaladi. Masalan, supurdi fe’lida supurish harakatini bajaruvchi shaxs aniq, supurildi fe’lida noaniq, supurishdi fe’lida birdan ortiq, supurtirdi fe’lida harakat boshqa shaxs vositasida bajarilgani ifodalangan. Nisbat shakllari fe’lning asos qismidan keyin qo’shiladi.
    

Fe’l 5 ta nisbat shakliga ega: 1) aniq nisbat; 2) o’zlik nisbati; 3) orttirma nisbat; 4) majhul nisbat; 5) birgalik nisbati.

16. 
    Aniq nisbat. Bajaruvchi aniq bo’lgan harakat yoki holatni bildirgan fe’l shakli aniq nisbat deyiladi: yozdi
    
17. 
    O’zlik nisbati. Bajaruvchining o’zi ustida amalga oshadigan harakat yoki holatni ifodalaydigan fe’l shakli o’zlik nisbati deyiladi. O’zlik nisbati shakli fe’l asosiga -(i)l, -(i)n qo’shimchlarining qo’shilishi bilan hosil bo’ladi. Unli bilan tugagan fe’l asosiga o’zlik nisbatining -n yoki -l undosh bilan tugagan fe’l asosiga esa -in yoki -il qo’shimchalari qo’shiladi.
    
18. 
    Majhul nisbat. Bajaruvchisi noma’lum bo’lgan harakat va holatni ifodalovchi fe’l shakli majhul nisbat deyiladi. Majhul nisbat shakli unli bilan tugagn fe’l asosiga -n, -l; undosh bilan tugagan fe’l asosiga esa -in, -il qo’shimchalarini qo’shish bilan hosil qilinadi. O’zlik va majhul nisbat shakllari aynan bir xil, lekin ular harakat yoki holatning bajaruvchisi nuqtayi nazaridan farq qiladi. O’zlik nisbatida harakat-holat bajaruvchining o’zi ustida amalga oshadi, majhul nisbatda esa bajaruvchi noma’lum bo’ladi. Solishtiring: tarandi - taraldi, kiyindi - kiyildi, olindi (majulda).
    
19. 
    Orttirma nisbat. Bajaruvchining ta’siri bilan boshqa shaxs yoki narsa tomonidan bajarilgan harakat yoki holatni bildiruvchi fe’l shakllari orttirma nisbat shakli deyiladi. Orttirma nisbat shakllari -t, dir (-tir), -qiz (-g’iz), -gaz (-kaz, -qaz), -r, -ar, -iz kabi qo’shimchalar yordamida yasaladi.
    
20. 
    Orttirma nisbat qo’shimchalarining ishlatilishi. Orttirma nisbatning -t qo’shimchasi unli tovush bilan tugagan fe’l asoslariga qo’shiladi. Masalan, to ’qit, ishlat. Jarangli undosh bilan tugagan bir bo’g’inli fe’l asoslariga (kel so’zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan ortttirma nisbat yasovchisidan keyin -dir, jarangsiz undosh bilan tugagan fe’l asoslariga esa - tir qo’shimchasi qo’shiladi. -ir, -ar, -z qo’shimchalari undosh bilan tugagan bir bo’g’inli fe’llarga qo’shiladi. Masalan: shoshir, chiqar, oqiz. -giz, -g’iz qo’shimchalari jarangli undosh