1-ma`ruza mavzu: Biotexnologiyaning asosiy tushunchalari va ta’rifi

Auksin > sitokinin = ildiz —> kallusli to’qima Sitokinin > auksin = poya —> 
novda —> ildiz —> o’simlik 
Agar organogenzni auksin yoki sitokininlar yordamida kuchaytirish mumkin bulsa, 
somatik embriogenez- ekzogen fitogarmonlarga umuman bogliq emas. Odatda embriogen 
zonalar kallusli to’qimalarda, kallus hosil qilish uchun ishlatilgan Oziqa muhitida paydo 
bo’ladi. Kallusli to’qimalarda somatik kurtaklarni rivojlanishi, Oziqa muhitidan 
tabakasizlantiruvchi faktor (2,4-D yoki boiщa auksinlar) olib tashlangandagina boshlanadi. 
Usayotgan kurtak ekzogen gormonlarga muxtojlik sezmaydi, chunki uni uzi gormon sintez 
qilish imkoniyatiga ega va o’zini-uzi gormon bilan ta’minlay oladi. 
Somatik embriogenezni gormonga muxtojsizligi, Хaberlandt fikriga, keyinrok esa 
Stevard tomonidan ilgari surilgan «hujayrani ajratish jarayonini uzi, ulardagi totipotentlikni 
namoyon bulishini kuchaytiradi, ya’ni morfogenezga utkazadi» degan fikriga argument 
bo’lib xizmat kiladi. 
Shunday kilib, morfogenez uchun asosiy stimul bo’lib, ozikd muhit tarkibidagi 
gormonlarni bir-biriga nisbati va o’simlik hujayrasini organizmdan ajratib olish xizmat 
kiladi. Kallusli to’qimalar kulturasida morfogenezida kushimcha stimul bo’lib, ozuqa muhiti 
tarkibiga kushilgan kumush nitrat, ammoniy nitrat, ba’zi-bir aminokislotalar (proin, 
tirozin,ba’zida serii), poliaminlar (putressin va spermidin) xizmat kiladilar. 
Ba’zi bir xdlatlarda morfogenez jarayonini manniy va sorbiy ham kuchaytiradi. NO3 
ionlari kallus to’qimalarda hosil bo’lgan tartibli strukturalarni rivojlanishi va ta’sir ko’rsatadi, 
ularni induksiyasini esa NH4 ioni kuchaytiradi. Gibberel kislotasi poyani o’sishini 
kuchaytirsa, abssiz kislotasi somatik kurtaklarni differensiyasini kuchaytiradi. 
Shunisi kizikdrliki, yukorida keltirilgan moddalardan ba’zilari, masalan kumush nitrati 
eski kuchatlarni regeneratsiya xususiyatini uzaytiradi. 
Morfogenezni kuchaytiruvchi u yoki bu ta’sir okibatida kallusli hujayra deterinatsiya 
holatiga utishi kerak bo’lsada, ularni 400-1000 dan bittasi regeneratsiya yo’liga utadilar 
xolos. Demaq morfogenezga utish uchun induktorni bulishi yetarli emas, balki hujayra unga 
javob berishga tayyor bulishi kerak. Morfogenezni stimulini kabul qilish kobiliyati hujayrani 
kompentligi deb ataladi. Olimlarni fikriga hujayrani kompetentligi tasadduf vokeyliq shuning 
uchun ham juda kam uchraydi. Shu munosabati bilan o’zini kompetentsizligi tufayli 
morfogenez stimulini kabul kolaolmaydigan kallusli hujayralar xdyoti tugrisida savol 
tugilishi mukarrar. 
Kuchatlarda bu hujayralar bulinishda davom etadi va ko’prok gormonga muhtojsizlik 
yo’liga utib oladi. Ammo, kallus to’qimalarni xdmmasi ham o’zini rivojlanishini gormonga 
muxtojsizlik bilan tugatmaydi. 
Morfogenezni yangi markerlarini izlab topish ishlari davom etmokda. Meristematik 
uchok hujayralari va embrioidli strukturalar hosil bulishiga bosh bo’ladigan hujayralar 

---

kallusli hujayralardan RNK va DNK sintezini kuchligi bilan fark kiladi. Bu esa Oqsil 
almashinuvini uziga xosligi bilan boglik. Oqsil almashinuvini uzgarishi, tabakasizlangan 
hujayralarda utadigan jarayonlarga uxshash bo’lsada, ularni nihoyasi har xil. 
R.G.Butenkoning fikricha, reaksiyani spetsifikasi (uziga xosligi), makromolekulalarni 
sintezini umuman kuchayishi bilan emas (bu proliferatsiyani kuchaytirish uchun zarur), balki 
mana shu umumiy fonda sodir bulayotgan noyob sintezlar va boiщaruvchi tipga ega bo’lgan 
Oqsillarni paydo bulishini shart kilib kuyishi bilan boglik. 
Kallusli kulturalar to’qimalarini morfogenezga utishi, nafas olish metabolizmini 
uzgarishi bilan olib boriladi. Umuman nafas olish (SS bo’yicha) kuchayadi, ammo uni 
harakteri pentozofosfat yo’lini kuchayishi tomon uzgaradi. Nafas olish fermentlarini faolligi 
oshadi. 
Biokimyoviy uzgarishdan keyin, hujayrani strukturasida reorganizatsiya (kayta 
buzulish) boshlanadi. Hujayrani biokimyoviy uzgarishi uni tuzilishini uzgarishidan oldin 
turadi. Morfogenez yo’liga kirgan hujayralarda ribosomalar, mitoxondriyalar soni ko’payadi, 
ularni ichki tuzilishi uzgaradi. Kallusli hujayralarda morfogenez jarayoni sinxronsiz utadi va 
uzoq davom etadi. Bir vaqtda kallusli tuqimalarda to’liq tuzilgan strukturalar xamda endigina 
bu yo’lga kirmoqchi bo’lgan hujayralarni xam kuzatish mumkin. 
Meristematik uchoqni hujayralarini vaglobulyar proembrioni sintetik faolligini oshishi, 
ularni ozuqa muhitidagi moddalar intiladigan attragir (ozuqa muhitini fitogormonlar mikdori 
ko’proq bo’lgan organga yo’llantiruvchi) markazga aylantirib kuyadi. Bunday holatda 
atrofdagi kallusli hujayralar yemirilib, hosil bo’lgan embrioidlar kallusli hujayralar 
massasidan oson tushib ketadi. 
Morfogenezda utadigan va kallusli hujayralardan o’simlik paydo bulishi bilan 
tugaydigan barcha uzgarishlar maxsus genlar orkdli boshkdrib (nazorat qilib) turiladi. Hozirgi 
vaqtda bir guruh olimlar - morfogenezni belgisi poligenli bo’lib, bir necha xromosomalar 
bilan nazorat kdpib turiladi, deb xisoblasalar, boshqalari- bu belgi ikkita yadro geni bilan 
aniqdanadi, degan fikrga kelishgan. Kallusli hujayralarni morfo-genetik faolligi genetik 
tabiatga ega ekanligini uzi, nima uchun ba’zi-bir xrllarda kallusli tuqimalardan u yoki bu 
genotiplarni regeneratsiyasini olish mumkin emasligini tushuntirib beradi. In vitro sharoitida 
morfogenetik faol genotiplarni chatishtirish - regeneratsion imkoniyatlarni (qobiliyatlarni) 
oshishiga olib kelishi mumkin.