1-Мавзу: Кириш

Ўқитиш шаклларининг ўзаро боғланиши қуйидаги жадвалда кўриш мумкин:

Ўқитишнинг шакли	“Уруғ” мавзуси	“Илдиз” мавзуси
Дарс (амалий иш)	Икки ва бир паллали ўсимликлар уруғини аниқлаш. Уруғнинг тузилишини, тарки-бини, унувчанлигини аниқлаш. Уруғ қисмларини таққослаш.	Илдиз системаларини аниқлаш. Илдизларни таққослаш. Илдиз туклари ва қисмларини микрос-копда ўрганиш.
Экскурсия	Ёввойи ва маданий ўсимликларнинг уруғини кузатиш ва йиғиш.	Илдизнинг ўсишини кузатиш. Бир ва икки паллалилар илдизини йиғиш.
Уй ишлари	Уруғнинг унишини кузатиш. Уруғларни ҳар хил шароитда ундириш.	Сувда ўсимликларни ўстириш. Қўшимча илдизларни ҳосил бўлишини кузатиш.
Тирик табиат бурчагидаги ишлар	Уруғларнинг экиш чуқур­лигини аниқлаш. Меваларни стратификация қилиш. Унув­чан­лик фойзини аниқлаш.	Турли шароитларда ил­диз­нинг ривожланишини кузатиш. Илдизмевалар­ни таққослаш.
Ўқув-тажриба участкасидаги ишлар	Экишнинг энг яхши усулларини аниқлаш. Уруғларни қалин ва сийрак экиш, натижаларини кузатиш.	Гидропоника усулида ўсим­ликлар илдизини ривожланишини куза­тиш. Тупроқ унумдор­лиги­ни аниқлаш.
Синфдан ташқари ишлар	Мавзуга оид викторина ёки мавзули кеча ўтказиш	Мавзуга оид викторина ёки “Қизиқарли ўсимликлар” мавзули кечасини ўтказиш

Юқоридаги фикрлар эътиборга олинган ҳолда биологияни ўқитишда фойдаланиладиган истиқбол режани тузиш учун қуйидаги жадвал намуна сифатида берилмоқда.

Боблар ва мавзулар	Соат	Муддат	Фанлараро боғланиш			Экскур­сия	Синф­дан ташқари ишлар

Ўқув йили учун тузилган истиқбол режа қатъий эмас, унга йил давомида муайян ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда тегишли ўзгартиришлар киритиш, экскурсия ва синфдан ташқари ишларни ташкил этиш ва ўтказиш муддатлари ўзгартирилиши мумкин.
Ўқитувчи истиқбол режага асосланиб ўқитишни ташкил этиш учун мавзули-тақвим режа тузади. Мазкур режани тузишда:

• 
  Ҳар бир ўқув фани дастури мазмун ва моҳиятига кўра изчилликда жойлашган боблардан иборат эканлиги;
  
• 
  Дастурдан ўрин олган ҳар бир боб мантиқий жиҳатдан бир-бирига узвий боғлиқ бўлган ўқув материалларини бирлаштириши;
  
• 
  Ҳар бир боб мантиқий жиҳатдан узвий боғланган дарслар тизимидан иборат эканлиги;
  
• 
  Ҳар бир мавзу мазмунига кўра, ўқувчиларда муайян биологик тушунчаларни шакллантириш ва кўникмаларни таркиб топтиришга замин тайёрлашини назарда тутиши лозим.
  

Маълумки, биологияни ўқитишда мавзу матнида устунлик қилувчи тушунчаларга кўра, морфологик, анатомик, физиологик, систематик, гигиеник, экологик, эмбриологик, цитологик ва ҳ.к. мазмундаги дарсларга ажратилади. Дарсларнинг бундай гуруҳларга ажратилиши ўқувчиларда тушунчаларни шакллантириш ва кўникмаларни таркиб топтириш жараёнини уйғунлаштириш ва уларни узвий равишда ривожлантириш имконини беради.
Дарс мазмуни таркибидаги тушунча ва кўникмаларни ўқувчилар томони­дан мустаҳкам ўзлаштиришлари учун ўқитувчи кўргазма воситалари ва ўқитиш методларини танлайди.
Морфологик, анатомик, систематик тушунчалар (табиий объектларни аниқлаш, уларнинг органларини ажратиш, микропрепаратларни микроскоп ёрдамида кўриш, ўсимлик ва ҳайвонларни қайси систематик гуруҳга мансублигини аниқлаш ва ҳ.к.) асосан, лаборатория жиҳозлари, кўргазма ва тарқатма материалларни, методлардан амалий методларни, физиологик ва экологик мазмундаги дарслар тажриба ва кузатишлар ўтказиш, кўргазма воситалари, кинофильм, видеофильм, мультимедиаларни намойиш қилишни методлардан кўргазмали методларни, мавзулар бўйича умумлашган, умумбиологик тушунчаларни ривожлантиришга мўлжалланган мавзулар мантиқий метод (таққослаш, ўхшашлик ва фарқларни аниқлаш, умумлаштириш ва хулоса чиқариш ва ҳ.к.) ларни тақоза этади.
Ҳар бир боб якунида ўтказиладиган умумлаштирувчи дарсларда, дарс­нинг таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи мақсадларига мос ҳолда муайян кўргазма воситалари ва методлардан фойдаланилади. Биология дарсларида тасвирий кўргазма воситалари билан бир қаторда табиий объектлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ, шу сабабли ўқитувчи узоқ вақт давом этадиган кузатиш ва тажрибалар учун зарур бўлган муддатларни ҳисобга олган ҳолда ўз вақтида масалан, “Баргда органик моддаларнинг ҳосил бўлиши”ни ўрганиш тажрибаси ўн кун аввал, “Уруғларнинг униб чиқиш шарт-шароитлари” тажрибаси, инфузория-туфелькаси культураси бир ҳафта олдин тайёрлаш лозимлиги ҳисобга олиниши зарур.
Шундай қилиб, мавзули режа ўқув фани бўйича дарсларнинг тизимини, мазмуннинг мантиқий ривожланиши, методларнинг турлари, кўргазма воситалари, дарсдан ташқари ишлар, ўқувчиларнинг мустақил таҳсилини ўз ичига олади. Бундан ташқари ўқитувчи мавзу бўйича ўқувчилар томонидан бажариладиган уй вазифалари, дарсдан ташқари ишларнинг мазмуни ва характери, мустақил ўқиш учун қўшимча адабиётларни аниқлаши зарур.
Ўқитувчи ҳар бир бобда тушунча ва ўқув-амалий кўникмаларни ривож­лан­тириш изчиллигини, шунингдек, таълим-тарбиянинг узвийлигини амалга ошириш йўлларини белгилайди, зарур ҳолларда мавзули тақвим режага тегишли ўзгартиришлар киритади.
Қуйида ботаникадан бўйича тузилган мавзули режанинг “Поя” боби қисми намуна сифатида тавсия этилади, шуни таъкидлаш зарурки, ўқув дастури бўйича мазкур боб 18-дарсдан бошланиб, 24-дарс билан тугалланади.

Дарс №	Дарснинг мавзуси, асосий тушунчалар	Фойдаланиладиган техноло­гия	Кўргазма воситалари	Дарсдан ташқари ишлар	Муста­қил иш
18	Поя. Новда.(мор­фо­логик тушунчалар)	Модулли таълим техноло­гияси	Ёввойи, маданий ўсимликлар гер. вегетатив ва генератив новдалар жад.	Дарахт, ўт ўсимликлар поясини таққослаш
19	Куртак (анато­мик, морфологик, экологик, генетик тушунчалар)	Хамкор­ликда ўқитиш техноло­гияси	Куртакли новдалар, гербарий ва жадваллар	Вегетатив, генератив, учки ва ён новдаларни таққослаш
20	Пояларнинг хилма-хиллиги (морфологик, анатомик тушунчалар)	Хамкорликда ўқитиш техноло­гияси	Пояларнинг хилма-хиллиги акс этган гербарий ва жадваллар	Ўсимлик поясининг хили, шакли ўзгарган новдаларни аниқлаш.
21	Поянинг ички тузилиши (анато­мик, цитологик, экологик тушунчалар)	Анъана-вий таълим техноло­гияси	Ёғоч поянинг ички тузилиши жад. “Поянинг тузилиши” ўқув фильми	Дарсликда берилган топшириқлар ни бажариш
22	Поянинг бўйича ўсиши. (анато­мик,морфологик, экологик, цитологик тушунчалар)	Анъана-вий таълим техноло­гияси	Хона ўсимликлари, гербарий ва жадваллар	Поянинг учки ва ён ўсиш нуқтасини топиш, тез ва секин ўсадиган ўсимликларни кузатиш
23	Поянинг энига ўсиши. (анато­мик,морфологик, экологик, цито­логик тушунча­лар)	Анъана-вий таълим техноло­гияси	Поянинг эни ва бўйига кесиги, поянинг тузилиши гербарий ва жадваллар	Ўсимликлар­нинг нисбий ва мутлоқ ёшини, йил ҳалқаларини аниқлаш.
24	Пояда озиқ мод­да­ларнинг ҳара­катланиши. (анна­томик,морфоло­гик, экологик, цито­ло­гик тушунчалар)	Анъана-вий таълим техноло­гияси	Картошка тугунаги, пиёз, йод эритмаси, гербарий ва жадваллар	Пиёзбош, тугунак, илдизпоялар­ни таққослаш, уларнинг вазифаларини аниқлаш

Биология ўқув дастурида ўқувчиларнинг ўзлаштирган билимларини мустаҳкамлаш, уларни амалиётга қўллаш орқали биологик, амалий ва ўқув меҳнати кўникмаларини таркиб топтириш мақсадида лаборатория машғулотлари киритилган. Қуйида, “Одам ва унинг саломатлиги” ўқув фани дастуридан ўрин олган лаборатория машғулотларидан намуналар берилмоқда.

Боб	Мавзу	Лаборатория машғулоти
Одам организмининг умумий обзори	Тўқималар. Эпителиал, бириктирувчи, мускул ва нерв тўқималари	1-лаборатория машғулоти. Тўқималарнинг тузилиши: эпителиал, бириктирувчи, мускул ва нерв тўқималари
Таянч-ҳаракатланиш системаси	Мускуллар ва уларнинг функцияси.	2-лаборатория машғулоти. 1.Мускулларнинг динамик ва статик ишини кузатиш. 2.Таянч-ҳаракат системаси шикастланганда биринчи ёрдам кўрсатиш
Қон	Қоннинг шаклли элементлари	3-лаборатория машғулоти. Қоннинг шаклли элементларини ўрганиш

Ўқитувчи лаборатория машғулотларини талаб даражасида ўтказиш учун:

• 
  Лаборатория машғулотларининг дидактик мақсадини аниқлаши;
  
• 
  Лаборатория машғулоти учун зарур бўладиган жиҳозларни тайёрлаши;
  
• 
  Лаборатория машғулотида ўқувчиларнинг билиш фаолиятини ташкил этиш йўлларини белгилаши ва шу асосда машғулотнинг боришини лойиҳалаши;
  
• 
  Ўқувчиларнинг тажриба ва кузатиш ўтказиш жараёнида зарур бўладиган топшириқлар учун кўрсатмалар тайёрлаши;
  
• 
  Лаборатория машғулоти топшириқлари бўйича ўқувчилар томонидан тайёрланадиган ахборотни расмийлаштириш йўлларини аниқлаши лозим.
  
• 
  Лаборатория машғулотининг бориши ва олинган натижаларни таҳлил қилиши, зарур ҳолларда тегишли ўзгартиришлар киритиши лозим.
  

Биология ўқув дастуридан ўқувчиларнинг ўқув ва амалий меҳнат кўникмаларини ривожлантириш мақсадида амалий машғулотлар ҳам ўрин олган. Ўқитувчи мазкур амалий машғулотларнинг самарадорлигини ошириш мақсадида қуйидагиларга эътиборини қаратиши лозим:

• 
  Ўқув дастуридан ўрин олган амалий машғулотларни истиқбол ва тақвим-мавзули режадаги ва таълим-тарбия жараёнида тутган ўрнини аниқлаши;
  
• 
  Амалий машғулотларининг дидактик мақсадини аниқлаши;
  
• 
  Амалий машғулотини ўтказиш учун зарур бўладиган жиҳозларни тайёрлаши;
  
• 
  Амалий машғулотда ўқувчиларнинг билиш фаолиятини ташкил этиш йўлларини белгилаши ва шу асосда машғулотнинг боришини лойиҳалаши;
  
• 
  Ўқувчиларнинг тажриба ва кузатиш ўтказиш жараёнида зарур бўладиган топшириқлар учун кўрсатмалар тайёрлаши;
  
• 
  Амалий машғулотнинг бориши ва олинган натижаларни таҳлил қилиши, зарур ҳолларда тегишли ўзгартиришлар киритиши лозим.
  

Хулоса қилиб айтганда, биология ўқитувчиси ўқув йили бошида ўқув фанини ўқитишни режали ва тизимли амалга ошириш мақсадида истиқбол режа тузиши, унда фанлараро боғланишлар, экскурсия ва синфдан ташқари ишларни белгилаши, шу асосда мавзули-тақвим режа тузиши зарур. Мазкур мавзули-тақвим режада дарс, дарсдан ташқари ишлар, лаборатория ва амалий машғулотларни белгилаши, дарс ва машғулотларни талаб даражасида ташкил этилиши ва ўтказишига эришиши лозим.
ТАЛАБАЛАРНИНГ ЎЗЛАШТИРГАН БИЛИМЛАРИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШ ТОПШИРИҚЛАРИ

1. 
   Биологиядан йиллик истиқбол режа тузишнинг аҳамиятини аниқланг. Мазкур режани тузишда ўқитувчи нималарни назарда тутиши лозим?
   
2. 
   Биологиядан мавзули-тақвим режа тузишнинг моҳиятини аниқланг.
   
3. 
   Мавзули-тақвим режа тузишда ўқитувчи нималарга эътиборини қаратиши зарур деб ҳисоблайсиз?
   
4. 
   Ўқув дастуридаги дастуридаги боблар ва мавзулар ўқувчиларда биологик тушунчаларни шакллантириш тизими эканлигини аниқланг.
   
5. 
   Биологиядан лаборатория ва амалий машғулотларнинг мақсади, вазифалари, таълим-тарбия жараёнида тутган ўрнини белгиланг.
   
6. 
   Биология ўқув фанларининг дастурларини таҳлил қилинг ва истиқбол, мавзули-тақвим режа тузинг.