' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko

sifatida,  shuningdek,  zamazkalar,  qog'oz  yelimi  tayyorlash  uchun 

ishlatiladi.  Olovbardosh va suv singmaydigan qilish uchun gazlama, 

yog'och va qog'ozga suyuq shisha shimdiriladi.

Kremniyning tabiiy birikmalari. 

Yer qobig'i  kremniy  (IV)  oksid 

bilan turli xil silikatlardan tarkib topgan.  Tabiiy silikatlaming tarkibi 

va  tuzilishi  murakkab  bo'ladi.  Ba’zi  tabiiy  silikatlaming  tarkibi 

q u y id a g ich a : 

dala  sh p a ti 

K ,0   •  A1

2

0

3

  •  6 S i

2

0 2, 

a sb est 

3MgO •  2 S i0

2

  •  2 H ,0 ,  sluda  K ,0  •  2A1,0

3

  • 6 S i0

2

 • 2H

2

0 ,   kaolinit 

A1

2

0

3

 •  2 S i0

2

 •  2H

2

0 .

Tarkibida  aluminiy  oksid  ham  bo'ladigan  silikatlar 

alumosili- 

katlar

  deyiladi.  Yuqorida  aytib  o'tilgan  silikatlardan  dala  shpati, 

kaolinit va sluda alumosilikatlar hisoblanadi. Tabiatda alumosilikatlar, 

masalan,  dala  shpati  eng  ko'p  tarqalgan.  Turli  xil  silikatlaming 

aralashmalari  ham  ko'p  uchraydi.  Masalan,  tog' jinslari  —  granit- 

lar  va  gneyslar  kvars,  dala  shpati  hamda  sludadan  tarkib  topgan.

Tog' jinslari va yer yuzasidagi minerallar harorat,  so'ngra namlik 

va  karbonat  angidrid  ta’sirida  nuraydi,  ya’ni  asta-sekin  yemiriladi. 

Dala shpatining  nurash jarayonini  ushbu  reaksiya  tenglamasi  bilan 

ifodalash  mumkin:

K20  • A120 3 •  6 S i0 2+ 2 H 20 + C 0 2=

=A120 3 • 2S i0 2 •  2H20 + K 2C 0 3+ 4 S i0 2

Yemirilishning  asosiy  mahsuloti  kaolinit  —  oq  gilning  asosiy 

tarkibiy  qismi.  Tog'  jinslarining  yemirilishi  natijasida  gil,  qum  va 

tuzlarning  qatlamlari  hosil  bo'lgan.

11.9-  §.  Shisha  va  sementning  olinishi

Sun’iy silikatlardan eng katta ahamiyatga ega bo'lganlari shisha, 

sement va  keramikadir*.

Shisha. 

Odatdagi  deraza  oynasining  tarkibi  taxminan  ushbu 

formula  bilan  ifodalanadi:  N a ,0   •  CaO  •  6 S i0 2.

Shisha  soda  N a ,C 0 3,  ohaktosh  C a C 0

3

  va  oq  qum  S i 0

2 

aralashmasini maxsus pechlarda birga suyuqlantirish orqali olinadi.

* 

Tabiiy  gillardan  qoli plash,  quritish  va  kuydirish  y o ii  bilan  ishlab 

chiqariladigan  materiallar va  turli  xil  buyumlar  keramika deyiladi.  Bular 

g'isht,  koshinlash  plitalari,  cherepitsa.  quvurlar.  sopol  idish.  chinni, 

fayans buyumlar va b.

Jarayonning  ximizmini  shunday  tasawur  qilish  mumkin:  suyuq- 

lantirishda  natriy va kalsiy silikatlari  hosil b o‘ladi:

S i0 2+ N a2C 0 3= N a2S i0 3+ C 0 2T;

S i0 2+ C a C 0 3= C a S i0 3+ C 0 2T

Bu  silikatlar  bilan  qumtuproq  (u  m o ‘l  miqdorda  olinadi) 

suyuqlanib, bir butun  massa  hosil  qiladi va u  asta-sekin  sovitiladi:

N a2S i0 3+ C a S i0 3+ 4 S i0 2= N a 20  • CaO • 6 S i0 2

Shisha ishlab chiqarishda soda o'rniga ko‘pincha natriy sulfat va 

k o‘mir  ishlatiladi.  Bu  holda  natriy  silikat  quyidagi  reaksiya 

tenglamasiga muvofiq  hosil b o‘ladi:

2SiO ,+C +N a,SiO =2N a,SiO ,+C O ,T +2SO ,T

2 

2 

4 

2 

3 

2 

2

Maxsus  shisha  olish  uchun boshlang'ich  aralashmaning tarkibi 

o ‘zgartiriladi.  Soda  N a

2

C 0

3

  o ‘miga 

potash 

ishlatib,  qiyin  suyuq­

lanadigan  shisha  (kim yoviy  idish 

uchun)  olinadi.  Bo‘r  C a C 0

3

  o ‘miga 

q o ‘rg‘oshin  (II)  oksid  PbO,  soda 

o ‘miga esa potash ishlatib, 

billur shisha 

o lin a d i.  U n in g   nurni  sin d irish  

xususiyati  kuchli  b o ‘lib,  chiroyli 

idishlar  tayyorlash  uchun  ishlatiladi.

B o s h la n g 'ic h  

a ra lash m a g a  

m etallarning  oksidlarini  qo'shish 

shishaga  turlicha  rang  beradi:  xrom

(III)  oksid  Cr

2

0

3

  —  yashil,  kobalt 

(II)  oksid  CoO  —  ko'k,  marganes

(IV)  oksid  M n 0

2

  —  to'q  qizil  va  h.

Shishalar harorat ko'tarilganda asta- 

sekin  yumshaydi  va  suyuq  holatga 

o'tadi.  Teskari  jarayon  ham  asta- 

sekin  amalga  oshiriladi  —  shisha 

massa sovigan sari quyuqlasha boradi.

Shishadan  turli  xil  buyumlar  qu­

yish  uning  ana  shu  xossasiga  asos­

langan.  Shisha massadan  mashinalar 

yordamida  list shisha tortiladi  (11.4- 

rasm).

11.4- rasm. 

Shisha list 

tortish  mashinasi. 

/—suyultirilgan  shisha;  2— idish- 

cha; 3— рЧя;  4— shisha tasma.

Shishadan  texnika  ehtiyojlari  uchun  tola  va  to ‘qim alar 

tayyorlanadi.  Shishakristall  materiallar  — 

sitallar

 ishlab  chiqarish 

o ‘zlashtirilgan,  ularning mustahkamligi shishanikiga nisbatan katta 

bo'ladi.  Ularni  elektr izolator,  idishlar va  sh.  o ‘.  tayyorlanadi.

S e m e n t. 

O datdagi  silikat  sem en t,  boshqacha  aytganda 

portlandsement  yashilroq-kulrang  kukun  bo'lib,  suvga  qorilganda 

havoda  (yoki  suvda)  toshsimon  massa  bo'lib  qotadi.  Odatda  u 

ohaktosh bilan gildan iborat xomashyo  massani  qovushgunga qadar 

kuydirish  (1400— 1600  °C)  yo'li  bilan  olinadi.

Qizdirish  aylanib  turadigan  silindrsimon  maxsus  pechlarda 

amalga oshiriJadi.  Hosil bo'ladigan qovushgan donador massa 

klinker 

deb  ataladi.  Bu  chala  mahsulot.  Klinkerga  tegishli  qo'shimchalar 

qo'shib,  sharli tegirmonlarda mayin kukun holigacha maydalanadi 

va oxirgi mahsulot  olinadi.

Tabiatda tarkibida portlandsement olish uchun zaruriy nisbatlarda 

ohaktosh  bilan  gil  bo'ladigan  jinslar  uchraydi.  Ular 

mergellar 

deyiladi.  Mergelning  katta  qatlamlari  Novorossiysk  hududida  bor; 

yirik sement  zavodlari  ana  shu  mergellar asosida  ishlaydi.

Xomashyo  aralashmasi  sun’iy yo'l  bilan  ham  olinadi.  Aralash- 

maning  tarkibini  o'zgartirib,  sementning turli xillari  —  tez  qotadi- 

gan,  sovuqqa chidamli,  korroziyabardosh va boshqa turlari  olinadi.

Sement,  suv  va  to'ldirgichlar  (qum,  mayda  tosh,  chaqiqtosh, 

shlak)  aralashmasi  qotganidan  keyin  sun’iy  tosh  —  beton  hosil 

bo'ladi.  Bu materiaUaming aralashmasi qotgunga qadar beton qorish- 

ma  deyiladi.  Qotish  paytida  sement  xamiri  to'ldirgichlaming  don- 

larini bir-biriga bogiaydi.  Qorishma,  hatto suvda ham qotadi.  Orasiga 

po'lat  armatura  (ichki  karkas)  qo'yilgan  beton 

temir-beton

  deyiladi. 

Beton  va  temir-betonlar  gidroelektrostansiyalar,  yo'llar,  binolar- 

ning yuk tushadigan qismlarini qurishga ko'plab miqdorda sarflanadi.

Bog'lovchi  material  sifatida  organik  polimer  yoki  polimerlar 

bilan  sementdan  foydalanilgan  betonlar  ham  tayyorlanadi.  Bular 

alohida xossalarga ega bo'lgan 

plastobetonlardir.

Shisha,  sement  va  keramika  ishlab  chiqarish  silikat  sanoatiga 

kiradi,  bu  sanoat  kremniyning  tabiiy  birikmalarini  qayta  ishlaydi.

11.10-  §.  Namunaviy  m assalar  yechish

l-m a sa la . 

Natriy  karbonat  N a

2

C 0

3

  bilan  uning  knstallogidrati 

N a

2

C 0

3

 •  10H20   dan  tarkib  topgan  160  g  aralashma  suv batamom 

chiqib ketguncha qizdiriladi.  Qoldiqning massasi  133 g.  Boshlang'ich 

aralashmadagi  kristallogidratning  massa  ulushini  aniqlang.

Yechish.

  Qizdirilganda kristallogidrat parchalanadi:

N a2C 0 3 •  10H20 = N a 2C 0 3+10H 20

Ajralib  chiqqan  suvning  massasi  (160— 133)  g=27  g  ga  teng. 

Reaksiya tenglamasidan  ko'rinib turibdiki,  1  mol  N a

2

C 0

3

 •  10H20  

dan  10  mol  H 20   hosil  bo'ladi.  Moddalaming  molyar  massalari: 

N a

2

C 0

3

- 1 0 H20   —  286  g /m o l,  H 20   —  180  g/m ol.  Shunday 

qi l i b,   1 - 2 8 6   g = 2 8 6   g  N a

2

C 0

3

- 1 0 H 20   p a rch a la n g a n d a  

10  •  18  g=180  g  H 20   ajralib  chiqadi:

286  g  -   N a2C 0 3 •  10H20   -   180  g  H 20

* -   g  -   N a2C 0 3 •  10H20   -   27 g  H 20

Proporsiya  tuzamiz:  286  :  180=x  :  27,  bundan

286-27 

X= 

180 

8  = 42,9  g

Kristallogidratning  boshlang'ich  aralashmadagi  massa  ulushi 

quyidagicha:

42,9 -100

160

26,81%

2 - 

masala. 

Kalsiy va magniy karbonatlaming 20 g aralashmasiga 

xlorid  kislota  ta’sir  ettirib,  hajmi  normal  sharoitda  o'lchangan 

4,69  1  uglerod  (IV)  oksid  olindi.  Aralashmadagi  karbonatlaming 

massa  ulushlarini  aniqlang.

Yechish.

  Faraz qilaylik,  x — aralashmadagi  C a C 0

3

 ning massasi 

(g  hisobida)  bo'lsin,  u  holda  magniy  karbonatning  massasi 

2 0

  — 

x bo'ladi.  C a C 0

3

  ga  kislota  ta’sir  ettirilganda  ajralib  chiqqan  C 0

2 

ning  hajmini 

у

  orqali  belgilaymiz.  U  holda  M g C 0

3

  ga  HCI  ta’sir 

ettirilganda ajralib chiqqan C 0

2

 ning hajmi 4,59 

— y

 ga teng bo'ladi.

Reaksiyalaming  tenglamalarini  tuzamiz:

C a C 0 3+ 2H C l=C aC l2+ C 0 2+ H 20  (a) 

M g C 0 3+2H C l=M gCl2+ C 0 2+ H 20  (b)

M od d alam in g  m olyar  massalari:  C a C 0

3

  —  100  g /m o l, 

M g C 0

3

  —  84  g/m ol;  gazning  normal  sharoitdagi  molyar  hajmi

22,4  1/mol.

Tenglama  (a)  dan  ko'rinib  turibdiki,  1  ■ 100=100  g  C a C 0

3 

dan  1  •  22,4  1=22,4  1  C 0

2

  olish  mumkin,  u  holda

100  g C a C 0 3  -   22,4  / С 0 2 

x g C a C 0 3  — у 

I

C 0 2

Proporsiya  tuzamiz:  100  : 

22,4=x: y,

  ya’ni

0,224 x=y 

(d)

Tenglama  (b)  dan  ko'rinib  turibdiki,  1  ■ 84  g=84  g  M g C 0

3 

dan  1  • 22,4  7=22,4  /=22,4 

I

  C 0

2

  olish  mumkin:

84 g  M gC 03  -   22,4  / C 0 2 

(20—

jc

) 

g  M g C 0 3  -   (4,69  -   у) 

I

  C 0 2

Proporsiya  tuzamiz:  84  :  22,4= (20—

x)

  :  (4,69 

—y),

  bundan

22,4 x—84 .y—54=0. 

(e)

(d)

  va  (

e

)  tenglamalar  sistemasini  yechib,  x=15  g,  20—

x=5

  g 

ekanligini  topamiz,  ya’ni  aralashmadagi  kalsiy  karbonat  magniy 

karbonatning ulushlari  tegishlicha  quyidagiga  teng:

1 5 1 0 0  

5-100

--------- =  75%  va  ---------= 25%

20 

20

3-masala.  M o‘l  marganes  (IV)  oksidga  50  g  30%  li  xlorid 

kislota  ta ’sir  ettirilganda  olingan  xlor  tarkibining  bir  litrida 

0,5  mol  kaliy  bromid  bor  200  ml  eritma  orqali  o'tkaziladi.  Har 

qaysi  bosqichda  mahsulotlar  unumi  80%  ni  tashkil  etsa,  bunda 

necha gramm brom  ajralib  chiqqan?

Yechish.

  Reaksiyalaming  tenglamalarini  tuzamiz:

M n 0 2+4H C l=M nC l2+ C l2+ 2H 20  

(a)

Cl2+2K B r=2K C l+B r2 

(b)

Xlorid  kislotadagi  vodorod  xloridning  massasini  aniqlaymiz:

50-30

- i o T g =  15gH C 1

HCI  ning  molyar  massasi  36,5  g/m olga  teng,  demak,  15  g  da 

quyidagicha bor:

^   mol  =  0,4  mol.

36,5

Tenglama  (a)  dan  ko'rinib  turibdiki,  4  mol  HCI  dan  1  mol 

Cl

2

  hosil  bo'ladi,  demak,  0,4  mol  HCI  dan  0,4 /4 = 0 ,1  mol  Cl

2

302

hosil bo'ladi.  Mahsulot unumi  80%  ekanligini e ’tiborga olib,  qancha 

xlor  ajralib  chiqqanligini  topamiz:

Kaliy bromidning 20  ml  eritmasida quyidagicha  bo'ladi:

200  0,5 

.

-----------mol  = 0,1  mol  KBr.

100

Tenglama  (b)  dan  ko'rinib  turibdiki,  1  mol  Cl

2

  2  mol  KBr 

bilan,  0,08  mol  Cl

2

  0,16  mol  KBr  bilan  reaksiyaga  kirishadi. 

Demak,  xlor  ortiqcha,  KBr  —  yetishmydigan  miqdorda  olingan.

2 

mol  dan  1  mol  brom,  0,1  mol  KBr  dan  —  0,05  mol  ajralib 

chiqadi,  ularning  massalari,  0,05  •  160  g

= 8

  g  (Br

2

  ning  molyar 

massasi  160  g/m ol  ga  teng).  Bromning  unumini  (80%)  e ’tiborga 

olib,  necha  gramm  brom  ajralib  chiqqanligini  aniqlaymiz:

ll-B O B G A   D O IR   TESTLAR  VA  ULARNING  YECHIM LARI

11.1.

  IV  A  gruppachada  elementlar  atomining  radiusi  ortib 

borish  tartibini  toping.

1)  kremniy;  2)  qo'rg'oshin;  3)  qalay;  4)  uglerod;

5)  germaniy;

A)  2,  3,  5,  1,  4  B)  4,  1,  5,  3,  2  С)  1,  3,  4,  5,  2

D)  3,  4,  1,  5,  2  E)  5,  4,  3,  1,  2.

Yechish.

  Test  shartida  keltirilgan  elementlar bosh  gruppachada 

joylashgan.  Ularda  tartib  raqami,  yoki  davr  raqami  ortib  borishi 

bilan  atom  radiusi  ham  ortib  boradi.  Buning  sababi,  shu  tartibda 

atomlarda  elektron  qobiqlar  soni  ortib  borishidir.  Bu  qatorda  2- 

davrdagi  uglerod,  keyingi  davrlardagi  kremniy,  germaniy,  qalay 

лга  qo'rg'oshin joylashgan.

Javob:

  В  bo'ladi.

11.2.

  Massasi  39,6  g  bo'lgan  magniy  va  37,8  g  kremniy  (IV) 

oksid  orasidagi  reaksiya  natijasida  hosil  bo‘lgan  kremniyni  eritish 

uchun  massa  ulushi  34%  bo'lgan  kaliy  ishqor eritmasi  (/=1,37  g/ml) 

dan  qanday  hajmi  talab  etiladi?

A)  1448  B)  156  C)  178,4  D )  151,5.

Yechish. 

Kimyoviy reaksiya tenglamasi

Undan  ko‘rinishicha,  reaksiyaga  moddalar  1  :  2  mol  nisbatda 

kirishar  ekan.  Oksidlovchining  miqdori  « (S i0

2

)= 37,8  :  60=0,63 

m ol,  qaytaruvchiniki  esa  «(M g)  = 3 9 ,6   :  24 = 1,6 5   m ol  ekan. 

Ularning  nisbatlari  0,63  :  1,65=1  :  2,6  bo‘lib,  reaksiyaga  M g S i0

2 

ga  qaraganda  ortiqcha  miqdorda  olingan  ekan.  Mahsulotning  (Si) 

miqdori  S i0

2

  nikiga  teng  bo‘ladi,  ya’ni 

n{

Si)  =   0,63  mol  bo'ladi. 

Kremniy  bilan  ishqor  orasidagi  reaksiya  tenglamasi:

Si+2K 0H +H

2

0 = K

2

S i0

3

+2H

2

Undan  ko‘rinishicha,  reaksiya  uchun  talab  etiladigan  ishqor 

miqdori  kremniynikidan  2  marta  ko‘p  bo'ladi,  ya’ni  «(KO H) 

= 2 « ( S i0 2)= 2   •  0 ,6 3 = 1 ,26   m ol  bo'lib,  uning  massasi  /я(КО Н) 

=Л /(К О Н )  • л (К О Н )= 56 •  1,26=70,56  g  b o‘ladi.  Test  shartiga 

binoan,  100 g eritmada 34 g  KOH bo‘lsa,  reaksiyaga talab etiladigan 

massa necha gramm eritmada b o‘lishini  hisoblaymiz:

100  g  eritmada  34  g  KOH  bo'lsa,

100•70,56

x

 g  eritmada  70,56  g  bo'ladi,  undan 

x=

  ----- ^ -----  =207,53  g

m

eritma,  uning  hajmi  esa 

V

 (KOH  eritmasi)  ~  =207,53  :  1,37=151,5

ml bo'ladi.

Javob:

  E  bo'ladi.

11.3. 

Quyidagi  moddalaming  qaysilarida  markaziy  atom 

sp- 

gibridlangan orbitallarga ega?

1)  uglerod  (IV)  oksid;  2)  oltingugurt  (IV)  oksid,  3)  asetilen;

4)  kremniy  (IV)  oksid;  5)  azot  (V)  oksid; 

6

)  kaliy  oksid;  7)  azot. 

A)  1,  2,  4;  В)  1,  3,  7;  С)  1,  5, 

6

;  D)  2,  3,  7;  E)  4,  5, 

6

. 

Yechish.

  Uglerod  (IV)  oksidda  2  ta 

o-

  va  2  ta 

n-

  bog'  mavjud, 

uning  tuzilishi  chiziqli  bo'ladi:  0 = C = 0 ;   gibridlanish 

sp-

  holatda 

ekanligi  shubhasiz.  Oltinugugrt  (IV)  oksidda  valentlik  faqat  4  ta 

elektron  vositasida  amalga  oshadi,  ulaming 

2

  tasi  a-  bog',  yana 

2 

tasi 

it-

  bog'  hosil  qilishda  qatnashgan.  Qolgan 

ikkita  elektroni juftlashgan  holatda bo'lib,  u 

sp1- 

gibrid  orbitallardan  birida  joylashgan,  kislorod 

atom lari  S  atom lari  bilan  burchakli  (120°) 

^   S 

molekula hosil qiladi:

Asetilen  molekulasida  ikkita  uglerod  atomi

--------------------- - 

О  

ikkita 

t i

-

 

va  bitta s-  bog'  orqali,  qolgan  valentlik

1 2 0

° 

bitta  vodorod  atomi  bilan 

a-

  bog'  hosil  qiladi:

(S)

Н—С -  С—Н,  gibridlanish 

5

/?-holatda bo'ladi.  Kremniy (IV)  oksidi 

polimer tuzilishga ega bo'lib,  undagi 4 ta elektron 4 ta a-  bog'  hosil 

qilishda  qatnashgan,  kremniy  atomi  tetraedr  markazida,  undagi 

kislorod  atomlari  tetraedr  cho'qqilarida  joylashgan,  har  bir 

kislorod  atomi  qo'shni  kremniy  atomi  bilan  bog'langan.  4  ta 

a- 

bog'  bitta 

5

-  va  3  ta 

p-

  orbitallar  hisobiga  vujudga  kelgan,  demak 

S i0

2

 da 

sp}-

  gibrid orbitallar mavjud bo'ladi.  Azot  (V)  oksidda 4  ta 

valentlik  bo'lib,  ularning  biri  л-bog'  hosil  qilishda  qatnashgan, 

qolgan  3  ta valentlikda qatnashgan elektronlar sp2-gibrid orbitallarni 

egallagan.

Kaliy oksidda kovalent bog' yo'q,  azot molekulasida azot atomi­

ning  3  ta  toq  elektronlaridan  2  tasi 

n-

  bog'  hosil  qilgan,  bittasi  5- 

bog'  hosil qilgan,  ikkita elektroni 

sp-

  orbitalning birini egallaganligi

TlN=NTI

sababli bu  molekula 

sp-

  gibridlangan  holatda bo'ladi.

Javob

:  В  bo'ladi.

11.4.