0 ‘zbekist0n sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi m. Kariyev, R. Alimov
Download 24.3 Kb. Pdf ko'rish
|
|
4
— k u y g a n la r u c h u n s te r il b o g ‘lov m a te r ia lla ri ( k o n tu r b o g ‘la m la r); V—1— k a tta bog‘lovxona; V—2 — qabul-saralash; V—3 — m axsus yordam (200 ta nurlanganlar, kuyganlar, zah arlan - g a n la rg a b irin c h i tibbiy y o rd am k o ‘rsatish uchu n m o ‘ljallangan); V—4 — qism ning tibbiy a p te k a punkti; V—5 — dezinfeksiya. A v to b o g ‘lovxona bir su tk ad a 100—200 y arad or va kuyganlarga bi rinchi v rach yordam ini ko‘rsatishga m o ‘ljallangan bir vaqtda 24 yarador sig‘adi. R O (Z S h ) - 200 ta y a ra d o r va kuyganlar u ch u n d oriv o r m od- dalar; K O M P L E K T « N U R » (« L U C h » ) nurlanganlarga; K O M P L E K T ZV sto m o lo g ik , 250 ta qabulga m o 'ljallan gan ; N a fa s olish apparatlari D P —9 va D P —10; K islo ro d ingolyatorlari —K I-C h M U S T —56 palatkasi 2 ta; L a g e r palatkasi 3 ta. B rT P ni tashkil qilishda U S T — 56 ikkita palatka va 3 ta lager p alatk a si, sto li, nosilkalar, s tu lla r va boshqa anjom lar. B rT P n i tashkil qilish. M a h a lliy joylarni ko‘zdan k ec h irib , funksional b o ‘linm alarni jo y- lash tirish rejalashtiriiadi. F ro n t c h iz ig ‘idan yordam ko‘rsatish birinchi 3—4 so a t ic h id a am alga o sh irilish i, y o llarn in g ahvolini tekshirish, y a ra d o rla m i k o ‘chirish, tra n sp o rt vositalarini saralash m aydonchasiga kirishi, m ah alliy joylarni (yer) d u sh m an artilleriyasidan him oyalash va h im o y a la n is h shartlari hisobga olinadi. www.ziyouz.com kutubxonasi M aydon o ‘lcham i lOOxiOOm d an kam boMmasligi kerak. S h a ro it- ga qarab B rTPni palatkalarda yoki m oslashtirilgan yerlarda jo y lash - tirish lozim. B rTPni joylashtirish sxemasi sh aro itig a qarab o ‘zgarib tu ra d i va albatta, saralab ko‘chirish bo'lim i, b o g la s h b o ‘limi, izolyatsiya b o ‘limi, apteka b o ‘lishi shart. Yengil yaradorlarni qabul q ilish , saralash uchun xona tash kil qili- nadi, B rT P b o ‘lim xodim lari u c h u n , o sh xo na avto m o b illar tu rish uchun jo y ajratiladi. Yengil yaradorlarga alohida y o ‘l qilish nazarda tu tiladi va saralash m aydonchasiga 3—4 m ashinalar b a ra v a r kirib kelishi va tezd a y a ra dorlarni tushirish va chiqarish ishlari y o ‘lga q o ‘yi!adi. I guruh atrof-m uhitga xavf so lu v ch i (Z M , R M , BM b ilan za rar- langan). a) Z M va RM bilan za rarlanganlarga qism an m axsus ishlov b e- riladi va qabul saralashga jo ‘n atilad i; b) infeksiya va infeksion kasalliklarga shubha qilinganlar izolyatorga jo ‘natiladi. II guruh atrof-m uhitga xavf solm aydiganlar, ularni saralash m ay donchasiga yuboriladi. S aralash -k o ‘chirish bo‘lim ining vazifalari: T IB B IY SA R A LA SH — y a r a d o r va sh ik a stla n g a n la rn i tib b iy ko ‘rsatm alar asosida, qaysi turd agi profîlaktika va davolash ishlarinin g olib borilishini hisobga olib g u ru h larg a ajratish. SARALASH MAQSADI - o ‘z vaq tid a profîlaktika ish iarin i olib borish va keyingi ko‘chirish ishiarin i bajarish. P U N K T IC H I S A R A L A S H — y a ra d o rla rn i sh u b o s q ic h d a funksional b o iim la rid a n o‘tish ketm a-k etlig i. Y aradorlarga k o ‘rsati- ladigan y ordam hajm i uning x arak teri aniqlanadi. Saralash m aydonchasi sh u n d a y jo y b o ‘lib, u qabul saralash ol- dida va shu vaqtda transport vositalarini kirish (3—4 m ashina) u c h u n , ularni tushirish va funksional q ism larg a ajratishdan iborat. M ay d o n - chada transport turish belgilari b o la d i, nosilkalarni alm ashtirish fo nd i- ni, q urol-y arog‘iar uchun yash iklar va b oshq alar joy lash tirilad i. N osilkalar u ch u n tagliklar, registratsiya uchun stol bilan skam ey - kalar va b o sh q alar bilan ta’m in la n a d i. N osilkalarni q a to r q ilib jo y lashtiriladi, tibbiy xodim lar b em alo l ishlashi u chu n o ‘zi yura oluv chi y a r a d o r la r n i va k a sa lla rn i a l o h i d a jo y la s h tir ila d i. S a r a la s h m aydo nchasida saralovchi b rig ad a ishlaydi (vrach, ikkita feldsh er, sanitar instruktor, 1—2 ta re g istra to r va yengil y arad o rlar ic h id a n ikkita sanitar). Saralash m ay d o n ch a d a ish quyidagicha taq sim la n ad i. Y aradorlarni m ashinalardan tu sh irish vaqtida vrach yoki feld sh er birinchi ko‘rigi o ‘tkazadi, sh o sh ilin c h yordam ga m uhtoj b o 'lg a n la ri www.ziyouz.com kutubxonasi bevosita bogMov xonalarga yuboriladi. Qolgan y arad orlarni saralash m ay d o n ch a sid a q a to r qilib joylashtiriladi (P irogov qatori). S aralash brigadasining v rachi yarador oldiga kelib, shikoyatlarini a n a liz qiladi, yaradom ing h o latin i baholaydi, bogMovlarni va im m o- bilizatsiya sifatini, ularni k o ‘rishni bogMovlarni yech m asd an am alga oshiradi. Saninstruktor, dozim etrist dozimetrik kontrol o ‘tkazadi. Vrach d iag n o z qo'yad i, tibbiy y o rd am hajm ini belgilaydi va yordam o ‘tkazish joyini belgilaydi. B elgilangandan keyin vrach registratorga diagnozni a y tib luradi. U birlam chi libbiy kartochka yozadi. Feldsherga esa z a ru r boMgan davolash — profilaktika tadbirlarni o ‘tkazishni buyura- d i. U n d a n keyin vrach, ikkita feldsher bilan registrato r keyingi yara d o r yoniga boradi va uni k o ‘radi. Shu vaqtda registrator BTK ni p asport qism ini toMdirib boMadi. Birinchi feldsher yaradorga ko'rsatgan tib b iy yordam ini aytib tu rg an i yoziladi. F eld sh er vrach ko‘rsatm alarini bajaradi va saralash xulosasini sara lash m arkaziga m os qilib belgilaydi. U n d a n keyin feldsher va registrator 3 -y arad o r yoniga boradi va b. S aralash brigadasi 1 soat ichida 15—20 y arad orlarn i, 1 0 -1 2 kasal- larni libbiy saralashlarini o ‘tkazadi. Y aradorlar va kasallarni saralash m a y d o n c h a s id a o ‘z la rig a tib b iy yordam k o ‘rs a tilg a n d a n keyin k o 'c h irish n i iloji boMganlari k o ‘chiriladi. Sanitar yaradorlarni ko‘zdan kechirishga tayyorlaydi, instrum entni sterilizatsiyalaydi, xonani dezinfeksiyalaydi va yigMshtiradi. Registrator shifokorning aytganini, b em o r va yaradorlarni qayd qiluvchi jurnal, qon o ‘rnini bosuvchilari quyishni hisobot jurnaliga yozadi. BogMov xonasida 1 yoki 2 brigada ishlaydi. Brigada shifokor, feldsher (ham shira) va san- itardan iborat. 2 ta brigadaga BrTP bogMov xonasining yordam hajmi harbiy va tibbiy holatga bogMiq. BrTP bogMov xonasida birinchi shi fokor yordamini barcha chora-tadbirlari 2 guruhga bulinadi: I — kechiktirib b o ‘lm aydigan, hayot uchun xavf tu g kdiruvchi chora- tad b irlar; II — kechiktirib b o la d ig a n chora-tadbirlar. I gu ru h I. A silksiyaning b arch a turlarini y o kq o tish , su n ’iy nafas o ld irish , kislorod berish. 2. V aqtinchalik q o n ketishni to ‘xlatish va avval q o ‘yilgan jg u tla rn i nazo rat qilish. 3. G e rm e lik (okklyuzion) bogMov qo 'y ish , ochiq va klapanli pnevm otoraksda plevrani punksiya qilish. 4. Shok bilan kurash ish - novokainli blo kad a, shokka qarshi s u y u q lik la r va o g ‘riq siz ]a n tirn v c h i d o ri-v o sita la r y u b o rish , fabelli s h in a la r bilan tran sp o rt im m obilizatsiyasi. 5. O g l r qon ketganda b o g ‘lov xonasida vrach, feldsher, ham shira, san itar faoliyal ko‘rsatadi. Ishga vrach -sto m ato lo g va ap lek a boshlig‘i jalb qilinadi. Ikkinchi shifoko r ham shira bilan avtobogMov xonasida ishlashadi, bem orlar katta rn iq d o rd a kelganda b u n d a n istisno holat hisoblanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Bog‘lov xonasida ish quyidagicha tashkillashtiriladi. S h ifo k o r be- m o r va y arad orlam i ko‘zdan k ec h irad i, eng qiyin m an ipu ly atsiy ani bajaradi, stom atolog, ham shira, ap tek a boshlig‘i, feldsher, san itark a - larning ishini boshqaradi. B rT P va quyish ham da q o n o ‘rnini bo su- vchi hisob-kitob jurnaliga yozishlam i aytib turadi. V ra ch -sto m ato lo g bog‘lov m ateria! va instru m entlar u ch u n stol tayyorlaydi, sh in a va b o g lo v la r q o ‘yadi, dori-vositalar yub o rad i, vrach k o ‘rsatm asi bilan m anipulyaîsiya bajaradi. A pteka boshlig‘i q o ‘l-oyoqiarga bogMam va shina q o ‘yishga yordam lashadi, hujjatlarni to ‘ldiradi. Feldsher va ham shira bog‘lov va shinalar q o ‘yishg‘a yordam lashadi, turli m anipulyaîsiya qiladi. Ishlash u c h u n bu yerda k o m p lek tla rd an V - l , V - 4 , V - 5 , 0 2 in g a ly a to r , s a n i n s t r u k t o r s u m k a la r i va boshqalardan foydalaniladi. B o g lo v b o lim ig a y o lla n m a berilgan yara- d o rlar parvarish qilinadi, ularga kerakli tibbiy yordam beriladi. Bog‘lov xonasi BrTPning asosiy funksional bo ‘linmasi hisoblanadi. U S T -5 6 avtobog‘lovning bazasida yoyilishi m um kin. Bog‘lov x o n asi da ko‘pincha ikkita bog‘lov stoli yoyiladi. Aseptika sharoitlarni yaratib berish shart (sterilizator, biks, bo g ‘lov-steril m ateriallar bilan birga, umivalnik va q o llam i yuvish uchun tog‘oralar, asboblar, m edikam entlar, am pulali preparatlar, steril eritm alar va bem orlarni qayd qilish u chu n stollar tashkil qilinadi). Bog‘lov x onasida ishlash u chu n quyidagi kom - piektlar ishlatiladi. V—1, B—1, B—2, tibbiy hujjatlar (B T K -b irlam ch i tibbiy kartochka), qon quyish va q o n n in g o ‘m in i bosuvchi p re p ara tlar jurnali, saralovchi narsalar. A lbatta prim us «shmel» - sterilizato r bilan b o ‘lishi shart. Yilning sovuq paytida isitgich o ‘m atiladi. III A g u ru h - y arad o rlar q ab u l saralash boM im ida y o rd a m k o ‘rsatiladi (travm atik shok belgilarisiz, bosh, qorin ja ro h a tla n g a n d a , k o ‘krak qafasini ochiq yoki yopiq pnevm otoraksisiz y aralan g an d a , yengil y arad o rlar keyingi bosqichiga k o ‘chirilishi kerak boM ganlar. B - yeng‘il yaradorlar, 2 - 5 k u n d a davolan adigan lar, u la r yo r- dam ni qabulxona-saralashda oladi va B rT P da qoldiriladi. IV g u ru h - yengil y a r a d o r la r Y Y X D G k o 'c h ir ilis h i k e ra k boMganlar. V guruh - term inal holatdagi yaradorlar. Q abul qilish - saralash. Q abul qilish - saralash b o 'lim i p an a joyda tashkil qilinadi. B em orlarni ko‘chirish unda zam billarni ostiga q o ‘yish u c h u n tag- liklar yoki yaradorlam i ko'chirishga m o ija lla n g a n k o ‘p qavatli sta n o k - lar bilan t a ’m inlanadi. 0 ‘tirad ig an y arad o rlar uch un skam eyk a, re- gistratsiya u ch u n stol, dorilar u c h u n stol, um ivalnik, tabel tra n sp o rt shin alar kom plekti, 0 , ap paraturalari va b o shq alar bilan ta 'm in la n a d i. Bu yerda ham yarador va b em o rla rn i saralash xuddi saralash m a y d o - nidek b o 'lad i. Y arador va b e m o rla r tibbiy yordam o lg an d an s o ‘ng www.ziyouz.com kutubxonasi k o ‘chirishga olinadi. S h u n in g u ch u n saralash m ayd on chasida tibbiy y o rd a m k o ‘rsatish u ch u n v o sitalar (kislorod, an tibio tik , qoqshol ana- to k sin i, yurak va og‘riqsizlantiruvchi vositalar, sh in alar, b o g lo v m a- te ria lla r va h.k.) saralash m ay d o n id a yoki qabul qiluvchi saralovchi v ra c h saralash brigadasida y a ra d o r va bem orlarni 4 guruhga ajratadi: 1 g u ru h saralash postida ajra tilad i, atrofdagilar u ch u n xavfli. IV gu- ru h A— og‘ir yaradorlar b o g ‘lov sharoitida b irin chi navbatda vrach y ordam iga m uhtojlar (q o ‘l, oyoq uzilishi, II — III darajadagi shok, ta sh q i qo n ketishida e rta jg u t qo'yilganda, yaqqol asfiksiya bilan, o c h iq va klapanli p n ev m o to rak s); B - yaradorlar, vrachlik yordam iga ik k in ch i navbatda bog‘lov yordam iga m uhtojlar (o y o q -q o ‘l jaro h a t- lan g an d a , um urtq alar shikastlang anda, chanoq shikastlanganda, shok r iv o jla n is h xavfi b o ‘lg a n d a va h.k. U la rd a s h o k o ld i o lin a d i, o g ‘riqsizlantiriladi, im m obilizatsiya qilinadi. Bu guruhga aralash jaro - h a tla rn i Z M , R M bilan zararlanganda M IP (m axsus ishlov posti)da m axsus ishlov b erilganlam i kiritish mumkin. 0 ‘p k a s h is h id a m assiv qon c h iq a rish 1. S h ok rivojlanuvchi xavfini tu g ‘diruvchi tran sp o rt im m obolizat- siyasi yetishm ovchiligini y o ‘qotish. 2. A niq shok holati k u zatilm agan, lekin oyoq va q o l l a r jarohatini n o vok ain bilan blokada qilish. 3. A ntibiotik yuborish. 4. RM va boshqalar b ilan ja ro h a t yuqqanda, b o g io v la rn i alm ash- tirish . B r T P tib b iy h u jja tla ri l.B T K . 2. Jaro h atla n g an larn i va bem orlarni hisobga olish jarid a- si. B TK tibbiy ko'ch irish bosqichlarida tibbiy yo rd am ni t a ’m inlovchi h isob lanadi. B TK yuridik hujjat b o l i b fakt, vaqt, jaro h a tn in g sababi va xarak- te ri, frontda b o ‘lganligini tasdiqlovchi yuridik xujjatdir. B TK yuridik hujjat k o ‘chirish bosqichlarida tibbiy saralashni oson- lash tirad i, yaradorni d av o lan ib boMguncha kuzatiladi, so ‘ngra arxivga to p sh irilad i. BTK B rT P da to ‘ldiriladi, ya’ni saralash m aydonchasida sh u bilan birga ATO ga va davolash muassasasi jaroh atlarga va be- m o r la r g a B T K siz tu s h g a n la r g a b o g lo v x o n a s id a toM diriladi. Ja ro h a tla n ish i um um iy m a ’lu m o tlari beriladi: diagnoz, sana, jarohat a n iq vaqti, hajm i, yordam ko‘rsatilgan joyi, ko ‘chirish usuli va vositasi. Q o ld irib boMmaydigan y o rd a m d a yoki um um iy oq im d an yaradorni ajratish u chun B rTPni rang b aran g chiziqlari tibbiy k o ‘chirish keyin- gi bosqichlarini belgilaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi Qizil c h iz iq -n a v b a tsiz zudlik y o rd a m , b u chiziqni tibbiy y o rd a m ko‘rsatgan joyda ko‘rsatiladi. Q ora ch iziq —infeksion yoki psixik kasallik ko‘rsatkichi, buni z u d - lik bilan ajratish kerak. Bu chiziq to d av o lan ib boMguncha tu rad i. Ko‘k chiziq—radiatsiyali jaro h at, bunga zudlik bilan maxsus m u o la- jalar o 'tkaziladi. Radiatsiya bilan ja ro h a tla n g a n la r m a’lum oti kasallik tarixiga kiritiladi. Sariq c h iz iq - Z M bilan zararlangan m axsus muolaja zarur. B T K n i to ld iris h d a chiziq ch alar saqlanadi. C h u n k i og ‘ir jaro hatlan gan y a ra - d o m i keyingi bosqichlarda birinchi n av b a td a tibbiy yordam ga m u h to j bo‘lgani u ch u n aralash jarohatlarga 2 yoki 3 ta chiziq q o ‘yiladi, y a ’ni jarohat kasallik yoki shikastlanish b ilan birga b o ‘lganligiga qarab t i b biy yordam k o ‘rsatilganidan so ‘ng c h iz iq la r olib tashlanadi. T ib b iy kartochka bilan birga koreshok toM diriladi va shu koreshok B T K toMdiriladigan joyda qoladi, pasport tu rin i k o ‘chirilib sarlavhadan key in yozib q o ‘yiladi. Tashxisi aniq yozilib, tib b iy yordam ko‘rsatish g ra fa - si to id irila d i. ToM dirilgandan so ‘ng v ra ch familiyasi, yordam b e ig a n shaxs, qism nom eri yoziladi. BTK ni to ‘ldirib boMgandan so ‘ng u n i bogMovga yoki kam zulining chap c h o 'n ta g ig a q o ‘yiladi. B rT P y o r dam hajm i qilish jang m aydonidan shikastlanganlarni yoki ja ro h a t olganlarni om m aviy tushishiga bogMiq. 1 kunlik jang da 150—200 y arador qabul qiladi. Shulardan 50 foizi o g ‘ir yoki o ‘rta h o latd ag i jaro hatlanishlar b o la d i. Bitta tibbiy b rig ad a o ‘rtacha bir ku nd a j a r o hatlangan yaradorga 20 ming b em orga xizm at ko‘rsatadi, b itta b e - m orga 3 daqiqa vaqt ajratiladi. Ja ro h a tla n g a n la rn i om m aviy tu s h g a n - ida 1 2-1 5 % ini B rTP bogMov xonasiga yuboriladi. K o‘chirish m aydonida feldsher va s a n ita r ishlaydi. U yerda 19—20 ta joy bo‘lib, moslashtirilgan o ‘rinlarga joylashtiriladi. Yengil ja ro h a t oiganlar joyini alohida qiladi. Yozgi paytda k o ‘chirish maydoni brezen t ostida joylashgan b o lib , bunda tagliklar nosilka ostiga oziq u c h u n , idish tovoq uchun tibbiy yordam stol tagiga q o ‘yish mumkin. K o‘chirish joyida bog‘lovlarni to ‘g ‘rilab bintlash m uolajalarini o ‘tkazib, o g ‘riq qoJdiruvchi m oddalar yuboriladi. Jaro h at olganlarni ko‘chirish navbatiga va transport xiliga qarab joylashtiriladi.B irinchi navbatda ichki q o n ketish, qorin sohasida yoki ko‘krak sohasida jarohat oiganlar ko‘chiriladi. Jaro h at olganlarga ovqat yoki suv b erilad i. K o'ch irishd an a w a l hujjat tekshiriladi. Maxsus ishlov b erish m aydonini alohida, y a ’ni funksional b o lim la rd a n uzoqroq jo y lash tirila d i. Uni tasm alar b ila n belgilab ikkiga b o la d i: toza va kirga. M IM alo h id a dezaktivatsiya, degazatsiy a, dezinfeksiya v o sita la r bilan t a ’m inlanadi. M IM da s a n ita r-in stru k to r yoki sanitar ishlay di. Izolyator 2 lager palatkalarga yoki y e r ostida b o lin a d i. N o silk a ostiga idish-tovoq, umivalnik, tagiga taglik bilan ta ’m inlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi XIII bob. YARA INFEKSIYASI. UNING O LD IN I OLISH VA DAVOLASH Hozirgi vaqtda m a ’lum ki o ‘q yaralar b irlam ch i m ikroblar bilan ifloslangan. Y aralanish vaq tid a yaraga m ikroblar yaralovchi snaryad va yot jism lar bilan tu sh ad i. Y aralangandan s o ‘n g o ch iq yaraga m ikroblar tushishi sababli ik- kilam chi ifloslanadi. Y araga tushgan m ikroorganizm lar yaradan oqib chiqayotgan qo n va ekssudat bilan chiqib ketishi, qism an fagotsitoz va nospetsefik im m u n ite tn in g gum oral om ili uchraydi. B unda yara jarayoni yiringlam asdan kechadi. 0 ‘q yaralarda yara infeksiyasining rivojlanishi uchun q u lay sh aro itlar yaratiladi. 0 ‘q yaraning ifloslanishini yara infeksiyasiga o ‘tishda um um iy va m ahalliy xarakterdagi o m illa r olib keladi. U m um iy o m illarg a: q o n y o ‘qotish, o ch lik , sov qo tish, y om on o g ‘riqsizlantirish va yetarli im m obilizatsiyasining y o‘qligi, o ‘tuvchi ra- diatsiya kiradi. M a h a lliy o m illa r g a : y a ra d a n e k ro tik va tik la n m a y d ig a n t o ‘qim alarning b o ‘lishi, o ‘q yaraning m urakkabligi; yara sohaning ishem iyasi (qon to m irla rn i spazm i, magistral qo n tom irlarning shi- kasti, jg u t q o 'y ilish i); su y a k la m in g sin ish id a im m ob ilizatsiyan in g y o ‘qligi yoki steril em asligi natijasida suyak b o ‘laklar to ‘qim alarining ikkilam chi shikasti; y aralarn i radioaktiv yoki zaharlovchi m od dalar b ilan ifloslanishlari; b irlam ch i jarrohlik ishlovining past sifatliiigi va kech bajarilishi kiradi. Y ara infeksiyasi b u — m akroorganizm bilan m ikroorganizm ning o ‘zaro t a ’siridir. Ik k in ch i ja h o n urushida 10% yaradorlarda parchali yaralanishlardan s o ‘ng y aran in g infeksiyasi asorati kuzatildi. Eng ko‘p xillarda yiringli infeksiya - 7,3%; kam anaerob klostridiai —1 - 2 % va nisbatan ju d a kam qoqshol - 0,07% . Yara infeksiyasi quyidagi turlarga ajratiladi: “ yiringli; — chirituvchi; — anaerob; — qoqshol. Yiringli infeksiya Yiringli yara infeksiyasi yara infeksiyasining eng ko ‘p uchraydigan turidir. Yiringli yara u zo q m uddat davom etadigan b o ls a , odatda, stafilokokka gram m an fiy m ikroblar - ichak tayoqchasi, protey va b o sh q alar q o ‘shiladi. K eyinchalik gramm anfiy m ikroorganizm lar us- tu n kelib, yiringli yallig‘lanishini uzoq davom etishiga olib keladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Yiringli yara infeksiyasi yaralanishdan so*ng 3 - 5 kun o ‘tgan d an keyin klinik belgilari nam oyon boMadi. Y iringlash tan a h aro ratin in g ko‘tarilishi, titroq, pulsning tezlashishi, neytrofilni chapga urilishi katta leykotsitozi kabi um um iy beigilarda nam oyon boMadi. Mahalliy: yarada og‘riq kuchayadi, yallig‘lanish ortadi va yara ch etlarid a giperem iya, uning devorlari yiring bilan qoplanadi, y arad an yiring oqish pay do boMadi. Agar ch o k q o ‘yilgan boMsa, u o ‘lgan t o ‘qim aga botib kiradi va patologik yara ajratm asining cliiqib ketishini qiyinlashtiradi. 0 ‘rab turgan teri osti to ‘qim a va m u sh ak lara ro yogk kletchatkasi- ning jarayonga jalb etilishi yara von fiegnion asini rivojlanishiga o lib keladi. Bunda kletch atk an in g yiringli inllltratsiyasi an iq chegaraga ega bo'lm aydi. Abssess — chegaraiangan dem arkatsion ley k o tsitar devorli yoki fi- broz kapsula yuzaga kelgan lokal to 'q im a la rn in g yiringli erishidir. Klinik abssess ustida shish, teri qavalining giperem iyasi; paypasla- ganda kuchli o g 'riq va shish o'rtasida b o ‘shash ish , abssess bo‘shlig‘ida suyiiq yiring b o ‘lsa jim irlash aniqlanadi. Y iringli t o ‘p la m a bu y irin g n i y a ra y o n id a g i c h o 'n ta k la r id a to ‘planishiga aytilib, yara a r ig i orqali y o m o n drenajlanadi. Y iring cho'n tak larg a m exanik ravishda tushadi. K linik yiring to 'p lam larin i belgilari kam ko‘rinarli va shu sababü tashxis q o ‘yish qiyinroq boMadi. Ayrim vaqtlarda gum on sababü d iagnostik punksiya vaqtida an iq - lash m um kin. S uyakning yiringli jarayonga to rtiü sh i, davolashi qiyin beriladigan o ‘q osteom iyelitiga olib keladi. A yrim vaqtlarda kechishi surunkali xususiyatga ega b o 'lib , suyak q ism la rin i ikkilanichi o ‘lini va sekvestrlari yuzaga kelishiga sabab b o la d i. Teshib kirgan yaralanishlarda yiringli jaray o n organizm ning seroz bo ‘shliqlarida suyuq yiringni to'planishiga — em piyem aga olib keldi. Yiringli peritonitlar, artritlar va perikarditfar aslini olganda em piyem a- dir. O datda em piyem alar og‘ir kechishi, davolashga qiyin berilishi, yu- qori haroratli kechishi bilan ajraladi. Yiringli infeksiyali yarani davolashda aw al yara ajratmasini erkin oqib chiqishiga im kon yaratish zamr. Nekrotik to kqim alarni va yot jism iarni olib tash lab, yaraga ikkilam - chi jarrohlik ishlovi beriladi. Yara keng o c h iq ho latd a qoldirilib, 10 % natriy xlorid eritm asi bilan shim dirilgan ta m p o n la rn i bo ’sh h o la t da q o ‘yib to ‘ldiri)adi. Yara yon ilcg m o n alari, abssesslar, yiringli to 'p la m la r yoriladi va drenaj q o ‘yildi. Y iringli b o 'sh liq lar an tiseptik eritm alar (vodorod perikisi, furatsillin, rivan ol, 2%li xloram in e r it m asi, antibiotik eritm alari va h.k. bilan yuviladi. U m um iy yiringli infeksiya. Bir q a to r o g kir-k a tta o ‘q yarali d a r- m onsizlangan y arad o rlard a, yiringni o q ib ch iq ish i qiy in lashg and a, m ikroorganizm lar yuqori virulentligida davoni o'tkazilishiga qaram asdan www.ziyouz.com kutubxonasi yiringli infeksiya avj oladi. T o ‘q im alarning parch alanish idan hosil b o lg a n toksik p ro d u k tla r, bakteriyalarning toksinlari va infeksiyasi chiqaruvchilarni o ‘zIari k o ‘p m iqdorda um um iy aylanib yurgan qonga tushadi. Y iringli-rezorbtiv isitm a. Bu organizm ning og‘ir yiringli infeksiya yarasiga u m um iy jav o b id ir. Y iringli-rezorbtiv isitm aning klinik belgi- larining ko‘rin ish Iari yaran in g kattaligi va h olatig a, shikastlangan to ‘qim alarning h ajm ig a, m ahalliy yiringli infeksiyaning tarqoqligiga va yiringli to ‘p Ia m larn in g borligiga to ‘g ‘rid an to ‘g ‘ri bog‘liqdir. Y ara- dorlam ing u m u m iy ahvoli sezilarli y om onlashadi, giperterm iya sutka davom ida h a ro ra tn i egriligi katta to ‘lib chiqishlari yuzaga keladi, qaysiki yiringli to ‘plam yuzaga kelganligidan yoki yangi yiringli o ‘chog‘i paydo bo ‘lib, y irin g ushlanib qolganligidan dalolat beradi. Q on tek sh iru v larid a neytrofilli leykotsitozning leykotsitar form u- lasini ko‘rinarli c h a p g a surilishi, eritrotsitlar c h o ‘kish tezligining o sh - ishi, anem iya se k in -a s ta ortib borishi, gipoproteinem iya kuzatiladi. Y iringli-rezorbtiv isitm an i uzoq m uddat davom ligi yaradorning ozi- shiga olib keladi. Y iringli-rezorbtiv isitm a ko‘p jih atd an m ahalliy yiringli jarayonga bog‘liq b o ‘lib, yaraning qayla jarrohlik ishlovi yiringli to ‘plam ni yorish, yiringlarni yetarli drenajlash tashkil qilish davolashning muvoffaqiyatli- ligini aniqlab b erad i. S huningdek, q o n , plazm a, oqsil o 'rn in i bosuvchilarni quyish; yu- qori kalloriyali, o q sillarg a boy ovqatlanish, v itam in lar davolashda m uhim aham iyatga ega. B irla m c h i y irin g li o ‘c h o q n i y o ‘q o tis h y a ra n in g o ‘z - o ‘z id a n yo‘qolishiga olib keladi. Yara sepsisi. Bu t o ‘g ‘ridan to ‘g‘ri b irlam chi yiringli o ‘cho q d an bogliq ligini y o ‘q o tg a n um um iy yiringli infeksiyadir. U zoq m uddat yiringli y a ra n in g , y irin g li-rez o rb tiv isitm an in g mavjudligi ozishga, parenxim atoz a ’zolarining distrofik o ‘zgarishlariga, im m unologik m uh o- fazaning sezilarli pasayishiga, organizm ning um um iy areaktivligi rivoj- lanishiga olib keladi. Og‘ir yiringli ja ra y o n asosida yara infeksiyaning birinchi kunlari- ning o ‘zidayoq taraq q iy o tid a sepsisga olib kelishi m um kin. K o‘p klinik belgilarining b ir-b irig a o ‘xshashligi sababli sepsis va yiringli-rezorbtiv isitm ani taq q o slash diagnostikasi m a’lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Sepsisga q o n d a m ikroblarning borligi xarakterli bo ‘lsa-da, garchi bu ko‘rsalkich m ajb u riy hisoblanm aydi. Sepsisning 2 ta asosiy shakllari ajratiladi: septikopiyem iya uzoq joylarda yiringli m etastalarning borligi; septisem iya — yiringíi m etastaz- larsiz. Sepsis yirin g li-rezo rb liv isitmaga n isbatan ju d a zararli va o g ‘ir o ‘tadi. www.ziyouz.com kutubxonasi K linik sepsis y u q o ri isitm a, titrash b ila n q o ‘z g ‘alish , vasvasa k o 'rin ish id a b o ‘Iadi. T eri qavatlari o q im tir, y arasim o n tusda. Ish ta - hasi buziladi, v aq ti-v aq ti bilan qusish, ichburug* b o 'lad i. A nem iya, yotoq yara, p n ev m o n iy a, trom boflebitlar rivojlanadi. Q o n d a n ey tro - filli leykotsitoz, lim fopeniya, aneozinofiliya, gip o p ro tein em iy a. Y arada m ahalliy ikkilam chi nekrozlar yuzaga k elad i, granulyatsiyalar su st, ikkilam chi q o n o q im la r bo‘lishi m um kin. S epsisni davolash ko*p q i- yinchiliklar tu g ‘d irib , katta harakatlarni ta la b eta d i. Y araning ikkil am chi jarro h lik ishlovi, abssesslar, flegm on alar, yiringli to ‘plam Iari, m etastatik yiringliklarni yorish ularni an tise p tik e ritm a la r bilan y u - vish va keng d renajlash bajariladi. Y a rad o m i h a y o tin i saqlab qo lish m aqsadida keng yaralarda va yiringli infeksiyani tarqalganligida q o ‘l- oyoqlarda am p u tatsiy a bajarishga ko‘rsatm a keng aytiriladi. Oxirgi yillarda sepsisning kechishi 3 t a asosiy fazaga ajratilad i. BoshlangMch - toksem iya fazasi. Intensiv d a v o o lib borilsa, uni 10— 15 ku nda y o ‘qotish m um kin. A gar sepsisning klinik k o ‘rinishlari avj o lib b o rsa, lekin yiringli o ‘ch o q lar b o lm a s a , unga septisemiya fazasi deyiladi. Jarayonni yanada davom etish va m etastatik yiringli o ‘c h o q la r s o d ir b o ‘lsa unga se p - tikopiyem iya fazasi deyiladi. M ikro floraning t a ’sirchanligini aniqlab, k a tta d o z a d a m ahalliy va vena tom iriga an tib io tik lar q o ‘l!aniladi. D ezintoksikatsiya m aqsadida katta m iq d o rd a v en a tom iriga n atriy xloridli izoto nik eritm asi, 5%li glukoza e ritm a si, g em o d ez , re o p o li- glyukin, qayta q o n , plazm a, oqsilli p re p a ra tla r qu yiiadi. Y uqori k al- loriyali oqsillarga va vitam inlarga boy o v q atlar, ay rim hollarda o z u - q alar aralashm asini qoringa tushirilgan zo n d o rq a li berish zarur. Im - m unologik him oyasini oshirish m aqsadida stafiio k o k k a qarshi g a m - m a-globulin, im m u n plazm a q o lla n ila d i. S ep sis va to k sik o -rezo rb tiv isitmali yaradorlar to um um iy yiringli infeksiya tugatilm aganligiga q ad a r transpo rt v o sitalarida k o ‘chiriIishga yaroqsiz. C hirituvchi infeksiya. Ayrim yaradorlarda k lin ik kechishi o d atdag i yiringli va an a e ro b klostridial infeksiyadan farq lan u v ch i alo h id a yara in fek siy asin in g o g ‘i r tu ri rivojlanadi. B u n d a y in fek siy a y u m sh o q to ‘q im alarning qalin massivini ch u q u r y a ralan ish larid a, ayniqsa o ra l- iq, ch a n o q , so n , k o 'k rak , q o rin d a k u z a tila d i. C h irish infeksiyasi to ‘q im alarning yiringsiz progressiv nekrozi va c h irish li erishi b ilan ajraladi. Y arad o rlam in g ahvoli tez va progressiv y o m o n la sh a d i, o rg an izm - ning og‘ir intoksikatsiyasi va suvsizligi o rtib b o ra d i. C h irish in fek - siyasida asosiy davolash chora-tadbirlari h a m m a o ‘lgan va eriyotgan to ‘q im alam i kesib tashlash va keng d re n a jla s h d a n ib o rat. C h irish www.ziyouz.com kutubxonasi infeksiyasining k e n g tarqalgan form alarida q o ‘l-o y o q am putatsiyasini bajarishga k o ‘rsa tm a a n c h a kengayadi. B uni kechiktirish xavfli, chunki tanaga tarq alg an ja ra y o n n i endi to ‘xtatib b o ‘lmaydi. Yana klinik b elg ilarid an yuqori h a ro ra t, puis tezlashgan, labil, AQB n o tu rg ‘u n , h a n sira sh , adinam iya, anoreksiya, anem iya va gi- p o proteinem iya k u zatilad i. Yara atrofida ayrim hollarda epiderm is- ning ko‘ch ish i k u zatilad i. Ichida gem orragik suyuqlikli yassi q o ram tir p u fakchalar k u z a tila d i. O d atda sepsisning rivojlanishi oq ib ati o ‘lim bilan tam o m b o ‘ladi. D avolashda m ikrobga qarshi dorilarni katta do- zada qo'IIashnin g m u h im aham iyati bor. A naerob klostridial infeksiya- da levom itsetin, klandam itsiri, rifampitsin, penitsillin eng yaxshi natija beradi. K o ‘p a n a e ro b la r u c h u n m etabolik z a h a r - m etronidazol (trix- opo l) yaxshi t a ’s ir eta d i. U ni og ‘izga tabletkad a, rektal sutkasiga 0,5 x 3 - 4 m arta yoki 1 g d an h a r b ir 6 soatda vena tom iriga tom chilab yuboriladi. O g‘ir e n d o to k sik o z n i kam aytirish m aq sad id a infuzion davoni d iu - rezni k u c h a tiru v ch i, antigistam in , vitam inlar, yurak faoliyatini oshi- ruvchi d o ri-d a rm o n la r q o ‘llaniladi. K eyingi v a q tla r d a ja rro h lik va m e d ik a m e n to z d a v o n i a n c h a toMdiruvchi g ip erb a rik oksigenatsiya m uvaffaqiyatli q o ‘IIaniIm oqda. A naerob klostridial infeksiya K lostridial sp o ra hosil qiluvchi anaerob, yana gazli g angrena nom i bilan m a ’lu m sp etsifik anaero b infeksiya Ikkinchi ja h o n u ru shida 1 -2 % y arad o rlard a kuzatilgan. Bu eng o g ‘ir yara infeksiyalaridan biri b o ‘)ib, 2 0 - 5 0 % hoJlarda o lim g a olib keladi. U larning rivojlanishiga m ik ro o rg an izm lar h a y o t faoliyatining b ir q a to r qulay sharoitlari: k a t ta massiv sh ik astlan g an va o ‘!gan to ‘qim alar, y aralam in g ko‘p ch u - q u r c h o ‘n tak lari va m ushakiararo yoriqlarini yot jism va d e tritlar bilan to ig a n lig i; y a ra n i tupro q bilan k o ‘p ifloslanganligi; q o n to m ir shikastlari n atijasid a q o n aylanishining buzilishi, q o ‘l-oyoqda jgutning uzoq m u d d at tu rg an lig i, k o ‘p q o n yo‘q o tish , yaralarga kech va t o i i q ishlovi b o ‘lm agan jarro h lik ishlovi, ko'rsatilm agan holiarda yaraga chok q o ‘yish. A naerob infek siy an i chaqiruvchi asosiy to ‘rt turi m a’ium . G azli gangrena kJostridiyasi (C l perfringens) inten siv gaz hosil qilish xu- susiyatiga ega b o ‘lgan kuchli nekrotoksik va gom otoksik to ksin lam i chiqaradi. Z a ra rli shish klostridiyasi (C l oedem aticus) to ‘qim alarda tez tarqaluvchi sh ish n i chaqiradi. T o 'q im a la m i erituvchi klostridiy (C l hy sto liticu m ) p ro teo litik ferm entlar ch iq arib a tro f to ‘qim a!am in g tez erishiga o lib keladi. Septik klo strid iy (C l septicum ) to ‘qim a!arda gaz hosil qilish, shish va to ‘q im alarn in g chirishli parchalanishini chaqiradi. www.ziyouz.com kutubxonasi A naerob infeksiya dum ba, son va b o ld ir so halarin i y aralanishla- rida ko‘p roq u chraydi. O yoqlarda a n a e ro b infeksiya qoMdagiga n is- batan 5 m arta k o ‘p uchraydi. U ning rivojlan ish ig a b ir q anch a o m il- larga bog‘liqlik to m o n la ri bor. Yilning b a h o r — kuz oylarida m aksim al boMib (loygarchilik, n a m - garchilik) m inim al yoz oylariga to ‘g ‘ri k elad i. Y aralanish vaqtida k i- yim parch alarin in g yaraga kirishi a n a e ro b infeksiya m anbayi b o ‘lib hisoblanadi. Parchali yaralanishlarda anaero b in fek siy an in g asorati o ‘qli y a ra - lanishga q arag an d a 1,5 m arta, ko‘r y a ra la rd a tesh ib o ‘tgan y a ra la - nishga q araganda 2 m arta k o ‘p uchragan. Q o ‘l-o y o q lar yaralanib, suyaklar sinishi b ila n b o ‘lganda, yu m sh o q to 'qim alarning yaralanishiga qaraganda 3,5 m arta ; magistral q o n to m ir shikastlarida 8 m arta ko‘p uchraydi. Y a ra la rd a an aero b infeksiyalar m onom ikrob shaklida em as, balki p o lim ik ro b lid ir. Bu o ‘z n av batid a tashxis q o ‘yish, oldini olish va davolash ch o ra -ta d b irla rin i an ch a q i- yinlashtiradi. A n a e ro b k lo strid ia l in f e k s iy a la r tasn ifi U yoki bu an a e ro b infeksiyani c h iq a ru v c h in in g turini ortiqligiga qarab m ah alliy va u m um iy belgilar d a ra ja si an iq lan ad i. A n a e ro b infeksiyaning tin ik b ir q ato r belgilarini a jra tish m um kin: 1) anaerob infeksiyaning eng birinchi belgisi yara atrofidagi sh ish - ning ortib borishi. Q o ‘l-oyoqqa q o ‘yilgan lig a tu ra 1 - 2 soatdan s o ‘ng shishning progressiv kattalashuvi sababli te rig a b o tib kiradi (M e ln ik ov belgisi); 2) yarada tiqib boruvchi og‘riqning k u ch a y ish i, qaysiki q u ru q va seroz-gem orragik ajratm a bilan farqlanadi. 3) paypaslaganda yara atrofida krep itatsiy a (q o rn i g ‘ijirlaydi) a n iq lanadi. Y ara ch etlarig a bosilganda gaz p u fa k ch alari ajraladi; 4) «qaynatilgan g o ‘sht» tusli m u sh ak larn in g yaraga chiqishi; 5) yara hidsiz yoki kuchsiz achigan k aram n i eslatuvchi hid boMishi m um kin; 6) jaro h a tla n g an joyning terisi ichida g em o rrag ik suyuqlikli p u - fakchalar, yara atro fid a q oram tir va y ash ilsim o n d o g ‘lar; 7) y arad o m in g um um iy ahvoli tez y o m o n la sh a d i. T ana h aro rati ko‘tarilishi (37,5—38,5°S) vaqt b o ‘yicha p u lsn in g b ir daqiqada 120 m artagacha tezlash ish id an ilg‘orlab ketadi. A naerob infeksiya gum on qilingan y a ra d o rla r ATO yoki g o sp i- talning alohida xonasiga yotqiziladi. Tashxis b o g ‘lov yechilgandan s o ‘ng aniqlanadi. R entgenografiya y ordam ida t o ‘q im a la rd a gaz borligi va infeksiyaning ch u q u rlik k a teri osti to ‘q im a s id a (epifastsial fo rm a ) www.ziyouz.com kutubxonasi kunlab havo p u fa k ch alarin in g («ari ini») b o lis h i; archasim on xarak- terdagi ko‘rinishi m u sh ak lara ro gaz tarqalganin ing belgisidir. O ldini olish. A n a e ro b infeksiyaning old in i olish istalgan yara infeksiyasida o ‘tkaziladigan chora-tadbirlar bilan bir xildir: yarani b u n - d an keyin iflo slan ish d an saqlash, q o ‘l-oyoq im m obilizatsiyasi, yara atrofidagi to ‘q im alarg a an tib io tik lar yuborish, qo n y o ‘qotish va shok bilan kurashish. K atta m ushak qatlam larining keng jaroh atlarid a, yara- ning tuproq bilan k o ‘p iflostanishlarida, m agistral qon to m ir va suyak- la r shikastida y aralarg a e rta jarro h lik ishlovi berish va yara atrofiga an tibio tik lar y u b o rish hal qiluvchi aham iyatga ega. Y arado rlar tashxis q o ‘yilgandan s o ‘ng a lo h id a anaero b xonaga yotqiziladi. Ishlatilgan bo g ‘lov m ateriallari va y o g 'o c h taxtakachlar yoqiladi. Kiyim , x alatlar alohida 2% n atriy g id ro k a rb o n a t eritm asida ivitiladi va so ‘ngra 1 soat davom ida q a y n a tila d i. B u n d ay bem orlarga in s tr u m e n te r , b o g ‘lov m a te ria lla ri, x a la tla r , q o ‘lq o p la r alo h id a tu tila d i. B og‘lov sto li, kleyonka, taglik lizol eritm asi bilan ishlanadi. A naerob in fek siy an in g birinchi belgilari paydo b o ‘lishidayoq uni davolashning asosiy usuli jarro h lik am aliyotidir. A naerob infeksiya joylashishi, tarq alg an lig i va xususiyatiga qarab jarro h lik n in g 3 turi q o lla n ila d i: — shikastlangan q o ‘l-o y o q d a keng « tasm asim on» kesilishlar; — kesish va za ra rla n g a n to ‘qim alarni kesib tashlash; — am pu tatsiy a (ekzartikulyatsiya). Anaerob infeksiyada q o ‘l-oyoq am putatsiyasiga ko'rsatm alar boMadi: — yashin tezlig id a an a e ro b infeksiyada; — q o ‘l-o yoq g an g ren asid a; — keng va c h u q u r a n a e ro b jarayon bilan zararlanganda, qacho nk i tiklanm aydigan t o ‘q im a n in g radikal bajarilishiga um id b o ‘lm asa; — ko‘p p arch ali, ayniqsa b o ‘g ‘imdagi o ‘qli suyak sinishlarida, m a gistral qon to m ir sh ik astlari bilan asoratlangan an a ero b infeksiya ta r- qaîagan fo rm alarida. T o 'q im a la r kesilg an id an keyin ham a n a e ro b jaray o n t o ‘xtam asa am putatsiyaga k o ‘rsa tm a yuzaga keladi. A m putatsiya jgutsiz, aylan m a yoki parchali u su ld a bajariladi. Jarrohlik ishlovidan s o ‘ng yara vodorod perikisi bilan yuviladi, ta m p o n 10% li n a triy x lo rid eritm asi b ila n s h im d irilib , yarag a bosm asdan q o 'y ib ch iq ilad i. Yara atrofiga k atta m iqdorda antib io tik lar yuboriladi. Q o ‘l-o y o q q a albatta taxtakach yoki gipsli langeta q o ‘yiladi. O g‘ir intoksikatsiyani yuzaga keltiruvchi bakterial toksinlam i neytrallash m aqsadida g an g re n a g a qarshi polivalentli zard ob q o ‘llaniladi. 50000 a n tito k sin birlikda antiperfringens, an tied em atik u s va a n ti- septikus (ja mi 150000 A B ) aralashtiriladi, 5 m arotab a n atriy xloridni izotonik eritm asid a aralash tirilib , tom ch ilab vena tom iriga yuboriladi. www.ziyouz.com kutubxonasi M ushak ichiga yuborilganda zardob aralash tirilm ay d i. B akteriolo gik tekshiruv natijalari olingandan so‘ng faqat an iq lan g an m ikrobga q a rs h i zardobni (m o no v alen tli) to anaero b in fek siy an in g m ahalliy b elg ilari y o 'q olgunga q a d a r yuboriladi. V ena to m ir i o rq a li k atta m iq d o rd a a n tib io tik la r y u b o r ila d i; 4 0 0 0 0 000-60 000000 T B sutkasiga p e n itsillin , 250000 m orfosiklin s u t - kasiga 3 m arta va b. Bir vaqtda k a n d id o z n in g oldini olish m a q s a d id a 500000 T B sutkasiga 2 m arta nistatin b u y u rila d i. A naerob infeksiy ali y aradorlar o ‘tk ir jara y o n va og‘ir h o la tin i y o ‘q o tm asd an turib t r a n s po rt vositalarida k o ‘chirish m um kin e m a s. Bu jaray on ni qulay k e - ch ishida 7 -1 0 -k u n la rg a to*g‘ri keladi. K o ‘p h o llard a an aero b in fe k - siyani belgilarini tugatilganidan keyin y a ra n i yiringlashi yoki c h iris h infeksiyasi yuzaga kelishi m um kin. B u n d a d avo um um iy q o id a la r asosida olib boriladi. A dabiyotlardan m a i u m k i, oxirgi v aqtlarda u c h - lik davosini (jarrohlik, antibiotiklar, o k sib aro terap iy a) o ‘tkazish n a ti- jasida anaero b infeksiyadan o ‘lim 70% d a n t o 41% gacha k am ay g an . Q oqshol (s to lb n y a k ) U rush va tin c h vaqtdagi yara a s o ra tla rid a n biri boMgan q o q s h o l qadim z a m o n la rd an beri shifokorlarga m a ’lu m . G ipp ok rat va A b u Ali ib n S in o a s a rla rid a q o q sh o ln in g k lin ik k o ‘rin ish lari h a q i d a m a ’lu m o tlar yozib qoldirilgan. Q o q sh o ld an o i i m y er yuzida h a r yili 160000 d an k o ‘p kishini tashkil qilib, v a b o , c h e c h a k , o i a t , q u tu ris h - dan o ‘lganlarni barchasi qo‘shib hisoblanganda h am ko'pchilikni tash k il qiladi. H ozirgi v aqtda qoqsholdan o ‘lim y o s h la r o rasid a 25—50% ni, o ‘rta va katta y o shlilarda 7 0 -8 0 % ni tashkil q ilad i. H arbiylam i aktiv im m unlash n atijasid a Ikkin chi ja h o n u ru s h id a ( 1941—!945yy.) qoqshol bilan kasallanish 0 ,0 7 % gacha k am ay d i. Biroq o ‘)im yuqoriligacha qolib 50 % va u n d a n yuqoridir. Q oqshol k o ‘p in c h a o lqli yaralardan k o ‘ra p arch ali y a ralan ish lard a ko‘p uchraydi. Ikkinchi jahon urushida o ‘q!i y aralanib su y ak larn in g sinishi bilan b o ig a n yaradorlarda q o q sh o l ikki b aro b ar ko‘p u c h r a - gan (0,13% ). U z u n paysim on suyaklarning sinishidagi ko ‘p y a ra la rd a qoqshol asorati 6 m arta ko*p uchragan (0 ,3 6 % ) b o is a , teshib o ‘tg a n yaralarda 0,06% ni tashkil qilgan. Q o q s h o l ta y o q c h a s i a n a e ro b b o i i b , k u c h li t a ’s ir e t u v c h i toksinlam iitetanospazm in, m ushaklam i to ray ish i (spazm i) va tirish ish n i chaqirsa, tetan o sp a zm in eritrotsitlam i g e m o liz g a uchratadi. Q o q sh o l yuza kelishi u c h u n m ikroblar yaraga tu sh sa b a s, uning k a tta -k ic h ik - ligining aham iyati yo‘q. Infeksiyaning rivojlanishi u chu n to ‘q im alarn in g nekrozi, shikastlangan tana sohasida qo n b ila n t a ’m inlanishning p a s a - www.ziyouz.com kutubxonasi yishi va m ikrob u c h u n qulay anaerob sharoit b o lis h i zarur. Q oq - sholda inkubatsion d a v r 4 —14 kundan 1 oy va und an o rtiq boMishi m um kin. Inkubatsion d a v r q anchalik qisqa b o ‘lsa, qoqsholning klinik kechishi sh u n ch alik o ‘tk ir, o g ‘ir b o ‘ladi va o ‘lim yuqori b o la d i. O datda yashin tezlig id a rivojlanuvchi qoqshol yaralanishdan so ‘ng birinch i 2 - 3 k u n d a n a m o y o n b o lib og‘ir kechadi va ko ‘p hollarda o*Iim bilan ta m o m b o ‘ladi. Klinik alo m atlari. M ahalliy qoqshol kam o ‘chraydi (3% ) va u og‘riqlar, flbrillyar tortishish, yara sohasida m ushaklam i tonik tirishishi, mahalliy giperrefleksiya bilan xarakterlanadi, natijasi odatda yaxshi. U m um iy yoki ta rq o q qoqshol eng ko‘p uchraydigan hisoblanadi. Q oqsholni klinik a lo m a tla ri halqum , ensa m ushaklarini gipertonusidan boshlanib, sek in -a sta pastg a tushuvchi yo‘nalishda yangi m ushak gu- ruhlarini qam rab o la d i yoki yara sohasida og ‘riq va m ushak to ra- yishlari b oshlanib, se k in -a s ta yangi guruhlarni q am rab olib, yuqoriga y o ‘nalish b o ‘yicha k o ‘tarilad i. Q oqsholni b o sh la n g ‘ich davrida (birinchi-ikkinchi sutkalarida) qu- yidagi alo m atlar x arak terli: 1. Yarada to rtu sh u v c h i og‘riqli va m ushaklarning atrofida flbrillyar pay reflekslarning o rtish i. 2. Bosh og‘rig ‘i, uyqusizlik, betoblik, serjahllik. 3. Disfagiya, y u tin g a n d a og‘riqlar. 4. O g‘izni keng o ch o lm aslik , chaynash m ushaklarining tirishishli qisqarishi (trizm ). 5. Ensa m u sh a k la rin in g qotishining q o ‘shilishi, boshni oldinga egishni ju d a chegaralinganligi. Infeksiyani riv o jalan a borishi bilan birga yangi guruh m u shak lari ning qotishi q a m ra b o la d i va kuchayadi. Q oqsholning o g ‘ir darajasid a quyidagi xarakterli alo m atlar yuzaga keladi: 1. M im ik m u sh a k la rn in g qisqarishi yuzga «sardonik kulgi» ifo- dasini beradi. 2. T ana, b o ‘y in , q o ‘l-o y o q m ushaklarida vaqti-vaqti bilan sezilarli og'riq li tirishishlar x u ru ji b o 'lad i. 3. M ushaklarni te ta n ik qisqarishi bilan so d ir b o ‘lib tana orqaga kuchli egiladi, b u n d a b e m o r to'shakka ensa va tovoni bilan tegadi (opistotonus). 4. Ongi saq lan g an h o ld a tirishishli xuruj vaqtida arterial va venoz bosim ko'tarilib, b o ‘y in venalari to lis h a d i, k o ‘karish b o la d i. 5. T eta n o to k sin n i m arkaziy ta ’siri natijasida tana harorati 4 0 - 4 \°S gacha k o ‘tarilad i. 6. Yoqim siz « o tx o n a hidi* li te r oqadi. www.ziyouz.com kutubxonasi 7. U zoq m uddatli nafas m u sh a k la rin i va diafragm an! to n ik ti- rishishlarida nafas buzilishlari asfiksiyaga q a d a r va o ‘lim ga sab a b b o ‘lad¡. A n c h a kech oMimga olib k elish sabablari ozish, ikki to m o n - lam a pn ev m o n iy a va sepsis h iso b la n a d i. Q o q sh o ln in g d iag n o stik asi boshlang‘ich davrlarda qiyin va in fek siy ala rd an e rta belgilariga e ’tib o r berishni talab etadi. K o‘ruv v a q tid a , a y n iq sa qoqsholga g u m o n h o l- larda y arad o rd a n og‘zini och ish n i (triz m , og‘izni keng o c h is h n in g qiyinligi), b o sh in i k o ‘ta rish s e n g a k b ila n k o ‘krakka teg ish (e n sa m ushak larining qotishi). Q oqsholning oldini olish. T u rg 'u n ak tiv q oqsholga q arsh i im m u - n itet qoqshol anatoksinini teri o stig a 0 ,5 m i d a n 1,5 oy o ra lig ‘id a va 1 yildan s o ‘ng 3 m arta yuborilganda erishiladi. R evaktsinatsiya h ar 5 yilda b ir m a rta o ‘tkaziladi. H a m m a y a ra - lanishlarda, kuyishda, sovuq o iish d a b irin c h i vrach y ordam i ta riq a si- da sh oshilinch qoqsholga qarshi p ro filak tik asig a k o ‘rsatm a boMadi. Q oqsholga qarshi rejali em lash o ig a n b em orlarg a terisi o stig a 0,5 mi qoqshol anatoksinini, em lash o lm ag an larg a 1 mi va b ir o y d a n so ‘ng qayta 0,5 mi anatoksin y u b o rila d i. H ozirgi vaqtda e m la n g a n shaxslarga qoqsholga qarshi za rd o b y u b o rish zaruriyati y o ‘q. N ospetsifik profilaktika c h o ra -ta d b irla rig a eng a w a lo e rta va toMiq yaralarga ja rro h lik ishiovi berish, yo t jis m la m i olib tash lash , a n tib i- o tik lar va antiseptiklarni qo‘llash, ish o n c h li im m obolizatsiya k irad i. A yniqsa, m ajaqlangan va tuproq b ila n a n iq ifloslangan y aralarg a j a r rohlik ishlovidan so ‘ng chok q o ‘yish k erak em as. A garda q o q sh o ln i birinchi belgilari yoki uni b o sh lan ay o tg a n ig a g u m o n b o ‘lgan h o lla rd a q o ‘yilgan c h o k la r tezda olib ta s h la n a d i, yaraga esa qayta ja rro h lik ishiovi beriladi. D avolash. Y aradorlarni im kon b o ric h a ajratib , tinchlik h o lati y ara- tilishi zarur, chunki h ar bir tashqi t a ’sirlovchi: baland gapirish, y o ru g ‘ ch iro q tirishish xurujini chiqaradi. Q onda ay lan ib yuigan te ta n o to k s in n i neytrallash m aq sad id a iloji boricha erta katta m iqdorda qoqsholga q arsh i zardob yuboriladi: b irin chi va ikkinchi kunlarda 100000 T B , sh u lard a n 50000 T B —vena to m i- riga 5 m arta izotonik natriy xlorid e ritm a sid a suyultirilib, 50000 TB m ushak ichiga tirishishiga q arshi d a v o n i n ey rolep tik a ra la sh m a ia rn i: 2 mi 2,5% am in az in eritm asini, l m i 2 % p ro m ed o l e ritm a sin i 0 ,5 mi 0,1% atro p in eritm asini m u sh ak ich ig a y u bo rishd an b o sh la n a d i. Tirishishga qarshi ta ’sirni oshirish m aq sad id a tio p e n ta l-n a triy yoki 5 mi 10 % geksenal eritm asini m u sh a k ichiga yuboriladi. K o‘rsatilg an davo n atija b erm a sa vena to m irig a m io re la k s a n tla r (tu b o k u ra rin , diplatsin) yub oriladi, traxeyani in tu b a tsiy a q ilin ib 2—4 k u n va u n d a n ortiq nafas olishini boshqarishga o 'tila d í. www.ziyouz.com kutubxonasi Disfagiya va tirish ish la r sababli yaradorlar m ustaqil ovqaî qabul qila olm aydilar. O vqatlanish burun orqali oshqozonga tushirilgan zond orqali am alga oshiriladi. Y otoq yara, pnevmoniya, trom boflebitni oldini o lish cho ra-tad b irlari o ‘tkaziladi. V aqti-vaqti bilan q o n o ‘rnini bosuvchi dezintoksikatsion, 5% li glu k o za eritm asi, oqsilli p re p a ra tla r bilan infuzion davo o ‘tkaziladi. Y an a yurak d arm o n lari, v itam in la r beriladi. Q oqshol bilan kasallangan yaradorlarda, op erativ davo (o ‘choqli infeksiyani yo‘q o tish u c h u n am aliyotini) bajarishni esd an chiqarish kerak em as. Q oqshoida operativ davoni qoqsholga qarshi zardob him o- y asid a, u m um iy ja rro h lik k o ‘rsatm alariga ko‘ra e rta m u d datd a, albat- ta y o t jis m la r n i o lib ta s h la b , abssesslar, c h o ‘n ta k va yiring li t o ‘plam larn i o ch ish aso sid a olib borish zarur. www.ziyouz.com kutubxonasi XIV bob. 0 ‘Q TEKKAN YARALARNING XUSUSIYATLARI, ULARNI TIBBIY BOSQICHLARDA DAVOLASH VA KO‘CH IRISH . ZAMONAVIY 0 ‘Q0TAR QUROLLARNING XUSUSIYATLARI Z am onav iy portlovchi o ‘q -d o rila rn in g p a rc h a la rin i b o s h la n g ‘ich tezligining kattaligi 1500 m /s g ac h a borishi bilan xarakterli. O ‘qotar qurollam ing shikastlovchi elem en tlari tezlikgiga q arab shartli ravishda uchga b o ‘linadi: kichik tezlikdagi — bosh!ang‘ich tezligi 700 m /s dan kam b o lg a n id a ; yuqori tezlikdagi - 8 0 0 -1 0 0 0 m /s; o ‘ta yu qo ri tez likdagi - 1000 m /s dan yuqori b o ‘lganda. T ajribalard a aniqlanishga 500 m /s tezlik d a h ara k a tla n a y o tg a n so q q a y u m sh o q t o ‘qim a!arga urilganda 80 j q u w a tn i beradi. A gar tezlik 2 m arta oshirilsa unda to ‘qim alarga 260 j, agar tezlik 1300 m /s b o ‘Isa 440 j energ iy an i b era di. A gar snaryad o'zidagi h a m m a kinetik energiyani to ‘q im alarg a ber- sa unda uning tezligi butunlay o ‘chadi va yara ko‘r yarn b o 'lad i. Agarda kinetik energiyasi yetarli darajada yuqori b o ‘lsa, u n d a y aralan ish teshib o ‘tgan yoki yalab (tegib) o ‘tg an b o ‘lishi m um kin. H a ra k a td a g i y aralo v ch i t a n a n i k in e tik e n e r g iy a s in i u m u m iy ko ‘rinishi m xv2/2 form ula b o ‘y ic h a an iqlan ad i; b u n d a m - h arak at- lanuvchi ta n a n in g massasi; v — u n in g h arak at tezligi. S h u n d a y qilib, yaralovchi snaryadning jaro h a tlo v c h i kuchi u n in g m assasid an k o ‘ra, tezligini oshirishga qaratilgan. S h u sababli jan g o v ar q u ro lla r kalibrini k ichraytirish, m assasini kam aytirib u ning b osh lan g ‘ic h tezlig in i oshi- rish yo ‘lid an borilm oqda. Y aralanish vaqtida t o ‘q im a la rd a bosh va y o n to m o n g a beriladi- gan zarb d an to 'lqinlarining energiyasi yuza keladi. B irin ch i yaralovchi sn a ry a d n in g o ldidagi qisilgan h a v o va t o ‘g ‘rid a n z a rb n atijasid a to 'q im a la m in g buzilishi va y a ra a rig 'in in g yuzaga kelish ig a o lib kela di. Bosh zarb to ‘lqinning shik astlo v ch i t a ’siri to ‘q im a ich i portlashi ko‘rin ish id a b o ‘lib, hosil bo‘lg an d etritlarn in g yara te sh ik la ri b o ‘ladi. Bu h o d isalam in g im pulsli rentg en o g rafiy a va tezlik d a o lish y o ‘li b i lan to ‘Iiq tasdiqlanadi. S n a ry a d n in g yo n to m o n g a b e rilg a n za rb a e n e rg iy a s i sababli to 'q im a la rd a a tro f to ‘qim alarga k uchli d in am ik t a ’s irlo v c h i, v aq tin - c h a ushlab turuvchi b o ‘shliq h o sil b o ‘ladi. Bu b o ‘s h liq n in g kattaligi yaralovchi snaryadning kalibridan 1 5 -2 0 m arta o rtiqd ir. Y ara arig ‘idan yon to m o n g a uzoqlashganda to ‘qim alarda kuzatiladigan shik astlan ish lar kattaligi va o g ‘irligi vaqtincha u rib turuvchi b o ‘s h liq n in g k attalig i va uning d av om etish vaqtiga b o g 'liq d ir. Y ara a rig ‘i, o d atd a, to ‘g ‘ri n a y k o ‘rin ish id a b o ‘lm a s d a n yana q o ‘sh im ch a yoriq va c h o ‘n ta k la rd a n h a m iborat b o ‘ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi B undan tashqari yaralovchi snaryad o ‘tish yo‘li yo‘nalishida qarshi- sida kelgan h a r xil zich lik d ag i t o ‘qim alarga uchrab to ‘g ‘ri un in g y o 'n a lish in i o ‘zgartiradi va yara a r ig in i birlam chi o g‘ishiga (deviatsi- yasiga) olib keladi. 0 ‘q bilan yirtilgan h a r xil m ushak tolalari bir xil qisqarm asdan y a ra a r ig ‘id a e g r i- b u g r ik la r n i y u za g a k e ltira d i. Y a n a s h u n d a y o ‘zgarishlarga sabab yaralanish jarayon ida tan a va boshning egiiish va b u k ilish lari, q o ‘l-o y o q n in g harakatlari yara arig ‘ini ikkilam chi o g ‘ish n i yuzaga keltiradi. K a tta kinetik energiyaga ega b o ‘lgna o ‘q va parch alarn in g y ara- lari yaralovchi snaryadning kattaligiga mos keladigan kirish teshigiga va keng chiqish teshigi b ilan xarakterlidir. M - 1 6 m iltiqning kichik kalibri o‘qi (5,56 m m ) yuqori kinetik energ iy ag a, h a r xil zichlikka ega b o ig a n m uhitdagi harakati vaqtida d u m b a lo q o sh ish x u s u siy a tig a e g a b o i i b , t o ‘q im a la m in g k en g k o ia m d a g i buzilishlarni yuzaga keltirib, kichik kirish teshigi b o ‘lgan h o ld a u n d a n katta b o ‘lgan c h iq ish teshigini yuzaga keltiradi. K atta k in etik energiyaga ega b o ig a n yaralovchi snaryaddan katta oraliqda — uzoqlikdagi a ’zo va su y ak larn in g sinishi yon tom o nig a beriladigan za rb a hisobiga yuzaga keladi. D iam etri 5 m m b o ig a n p o i a t va plastmassa soqqachalardan hosil b o ig a n yaralarni kirish va ch iq ish teshiklari nuqtasim on b o i i b ch u - q u rd ag i yum shoq to ‘q im alarn in g keng buzilishlari va yara a rig in in g u rc h u q s im o n kengayishi b ilan ajralib turadi. S oqqagacha suyakka tek k an id ag i yaralanish k o ‘p in c h a k o ‘r yara b o iib suyakning katta b u zilishlari bilan sodir b o ia d i. 0 ‘q yaraning morfologik xususiyatlari 0 ‘q yaralar a rig i yo‘nalish va y o n atrofidagi to 'q im alam ing notekis ja ro h a tla n ish i bilan ajralib tu ra d i. M orfologik o ‘q yaralar 3 z o n a g a ajraladi: 1) birlam chi yara a r ig i; 2) to ‘qim alarining lat yeyishi; 3) chayqalishi. Yara a r ig i o datda, ivindi qo n , to ‘qim a detriti, kiyim parchasi va boshqa yot jism lar bilan to ig a n b o ia d i. Y ara a rig in in g d ev o rin i tashkil qiluvi va unga yondoshuvchi to 'q im a la r birlam chi o i i k z o n a n i tashkil etadi. Yara a r ig id a n uzo - q la s h g a n sa ri c h a y q a lish i z o n a sid a g i t o ‘q im a la rd a g i m o rfo lo g ik o ‘zg a rish la r kam ayib b o ra d i, bu ikkilam chi o iik zo n a hisoblanadi. Yara jarayoni kechishida 3 davm i ajratish mumkin (S.S.GirgoIay, 1956). Birinchi d a v r - yalligianish fazasi yoki kelajakda reparativ jarayonga tayyorlo vchi davr deb h am ay tilad i. U ikki bosqichdan iborat: 1) q o n tom irlardagi o ‘zgarishlar va yarani nekrotik to ‘q im alardan to za- lanishi (M .I.K u zin ,1 9 7 7 ). Y ara bitishining ikkinchi davri - nekrotik to 'q im a o 'rn ig a dastlabki re p a ra tiv tirik to 'q im a (granulyatsion) bilan www.ziyouz.com kutubxonasi qoplanishi, yangi va eski n e rv b o g lam larin i yuzaga kelish davridir. U yaraianishning 2—3 -k u n id an boshlanib, tax m in an 12 kungacha da- vom etadi. U chinchi davr - yarani epitelizatsiyasi va c h a n d iq n i hosil b o lish i bilan xarakterlanib, y araian ish n in g 1 2 -3 0 -k u n la rig a t o ‘g ‘ri keladi. A m aliyotda yara bitish in in g 3 turi mavjud: 1. Yara birlamchi bitadi, qach o n k i yaraga birlam chi jarro hlik ishlovi berilganidan so‘ng yara ch o k qo'y ilg an hollarda. 2. Yara ikkilamchi bitadi. Y ara yiringlashdan s o ‘ng granulyatsion to ‘qim ani vujudga kelishi va c h a n d iq hosil b o 'lish i b ila n bitadi. 3. Y ara qora q o 'tir o s tid a bitadi. E p iteliy y a ra d a g i defektni toMdiruvchi yon birlashtiruvchi to ‘qim ani ustini q o p la b , q o ‘tir ostida yara chetid an boshlab tara q q iy etadi. Yara usti y osh biriktiruvchi to ‘qim a bilan qoplanganidan s o ‘ng qora q o ‘tir k o ‘c h ib tushadi va yaraning bitish jarayoni tug allanadi. 0 ‘q yaraning tasnifi Y um shoq to ‘qim alar o ‘q y arasin in g tasnifi (M .N .R u sa k o v , 1952). Y a ra lo v c h i q u ro ln in g tu r i g a q a ra b : a) o 'q l i ; b ) p a rc h a li; d) b oshq alar (ikkilam chi sn aryadlar) Y ara arig 'in in g x arak terig a qarab: a) k o ‘r; b ) te sh ib o*tgan; d) tegib o ‘tgan. T o ‘qim alarning shikastlanishining chuqurligiga q arab : a) yuzaki (teri, teri osti to ‘qim a); b) c h u q u r. T o ‘qim alam ing shikastlanishi xarakteriga qarab: a) o d d iy (nuqtasi- m on , yirtilm agan); b) yirtilgan; d) yirtilgan - m ajaq lan g a n va yirtil- gan — lat yegan. A natom ik joylashishiga q a ra b : bosh, b o 'y in , k o ‘k rak, q o rin , qo*l va oyoqning yaralari va boshq alar. Shikastning yaralanishining soniga qarab: a) yakka; b) ko ‘plab; d) aralash b o la d i. Jarrohlik taktikasi nuqtayi nazaridan: a) birlam chi ja rro h lik ishlovi - ga lo zim boM m aydigan; b) b irla m c h i ja rr o h lik ish lo v ig a lozini b o lm a y d ig a n yuqoridagi y aralarn in g tasnifi o ‘z m a z m u n in i hozirda y o ‘qo tm agan b o ‘ladi. Y .G .S haposhnikovning (1984,1995) zam onaviy ta sn ifid a n foydala- nish m aqsadga muvofiqdir. B itta yaradorda shikastlanishlarining soniga qarab b o lin a d i: yakka, ko ‘plab, q o ‘shm a, aralash. Y aralovch i agentning tu rig a qarab: o ‘qli, p archali, soqqali, nayzasim on, m ina-portlovchili. T añ a d a davomligi va b o ‘shliqlarga nisbatan ja ro h a tla r quyidagi- c h a boMadi: teshib o ‘tg an , k o ‘r, tegib o 'tg a n , te s h ib kirm agan, b o ‘shliqqa teshib kirgan. www.ziyouz.com kutubxonasi A n ato m ik belgisiga ko‘ra: bosh, k o ‘krak, qorin, chanoq, q o ‘l, oyoq. S h ik a stla n g an to ‘q im alarning belgisiga ko'ra: ichki a ’zolar, suyak- lar, yirik q o n to m irlar, nerv o ‘zaklari. 0 ‘q y a r a la r n in g ja rro h lik ishlovi 0 ‘q y aralarn in g asosiy va eng sam arali davolash yara infeksiya- sining o ld in i olish va yaralarning bitishi uchun eng qulay sharoit yaratish c h o ra -ta d b iri bu yaraga birlam ch i jarrohlik ishlovi berishdir. B iroq o ‘q -y a ralarn i konservativ usulda davolash u zoq m uddatga q ad a r h u k m ro n lik qilib keldi. Bu y o ‘nalishning tarafdorlari F .E sm arx va E. B erg m an hisoblanadi. F .E sm a rx tavsiyaga k o ‘ra, a g a r yara ikkilam chi ifloslanishdan saqlovchi a se p tik bog‘lov bilan yopilsa, u n d a yara hech q an d ay ja r rohlik ishlovisiz bitishi m um kin. E. B erg m an 1 8 7 0 -1 8 7 1-yillardagi urushda tajribalariga asoslanib o ‘qli y ara am aliy o td a steril d eg an nizom ni olg‘a surdi. H aqiqatan, bir q a to r y aralar, ayniqsa n u q tasim o n ko‘rinishdagilar ularda m ikroblar b o lis h ig a q aram asd an yiringsiz va jarro h lik ishlovsiz bitishi m um kin. Bu tiz im n i 1916-yilda N .I.P iro g o v yo‘qqa chiqardi. F a q a tg in a deyarli kichik y a ra la r jarro h lik ishlovi berilishiga zaru- riyat b o ‘lm a slig i m um kin: 1) ta n a b o ‘shliqlariga k irm ay d ig an , yirik q o n to m ir la r n i sh ik a stla n m a y d ig a n , teri va teri osti t o ‘qim asin i m ayda k o ‘p p a rc h a li y a ra la n ish la ri; 2) yirik q o n to m ir va nerv s h ik a s tla ri b o ‘lm a g a n , k irish va ch iq ish te sh ik la ri n u q ta s im o n b o ‘lg an q o ‘l-o y o q yum shoq t o ‘q im a la rin i teshib o 'tg a n y a ra la n is h lari; 3) o c h iq p n ev m o to ra k siz va plevra oralig ‘iga k o ‘p q o n q u y il- ishi b o ‘lm a g a n te sh ib o ‘tg a n o ‘q li va m ayda p a rc h a li k o ‘krakka te s h ib k irg a n y aralan ish lar. Ik k in ch i ja h o n urushida 25% o ‘qli yaralanishlarda b irlam ch i ja r rohlik ishlovi berishga zaruriyat boMmagan. Y aralarga b irlam chi jarro h lik ishlovi berishni bajarish m uddatiga qarab u c h tu rg a ajratiladi: erta, kechiktirilgan va kech. A ntibiotik q o ‘llaniIgan holatlard a jarrohfik ishlovi berish yaralanishdan boshlab 24 s o a tg a q a d a r b o ‘isa — e r t a , 24 —48 soat ic h id a b o ‘!sa — k ec h ik tirilg an va 48 soatdan s o ‘ng — kech boMadi. A n tib io tik qo'llanilishi yara infeksiyasini oldini o lm aydi, ayrim h o llard a u n in g rivojlanishini tug atad i. Shuning uchun b irlam chi ja r rohlik ishlovini berishni im koniyat boricha erta bajarish o ‘zini oqlaydi. Q ay ta ja rro h lik ishlovi - bu yara asoratini rivojlanishga q ad a r hiso b b o ‘y ic h a ikkinchi m arta bajariladigan o peratsiy ad ir. Bunga birlam ch i ja rro h lik ishlovini t o ‘!a hajm da bajarilm aganligi, yarada yot jism ning qoldirilganligi, n ek ro tik to ‘qim alari b o lshlig‘iga k o ‘rsatm a b o ‘lib hisob lan ad i. www.ziyouz.com kutubxonasi 0 ‘q-yaralarga b irlam chi jarrohlik ishlovi b erish quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: I. Y arani kesib, yot jism larn i olib ta sh la sh va q o n oq ish in i to ‘xtatish 2. Yara chetlarini kesib tashlash ( o i g a n t o ‘qim alam i olib tashlash) 3. Tiklash va qayta tiklash am aliy o tlarin i bajarish. Yarani kesish - bu jarro h lik ishlovining en g m uh im va birinchi elem entidir. Bunga yara arig 'in i reviziya qilish, fastsiya g ‘ilofidagi m ushak va boshqa to ‘qim atarni bosilishdan saq lash , m ahalliy qon oq ish in i od atd agi holga k eltirish , yara a jra lm a sin i t o ‘siqsiz o q ib ch iq ish in i t a ’m in lash m aqsadida bajarilad i. Q o ‘l-o y o q d a kesishni u z u n a s ig a , t a ñ a d a e s a j o y la r n in g a n a to m i k tu z ilis h i va te r i burm alarining y o ‘liga qarab bajariladi. T eri, te ri o sti to ‘qim a, fastsiya kesim uzunligi yaraning h am m a qism ini k o ‘rish va kirishga im kon beradigan darajada b o ‘lishi kerak. Jigar, o ‘p k a, m iyadagi yara ariqlari kesilmaydi. Yara chetlarini kesib tashlashdan m aqsad — n ekrotik va tik lan - m aydigan to ‘qim alarni olib tashlash. Y araning y u za qavatlarini kesib ta sh la n g a n d a n s o ‘ng ifloslangan asb o b lar to z a sig a a lm a sh tirila d i, q o 'lq o p la r esa a n tise p tik e ritm a la r b ilan is h la n a d i. 0 4qli suyak sinishlarida suyak usti pardasi bilan bogM anmagan erk in yotgan, y a’ni oziqlanishdan m ahrum bo'lgan suyak boMaklari olib tashlanadi. Iflo- slangan suyak oxirlari, repozitsiya qilishga h alal beruvchi o 'tk ir o x ir- lari tishlagich bilan olib tashlanadi. Ikkilam chi jarro h lik ishlovi yaradagi keyingi (ikkilam chi) patologik o ‘zgarish!arda bajariladi. Y ara infeksiyasi, y a ra d a n ikkilam chi q o n oqishid a bajariladi. M urakkab yara arig ‘iga ega boMgan yaralar, ayniqsa ko‘r yaralar- ni q o ‘shim cha qarshi to m o n d an ochib, q o ‘s h im c h a drenaj q o'y ish zarur. Magistral qo n to m ir va nervga yaqin joy lash m agan o ‘q yoki p archa yara ch u q u rid a qoldirilishi m um kin. Tiklash va qayta tiklash am aliyotlari. Bu yaralarga jarrohlik ishlovi berishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. T iklash va qayta tiklash b ir lam chi jarroh lik am aliyotiga shikastlangan q o n to m ir, nerv, paylarini tikish, suyak bo'laklarini repozitsiya qilish va m ahkam lash, qon tom ir- larni vaqtincha protezlash yoki piastikasi va b o sh q a la r kiradi. Parietal qorin parda, kesilgan miyaning q attiq pardasi, b o 'g 'im n in g sinovial qavati, ko‘krak devori m ushaklari o ch iq pnevm otoraksida b ir lam chi tikiladi. 0 ‘q yaralariga birlam chi jarrohlik ishlovi b erilganid an so ‘ng ch o k q o ‘yish tu rlari va sh artlari: B irlam chi — k a m d a n kam h o lla rd a q o ‘yiladi, deyarldi yuz sohaga jarro hlik am aliy o tin i t o l iq bajarilagan- da yarada infeksiyali y allig lan ish belgilari va xavtl b o'lm asa; m agis tral qon to m ir va nerv shikastlari b o lm a s d a n y arad orn in g u m um iy www.ziyouz.com kutubxonasi ahvoli qoniqarli b o ‘lib, shu bosqichda iplarni olguncha nazorat qi- lishga im kon boMganda. B irlam chi provizor. K o‘pchilik yaralarda yara infeksiyasi belgilari yoki uning xavfi b o ‘lm agan hollarda qo‘yilib yaradan chok o ‘tkazi!adi, lekin u to rtib olinm aydi. 4 —5 kundan so ‘ng tortib bogManadi. B irlam chi kechiktirilgan yarada infeksiyali yalligManish asoratlari b o lm a g a n h o ld a, yarada granulyatsiya hosil b o ‘lgunga q adar q o ‘yiladi. Bu yaraga b irlam ch i jarro h lik ishlovi berilgandan so ‘ng 6 -7 -k u n la rd a to ‘g ‘ri keladi. Y ara to ‘qim asi ikkilam chi, bitish m uddati c h o ‘ziladi. Ikkilam chi erta. Y aradorlarning um um iy ahvoli qoniqarli b o lg a n d a , yarada c h u q u r yara infeksiyasi belgilari kuzatilm aganda granulyatsiya boshlangan y araga q o ‘yi!adi. Bu birlam chi jarro h lik ishlovi berish- ning 8 -1 5 -k u n la rig a to ‘g ‘ri keladi. Ikkilam chi kech. Yaradagi chandiq va granulyatsiyalar kesib tash - lanadi va ch e tla ri yaqinlashtirib ch o k qo‘yiladi. Bu birlam chi jarroh lik ish lo v b e r il is h in in g 2 0 - 3 0 - k u n ig a t o ‘g ‘ri k e la d i. B irla m c h i kechiktirilgan c h o k katta aham iyatga ega boMib davolash m uddatini qisqartiradi va funksional natijalarini yaxshilaydi. B irlam chi c h o k kam chiliklardan xoli b o lib , birlam chi chokning ham m a afzalliklariga ega. 0 ‘q yaralarga birlam chi jarro h lik ishlovi berilgandan so ‘ng shu bilan yara b irlam ch i bitadi, deb aytib b o ‘lm aydi. Y aradorlarga b u n d a n keyin keng k o 'la m d a t a ’sir etuvchi an tib io - tiklar, y o ‘q o tilg a n q o n o ‘rnini q o n va uni b osu vch ilar berishi; y ara- dorlarn i o c h q o lish d a n saqlash, e rta tra n s p o rt vositalarida b ir bos- q ic h d a n b o sh q a s ig a k o ‘c h irila d i. O b -h a v o n in g issiq yoki sovuq t a ’siridan m u h o fa z a q ilish, ja rro h lik ishlovi berilgan soha im m o bili- zatsiyasini, o rg a n iz m n in g im m u n o lo g ik h o latin i m uv ofiqlashtirish zarur. www.ziyouz.com kutubxonasi MUNDARIJA K ir is h ........................................................................................................................3 I bob. H arbiy-dala jarrohligi fani va u n in g vazifalari.......................... 4 II bob. A ralash radiatsion va kim yoviy ja ro h a tla r. Tibbiy ko ‘chirish bosqichlarida ularni davolash......................................................9 III bob. Q on ketish va qon yo‘qotish. H a rb iy sharoitda qon quyish.............................................................................................................26 IV bob. T ravm atik shok, uzoq m uddatli bosilish sindrom i va ularni tibbiy k o ‘chirish bosqichlarida d av o lash ............................... 50 V bob. T erm ik shikastlanishlarning u m u m iy m asalalari.................... 64 VI bob. Kalla suyagi va bosh miya ja ro h a tla ri. U m u itq a p o g 'o n asi, orqa m iya yopiq shikastlanishi va o ‘q o tar qurollardan olingan ja r o h a ti.......................................................................... 80 VII bob. K o‘krak jarohatlari (s h ik a s tla ri)............................................. 106 V III bob. Q orin n in g o ‘q tekkan shikastlari va ularni tibbiy evakuatsiya bosqichlarida d a v o la s h ...........................................................123 IX bob. C h an o q va chanoq a ’zolarining yo p iq jarohatlari. U larni davolash va tibbiy ko‘chirish b o s q ic h la ri............................... 135 X bob. Q o ‘l-o y o q b o ‘g ‘im larining o ‘q o tu v ch i qurollardan y a ra la n is h la ri............................................................................ 148 XI bob. Q o ‘l-oyoq qon tom irlari ja r o h a tla r i.......................................168 XII bob. 0 ‘q o ta r qurollar bilan ja ro h a tla n is h va q o ‘l-oyoq yirik nerv o ‘zaklarining yopiq shikastlanishi................................................... 177 XIII bob. Yara infeksiyasi. U ning oldini olish va d av olash......... 190 XIV bob. 0 ‘q tekkan yaralarning xususiyatlari, ularni tibbiy bosqichlarda davolash va ko‘chirish. zam o n a v iy o ‘qotar qurollarning x u su siy atlari........................................................................... 201 www.ziyouz.com kutubxonasi M a ra t Xikm atovich K A R IY EV , R u stam jon Arifovich A L IM O V , A bdulla A xm edovich S A ID O V HARBIY-DALA JARROHLIGI T ib b iy o t o liy g o h lari ta la b a la ri u c h u n o ‘q u v q o 'lla n m a N a s h r u c h u n m as’u l (f. Tursunova M u h a rrir 0. Bozorova T e x n ik m u h a rrir A. Berdiyeva M u s a h h ih H. Zokirova S ahifalovchi Z Boltayev O 'z b e k is to r t fa y la su fla ri m illiy ja m iy a ti n a s h riy o ti. 1 0 0 0 8 3 , T o s h k e n t s h a h ri, B uy u k T u r o n k o ‘c h a s i, 4 1 -u y . T e l: 1 3 6 -5 5 -7 9 ; faks: 1 3 9 -8 8 -6 1 . B osish g a ru x s a t e tild i: 3 0 .0 7 .2 0 0 7 . «T aym s* g a r n itu ra s i. O fs e t u su lid a c h o p e tild i. Q o g 'o z b ic h im i 6 0 x 9 0 S h a rtli b o sm a to b o g 'i 14 ,0 . N a s h r b o s m a to b o g 'i 13,0. A dadi 500 n u sx a . B u y u r tm a № 43. B ah o si s h a rtn o m a a s o sid a . « A V T O -N A S H R » S H K b o sm a x o n a sid a c h o p etildi. M a n z il: T o s h k e n t sh ., 8 -m a rt k o 'c h a s i, 5 7 -u y . www.ziyouz.com kutubxonasi Download 24.3 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|