1-Mavzu: “Milliy g„oya: asosiy tushuncha va tamoyillar” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. “Milliy g„oya: asosiy tushuncha va tamoyillar”

Tarixiy-adabiy yodgorlik. A. Mahkam tarjimasi. T., «Sharq», 2001, 90,. 111-
betlar.], deyiladi. Shuningdek, asarda ona zaminni e‟zozlash, uni obod qilish 
g„oyalari targ„ib qilinadi. Jumladan, «Avesto»da yozilishicha Zaminni hammadan 
kо„proq baxtiyor qilgan shaxs, hammadan kо„p bug„doy, giyoh va mevali daraxtlar 
ekkan zotdir! U quruq yerlarga suv chiqargan va suvli yerlarni shudgor qilgan 
zotdir… - deyiladi. 
Uzoq zamon ekilmagan va omoch tegmagan zamin baxtsizdir… Kimda-
kim zaminni chap va о„ng qо„l bilan, о„ng qо„l va chap qо„l bilan shudgor qilsa, 
zamin unga farovonlik baxsh etadi… Zamin ham mо„l-kо„l mevalarni in‟om etadi. 
Yerning shudgor qilinib, sara urug„lar sepilishi bug„doy maysasining unib 
chiqishi о„sha yerdagi yovuz kuchlar, devlarning bu yerlarni tark etishi 
tо„g„risidagi g„oya Avestoning Vandidat qismiga bag„ishlangan bо„limida 
quyidagicha berilgan:
Qachonki egatlarda urug„ yetilsa devlar о„rinlaridan qо„padilar. 
Qachonki bug„doy gurkirab kо„karsa, devlar dahshatdan titray boshlaydilar.
Qachonki bug„doy un bо„lsa devlar nola chekadilar. Qachonki bug„doy 
xirmonga uyulsa, devlar nobud bо„ladilar. Qay bir xonadonda bug„doy bosh 
chiqarsa, devlar u xonadondan uzoqlashadilar. Qay bir xonadonda bug„doy ombori 
bо„lsa, gо„yo qizdirilgan temir devlar bо„ynini chirmab tashlaydi («Avesto», 115 – 
bet) 
«Avesto»da aks etgan Zardushtning «Ezgu niyat, ezgu sо„z va ezgu amalni 
olqishlayman! Niyat, sо„z va amallar ichidan men ezgu niyat, ezgu sо„z va ezgu 
amalni tanlayman. Men barcha qabih andisha, qabih sо„z va qabih amaldan yuz 
buraman» [О„sha joyda.] degan hikmatli sо„zlari bugungi kunda ham katta 
tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bu о„lmas g„oyalar keyinchalik paydo bо„lgan dinlar, 
jumladan, xristianlik va islom tomonidan ham qabul qilindi. Demak, bu kitob о„z 
davrida shakllangan g„oyalar tizimidan iborat bо„lgan jamiyat mafkurasi edi.
Hindistonda paydo bо„lgan buddaviylik dini asta-sekin Janubiy, Sharqiy 
Osiyoning kо„pchilik xalqining mafkurasiga aylandi. Eramizning birinchi asrida 
Rim imperiyasida shakllangan xristianlik dini jahonning kо„pgina xalqlari va 
millatlari tomonidan qabul qilindi, ular ma‟naviy hayotiga singdi. VI asrning 
oxirida Arabiston yarim orolida paydo bо„lgan о„rtadagi ahillik, birodarlik, 
hamjihatlik, ezgulik, yaratuvchilik g„oyalarini targ„ib qilganligi sababli 
dunyoning yuzdan ortiq mamlakatlari xalqlari о„rtasida tarqaldi, ularning ma‟naviy
hayoti, turmush tarzi va madaniyati rivojiga ijobiy ta‟sir kо„rsatadi. 

---

35 
Xitoy va hind mutafakkirlarining jamiyat rivoji haqidagi qarashlari va 
bunyodkorlik g„oyalari ham Osiyoning «sharqona» ma‟naviyatida о„ziga xos о„rin 
tutadi. Jumladan, buyuk Xitoy mutafakkiri Konfusiy (mil.av.551-479) g„oyalari 
hanuzgacha Xitoy xalqi mafkurasida yetakchilik qilib kelmoqda.
Konfusiyning - falsafiy va axloqiy g„oyalari markazida inson, uning aqliy 
va ma‟naviy qiyofasi, olamdagi hamda jamiyatdagi о„rni, vazifasi muammolari 
turadi. Bu g„oyaning asosi jamiyatni har qanday ijtimoiy larzalardan asrab qolish 
va insonlar manfaatini yuqori qо„yishga qaratilgan. Allomaning maqsadi xalqni 
mavjud tartib-qoidalarni hurmat qilish ruhida tarbiyalash bо„lgan. Bu g„oyaga 
kо„ra, insonlar jamiyatning tabiiy taraqqiyotiga qarshi chiqmasligi, ya‟ni inqilobiy 
yо„lni tanlamasligi kerak. Konfusiy insoniyat haqida fikr yuritar ekan, odamlar 
ijtimoiy kelib chiqishi yoki jamiyatdagi mavqei orqali emas, balki odamiylik, 
adolatparvarlik, haqgо„ylik, samimiyat, farzandlik izzat-hurmati kabi yuksak 
ma‟naviy fazilatlarga erishishi tufayli kamolatga yetishuvi mumkin deb, hisoblaydi. 
Hayotning, borliqning - mohiyatini anglash tо„g„risidagi buddizm dinining 
asoschisi Siddxartxa Gautama qarashlari muhim о„rin tutadi. Har qanday insoniy 
tuyg„u, hissiyot, ehtiros va istak azob uqubatlarni chuqurlashtiradi. Hayot azob, 
tug„ilish, sevish, о„lim, azobdan iborat. «Borliq girdobi»dan chiqib olish uchun 
g„aflatdan uyg„onish, dunyo mohiyatini anglash, hayotga chanqoqlikdan, 
kо„ngilxushliklarga, lazzatlarga, hokimiyatga, boylikka intilishlardan voz kechish 
lozim. Faqat shundagina «najot topish yо„li»ga kirish mumkin. Inson beshta 
axloqiy talabga amal qilishi talab qilinadi. Bu axloqiy talabga kо„ra, har bir kishi 
yomonlik qilishdan, yolg„on gapirishdan, о„g„rilik qilishdan, his-tuyg„ularga 
ortiqcha berilishdan, ichkilikdan о„zini tiyish lozim. 
Siddxartxa Gautama insonni hayotda azob-uqubatlardan qutqarishning 
yо„llarini topish haqidagi ta‟limotida, uning yechimi insoning о„ziga bog„liqligini 
asoslashga urinib, inson faqat о„z kuchiga tayangan holda «najotning olijanob 
quyidagi sakkizlik yо„lidan» ongli harakat qilib sobitqadam borishi orqali о„z 
maqsadiga erishishi mumkin degan g„oyani ilgari suradi. Buning uchun:
1. E‟tiqod tо„g„ri shakllangan bо„lishi; 
2. Maqsad sari qat‟iy harakat qilishi; 
3. Tо„g„ri tafakkur va nutq bо„lishi; 
4. Tо„g„ri fe‟l – atvor bо„lishi; 
5. Tо„g„ri turmush tarzi bо„lishi; 
6. Kuch - g„ayratning tо„g„ri maqsadga qaratilgan bо„lishi;
7. Fikr maqsadning tо„g„ri yо„naltirilgan bо„lishi;
8. Diqqat-e‟tiborni tо„g„ri orzu-niyat qilishga qaratish kerakligi [Jо‘rayev