1. Oqıw materialları

Altın ortashalıq principi. Altın ortashalıq principi Aristoteldiń shıġarmalarında keltirilgen. Onda aytılıwınsha, hádden aspań hám ólshemdi orınlań. Barlıq morallıq pazıyletler eki jamanlıq ortasında bolıp tabıladı(mısalı, erlik qorkaqlıq penen oysızlıq arasında jaylasqan) hám qanaat pazıyletine barıp taqaladı. Qanaat bolsa adamġa óz nápsisin aqıl járdeminde jılawlawġa imkaniyat beredi.
Kategoriyalıq imperativ - buk Immanuel Kant tárepinen usınılġan universal morallıq formula. Ol bılay deydi: sonday qılıń, siziń is-háreketlerińizdiń tiykarı ulıwmalıq nızamġa aylanıwı múmkin bolsın; basqasha qılıp aytqanda, siziń is-háreketlerińiz basqalar ushın úlgi bolsın. YAki: hár qashan adamġa tek qural sıpatında emes, bálkim maqset sıpatında qarań, yaġnıy hesh qashan adamdı tek óz maqsetlerińiz ushın qural sıpatında isletpeń.
Ulıwmalıq baxıt-saadat principi. Ulıwmalıq baxıt-saadat principin utilitar filosoflar Ieremiya Bentham (1748-1832) hám Djon Styuart Mill (1806-1873) usınġan. Onda aytılıwınsha, hár bir insan ózin múmkin bolġanınsha kóbirek adamlardıń baxıt-saadatın támiyinlew ushın zárúr bolġanınday tutıwı kerek. Is-háreketler olardıń aqıbetlerine qarap bahalanadı; háreket túrli adamlarġa qánshelli paydalı bolsa, ol morallıq shkalada sonshelli joqarı bahalandı (hátteki hárekettiń ózi egoistlik bolsa da). Hár bir múmkin bolġan háreketlerdiń aqıbetlerin esaplaw, barlıq unamlı hám unamsız táreplerin ólshew, kóbirek adamlarġa kóbirek payda keltiretuġın háreketti tańlaw múmkin. Eger onıń paydası zıyanınan úlkenirek bolsa, háreket ádep-ikramlı esaplanadı.
Ádalatlılıq principi. Ádalat principlerin amerikalıq filosofJon Rouls (1921-2002) usınıs etken:
Birinshi princip: hár bir insan tiykarġı erkinliklerge qatnasta teń huqıqqa iye bolıwı kerek. Ekinshi princip: sociallıq hám ekonomikalıq teńsizlik tómendegi tárizde islep shıġılıwı kerek: (a) olardan hámme ushın fpayda kútiliwi múmkin; hám (b) statuslar hám lawazımlarġa kiriw hámme ushın ashıq.
Basqasha qılıp aytqanda, hár bir insan erkinliklerge (sóz erkinligi, hújdan erkinligi hám basqalar) qatnasta hám mektepler hám universitetlerge kiriwde, rásmiy lawazımlar, jumıs orınları hám t.b. iyelewde teń huqıklarġa iye bolıwı kerek. Teńlik múmkin bolmaġan jerlerde (mısalı, ekonomikada – námetler hámmege teń jetpewi múmkin), usı teńsizlik kámbaġallardıń paydasına baġdarlanġan bolıwı kerek. Námetlerdiń bunday qayta bólistiriliwine mısallardan biri progressiv dáramat salıġı bolıwı múmkin, oġan kóre baylar kóbirek salıq tólewi, túimler bolsa kámbaġallardıń sociallıq talaplarına baġdarlanıwı kerek.
Hár bir universal princip málim bir mánawiy idealdı ańlatadı, hám bul tiykarınan insaniylıq sıpatında túsiniledi. Biraq, hámme principler bir-birine sáykes kele bermeydi: olar hár xil qádiriyatlarġa hám qayırlılıqlardı hár qıylı túsiniwge tiykarlanġan. Ulıwmalıq principlerga tiykarlanıp, birinshi gezekte principtiń jaġdayġa tolıq sáykeslik dárejesin hám túrli principler ortasındaġı múmkin bolgan qayshılıqlardı anıqlaw kerek. Qarar ádep-ikramlı boladi, eger barlıq qollanılatuġın principler qabul qılınġan qararga qayshı kelmese. Eger principler ortasında salmaqlı konfliktler kelip shıqsa, onda basqa faktorlardı da esapqa alıw, mısalı, kásiplik kodekslerni, ekspert juwmaqların, jámiyette qabul qılınġan huqıqı hám diniy normalardı, qaror ushın óz juwapkershiligińiz dárejesin ańlap jetiw hám sonnan keyin ġana ańlanġan morallıq tańlawdı ámelge asırıw kerek.
Qádiriyatlar insan ómirinde: anıqlaması, ózgeshelikleri hám olardıń klassifikaciyası
Tek ġana shaxstıń emes,alpútkil jámiyettiń ómirinde áhmiyetli rol`di birinshi gezekte integraciyalıq funkciyanı atqaratuın qádiriyatlar hám qádiriyatlıq baġdarlar oynaydı.. Áyne qádiriyatlar tiykarında (olardıń sotsium tárepinen maqullanıwına baġdar alġan halda) hár bir insan ómirde óz tańlawın ámelge asıradı. Shaxs strukturasında oraylıq orındı iyelep turġan qádiriyatlar insannıń baġdarı hám onıń sociallıq belsendiligi mazmunına, minez-qulqı hám is-háreketlerine, onıń sociallıq poziciyasına hám onıń dún`yaġa, ózine, basqa adamlarġa ulıwmalıq múnásibetine salmaqlı tásir qıladı. Sol sebepli, insan ómiriniń mazmunın joġaltıw hár qashan eski qádiriyatlar sistemasın joq etiw hám qayta kórip shıġıw nátiyjesi bolıp tabıladı hám bul mazmunġa qaytıw ushın ol ulımainsanıy tájiriybege tiykarlanġan hám jámiyette qabıl qılınġan is-háreketler hám iskerlik formalarınan paydalanġan halda jańa sistema jaratıwı kerek.
Qádiriyatlar insannıń ózine tán ishki integratorı bolıp, onıń barlıq záúrlikleri, qızıġıwshılıqları, idealları, kóz-qarasları hám itiqatların ózinde jámleydi. Solay etip, insan ómirindegi qádiriyatlar sisteması onıń pútkil shaxsıyatınıń ishki ózegi formasın aladı, al jámiyettegi tap usınday sistema onıń mádeniyatınıń ózegi bolıp tabıladı. Shaxs dárejesinde de, jámiyet dárejesinde de háreket qılatuġın qádiriyatlar sistemaları ózine tán birlik jaratadı. Bunıń sebebei sonda, shaxsıy qádiriyatlar sisteması hár qashan belgili bir jámiyette húkimran bolġan qádiriyatlar tiykarında qáliplesedi hám olar, óz gezeginde, hár bir shaxstıń individual maqsetin tańlawġa hám oġan qalay erisiwin belgilewinine tásir jasaydı.
Qádiriyatlar insannıń ómirinde iskerlik maqsetlerin, usılların hám shártlerin tańlaw ushın tiykar bolıp tabıladı, sonday-aq, ol usı yaki basqa iskerlikti ne ushın ámelge asırıp atırġanlıġı tuwralı sorawġa juwap beriwge járdemlesedi. bunnan tısqarı, qádiriyatlar jobanıń (baġdarlamanıń), shaxstıń iskerligi hám onıń ishki ruwxıy turmısınıń sistemanı qurawshı yadrosın ańlatadı, óytkeni insaniyattıń mánawiy principleri, niyetleri hám morallıq normalar kóbirek iskerlikke emes, al qádiriyatlar hám qádiriyatlıq baġdarlarġa qatnaslı bolıp tabıladı.
Qádiriyatlardıń insan ómirindegi roli: mashqalaġa teoriyalıq jantasıwlar.
Zamanagóy insanıy qádiriyatlar teoriyalıq ta, ámeliy de psixologiyanıń eń aktual mashqalası bolıp tabıladı, óytkeni olar shaxstıń dún`yaga kóz-qarasın qáliplestiriwge tásir qıladı hám tek ġana jeke shaxstıń emes, bálkim sociallıq topardıń (úlken yamasa kishi), jámááttiń, etnostıń, millettiń hám pútkil insaniyattıń iskerliginiń integrativlik tiykarı bolıp tabıladı. Insannıń ómirindegi qádiriyatlardıń rolin bahalaw qıyın, óytkeni olar onıń ómirin jaqtılandıradı, ómirdi uyġınlıq hám ápiwayılıq penen toltıradı, bul bolsa insannıń ıqtıyar erkinligine, dóretiwshilik imkaniyatlarınıń ıqtıyarına umtılıwdı belgilep beredi.
Insan ómirindegi qádiriyatlar mashqalası aksiologiya ilimi (grekshe axia - qádiriyat, logos – sóz, táliymat, úyreniw), anıġıraġı filosofiya, sociologiya, psixologiya hám pedagogika ilimiy bilimleriniń ayrıqsha tarmaġı tárepinen úyreniledi. Psixologiyada qádiriyatlar degende insannıń ózi ushın mańızlı bolġan, onıń haqıyqıy zárúrligine, ideallarına, shaxsıy mánislerine juwap beretuġın nárse túsiniledi. Sonday-aq qádiriyatlar degende olar sociallıq ideallardı sáwlelendiretuġın hám sonıń ushın zárúr, bolıwı lazım etalon esaplanatuġın ob`ektler, qubılıslar, olardıń ózgeshelikleri hám abstrakt ideyalar túsiniledi.
Atap ótiw kerek, insan ómirindegi qádiriyatlardıń mańızlılıġı hám áhmiyeti kerisi menen qıyaslaġanda júzege keledi (adamlar jaqsılıqqa umtıladı, óytkeni jer júzinde jawızlıq bar). Qádiriyatlar insannıń da, pútkil insaniyattıń da turmısın qamtıp aladı, sonıń menen birge olar absolyut ráwishte barlıq tarawlarġa (biliw, minez-kulıq hám ezimlik) tásir jasaydı.
Qádiriyatlar mashqalası kóplegen belgili filosoflar, sociologlar, psixologlar hám oqıtıwshılardı qızıġıwshılıq oyattı, biraq bul máseleni úyreniwdiń baslanıwı áyyemgi dáwirlerge barıp taqaladı. Mısalı, Sokrat birinshilerden bolıp jaqsılıq, pazıylet hám gózzallıqtıń ne ekenin túsiniwge háreket etken hám bul túsinikler nárseler yaki qılwalardan ajıratılġan. Ol usı túsiniklerdi ańlaw nátiyjesinde alınġan bilim insannıń morallıq is-háreketleriniń tiykarı dep esaplaydı. Protagordıń ideyalarına múrájaat etsek, ol hár bir insan orın alġan hám orın almaġan nárselerdiń ólshemi sıpatında qádiriyat bolıp tabıladı dep esaplaġan.
«Qádiriyat» kategoriyasın analizlegende Aristotel`di itibarsız qaldırıp bolmaydı, óytkeni «timia» (yaki qádirli) atamasınıń kelip shıġıwı áyne oġan tiyisli. Onıń pikirinshe, insan ómirinde qádiriyatlar hám nárse jáne qubılıslar deregi, hám olardıń hár qıylılıġınıń sebebi bolıp tabıladı. Aristotel` tómendegi qayırlılıqlardı ajıratadı:

• 
  qádirlenetuġın (yaki ilahiy, olardıń qatarına filosof jan hám aqıldı kirgizedi(;
  
• 
  maqtawlı (márt maqtaw);
  
• 
  imkaniyatlar (olarġa filosof kúsh, baylıq, gózzallıq, hákimiyat hám t.b. kirgizedi).
  

Qádiriyatlardıń tábiyat haqqındaġı máselelerdi islep shıġıwda Jańa ásir filosofları mańızlı úles qostı. Sol dáwirdiń eń kórnekli wákilleriniń biri I.Kant bolıp, ol ıqtıyardı (erkti) insannıń qádiriyatlar tarawındaġı mashqalalardı sheshiwge járdem beretuġın oraylıq kategoriya dep ataġan. Qádiriyatlardıń qáliplesiw procesin eń tolıq túsindiriw G.Gegelge tiyisli bolıp, ol qádiriyatlardıń ózgeriwin, olardıń baylanısların hám strukturasın iskerliktiń orın alıwınıń úsh dárejesinde súwretlegen (olar tómendegi tablicada tolıġıraq súwretlengen).

Iskerlik procesinde qádiriyatlardıń ózgeriwiniń ózgeshelikleri (G.Gegel` boyınsha)

Iskerlik dárejeleri	Qádiriyatlardıń qáliplesiw ózgeshelikleri
Birinshi	subyektiv qádiriyattıń payda bolıwı (onı anıqlaw háreket baslanıwınan aldın ámelge asıralıd), qarar qabıl qılınadı, yaġnıy qádiriyat-maqset anıqlastırılıwı hám sırtqı ózgeriwsheń shárayatlar menen baylanıslı bolıwı kerek
Ekinshi	Qádiriyat iskerliktiń dıqqat orayında boladı, qádiriyat hám oġan erisiwdiń múmkin bolġan usılları ortasındaġı belsendi hám sonıń menen birge qayshılı óz-ara tásir júz beredi, bul jerde qádiriyat jańa qádiriyatlardı qáliplestiriw usılına aynaladı.
Úshinshi	qádiriyatlar tikkeley iskerlikke baylanıstırıladı, onda olar ob`ektivlestirilgen process sıpatında kórinis tabadı

Insan ómirindegi qádiriyatlar mashqalası shet el psixologları tárepinen tereń úyrenilgen, olar arasında V.Frankldıń jumısların ayrıqsha atap ótiw kerek. Onıń aytıwınsha, insan ómiriniń mazmunı onıń bazalıq maġlıwatı sıpatında qádiriyatlar sistemasında kórinis tabadı. Qádiriyatlar degende ol tek ġana konkret jámiyettiń emes, bálkim insaniyattıń pútkil (tariyxıy) rawajlanıw jolında olardıń kóp sanlı wákilleri ushın tán bolġan mánislerin (ol bulardı «mánis universaliyaları» dep atadı) túsindi. Viktor Frankl qádiriyatlardıń subyektiv áhmiyetine itibar qarattı, bunda eń dáslep insannıń onı ámelge asırıw ushın juwapkershilikti óz moynına alıwı júz beredi.

Ótken ásirdiń ekinshi yarımında qádiriyatlar kóbinese alımlar tarepinen «qádiriyatlıq baġdarlar» hám «shaxsıy qádiriyatlar» túsinikleri kóz-qarasınan qarap shıgılġan. SHaxstıń qádiriyatlıq baġdarların úyreniwge úlken itibar karatıldı, olar hám insannıń qorshaġan reallıqtı bahalawı ushın ideologiyalıq, siyasiy, morallıq hám etikalıq tiykarı, hám ob`ektlerdi shaxs ushın áhmiyetine kore parıqlaw usılı sıpatında túsinildi. Derlik barlıq alımlar itibar bergen tiykarġı nárse sonnan ibarat, qádiriyatlıq baġdarlar insannıń sociallıq tájiriybesin ózlestiriw nátiyjesinde qáliplesedi hám olar ózleriniń kórinis tabıwın shaxstıń maqsetleri, idealları, qızıġıwshılıqları, itiqatlarında hám shaxstıń basqa kórinislerde tabadı. Óz náwbetinde, insan ómirindegi qádiriyatlar sisteması shaxsıyattıń baġdarlanġanlıġınıń mazmunlıq tárepiniń tiykarı bolıp, onıń qorshaġan reallıqqa ishki múnásibetin sáwlelendiredi.
Solay etip, psixologiyada qádiriyatlıq baġdarlar shaxstıń baġdarın hám onıń iskerliginiń mazmunlıq tárepin sıpatlawshı quramalı sociallıq-psixologilıq qubılıs sıpatında qaraldı, bul insannıń ózine, basqa adamlarġa hám ulıwma álemge bolġan ulıwmalıq jantasıwın anıqlap berdi, sonday-aq onıń minez-qulqına hám iskerligine mánis hám baġdar berdi.
Qádiriyatlardıń jasaw formaları, olardıń belgileri hám ózgeshelikleri
Óziniń rawajlanıw tariyxı dawamında insaniyat tárepinen ulıwmaadamzatlıq yaki universal qádiriyatlar islep shıġıldı, olar kóp áwladlar hám ásirler dawamında óz mánisin ózgertpedi hám áhmiyetin joġaltpadı. Bular haqıyqat, gózzallıq, jaqsılıq, erkinlik, ádalat hám basqalar kibi qádiriyatlar. Insan ómirindegi usı hám basqa kóplegen qádiriyatlar motivaciyalıq-zárúrlikler tarawı menen baylanıslı hám insannıń ómir iskerliginde mańızlı tártipke salıwshı faktor esaplanadı.
Qádiriyatlar psixologiyalıq túsiniwde eki mániste ańlatılıwı múmkin: 1) ob`ektiv ráwishte bar bolġan ideyalar, nárseler, qubılıslar, háreketler, ónimlerdin ózgeshelikleri (hám materiallıq, hám mánawiy) formada; 2) olardıń shaxs ushın áhmiyeti (qádiriyatlar sisteması) sıpatında.
Qádiriyatlardıń jasaw formaları arasında tómendegiler ajıralıp turadı: sociallıq, predmetli hám shaxsıy (olar tablicada tolıġıraq berilgen).
Qádiriyatlardıń jasaw formaları ( O.V. Suxomlinskaya boyınsha)

Formalar	Qádiriyatlar
Sociallıq	Jámáát,topar, shańaraq, shaxs hám jámiyettiń real qádiriyatları
Predmetli	Ádebiyat, ġalaba xabar quralları, iskusstvo, submádeniyat hám basqalar
SHaxsıy	Zárúrlikler, motivler, qálewler, ideallar, itiqatlar hám basqalar.

M. Rokichtiń izertlewleri qádiriyatlar hám qádiriyatlıq baġdarlardı úyreniwde ayrıqsha áhmiyetke iye. Ol qádiriyatlar degende birer bir ob`ekt yaki jaġdayġa hesh qanday baylanısı joq, tek ġana is-háreketlerdiń túrleri hám ústinlikke iye maqsetler tuwralı insan itiqatlarınıń ańlatpası bolġan unamlı yaki unamsız ideyalardı (abstrakt ideyalardı) túsingen. Izertlewshiniń pikirine kóre, barlıq qádiriyatlar tómendegi belgilerge iye:

• 
  (mańızdı hám motivaciyalaytuġın) qádiriyatlardıń ulıwma sanı onsha kóp emes;
  
• 
  adamlardıń barlıq qádiriyatları bir-birine uqsas (tek olardıń áhmiyetlilik dárejesi parıqlanadı);
  
• 
  barlıq qádiriyatlar sistemalardı quraydı;
  
• 
  mádeniyat, jámiyet hám sociallıq institutlar qádiriyatlar derekleri bolıp tabıladı;
  
• 
  qádiriyatlar hár qıylı ilimler úyrenetuġın kóplegen qubılıslarġa tásir qıladı.
  

Bunnan tısqarı, M. Rokich insannıń qádiriyatlıq baġdarlarınıń kóplegen faktorlarġa, mısalı, onıń dáramatı, jınısı, jası, rasası, milleti, maġlıwmat hám tárbiya dárejesi, diniy baġdarı, siyasiy itiqatı hám basqalarġa tikkeley baylanıslılıġın anıqladı.
Qádiriyatlardıń bazı bir belgileri S.Shvarts hám V.Biliski tárepinen usınılġan, atap aytqanda:

• 
  qádiriyatlar túsinigi astında yaki túsinik, yaki itiqat túsiniledi;
  
• 
  olar individtiń minez-qulqınıń qálengen juwmaqlawshı halatına yaki onıń minez-qulqına qatnaslı bolıp tabıladı;
  
• 
  olar situaciyadan joqarı turıwshı xarakterge iye;
  
• 
  tańlaw, sonday-aq insan minez-qulqı hám is-háreketin bahalawdı basshılıqqa aladı;
  
• 
  olar áhmiyeti boyınsha tártiplestiriledi.
  

Qádiriyatlar klassifikaciyası.
Búgingi kúnde psixologiyada qádiriyatlar hám qádiriyatlıq baġdarlardıń júdá kóp hár qıylı klassifikaciyaları bar. Bul kóp qıylılıq qádiriyatlardıń túrli ólshemlerge kóre klassifikaciyalanġanlıġı sebepli payda boldı. Bul qádiriyatlardı qanday zárúrliklerdi qánaatlandırıwına, insan ómirinde qanday rol` oynawına hám qaysı tarawda qollanılıwına qarap, belgili bir toparlar hám klasslarġa birlestiriw múmkin. Tómendegi tablicada qádiriyatlardıń eń ulıwmalastırılġan klassifikaciyası keltirilgen
Qádiriyatlar klassifikaciyası

Ólshemler	Qádiriyatlar bolıwı múmkin
Ózlestiriw ob`ekti	Materiallıq hám mánawiy-morallıq
Ob`ekttiń predmeti hám mazmunı	Sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám morallıq
Ózlestiriw sub`ekti	Jámiyet, klasslar hám sociallıq toparlar qádiriyatları
Ózlestiriw maqseti	Egoistik hám al`truistik
Ulıwmalastırıw dárejesi	Konkret hám abstrakt
Kórinis tabıw usılı	Traqlı hám situaciyaga kóre
Insan iskerligi roli	Terminal hám instrumental
Insan iskerligi mazmunı	Biliw hám predmetli-ózgertiwshi (dóretiwshilik, estetikalıq, ilimiy, diniy hám t.b.)
Tiyislilik	individual (yaki shaxsıy), toparlıq, jámáátlik, sociallıq, milliy, ulıwmaadamzatlıq
Topar hám jámiyet múnásibeti	Unamlı hám unamsız

Insaniy qádiriyatlardıń psixologiyalıq ózgesheligi kóz-qarasınan K.Xabibulin usınġan klassifikaciya júdá qızıqlı. Ol qádiriyatlardı tómendegishe bólistiredi:

• 
  iskerlik sub`ektine baylanıslı qádiriyatlar individual bolıwı yaki topar, klass, jámiyettiń qádiriyatları sıpatında háreket etiwi múmkin;
  
• 
  iskerlik ob`ektine kóre, alım insan ómirindegi materiallıq (yaki vital) hám sociogen (yaki mánawiy) qádiriyatlardı ajırattı;
  
• 
  insan iskerligi túrine qarap, qádiriyatlar kognitiv, miynet, tárbiyalıq hám sociallıq-siyasiy bolıwı múmkin;
  
• 
  aqırġı topar iskerlikti orınlaw usılları boyınsha qádiriyatlardan ibarat.
  

Sonday-aq ómirsheń mańızlı (insannıń jaqsılıq, jamanlıq, baxıt hám qayġı haqqındaġı ideyaları) hám universal qádiriyatlardı ajıratıwġa tiykarlanġan klassifikaciya orın alġan. Bul klassifikaciyalaw ótken ásirdiń aqırında T.V. Butkovskaya tárepinen islep shıġılġan. Alımnıń pikirinshe, universal qádiriyatlar tómendegiler:

• 
  ómirsheń (vital) (ómir, shańaraq, den sawlıq);
  
• 
  jámiyetshiliktiń tán alıwı (sociallıq status hám miynet qábileti kibi qádiriyatlar);
  
• 
  shaxslarara tán alınıw (al`truizm hám hadallıqtıń kórinis tabıwı);
  
• 
  demokratiyalıq (pikir ham sóz erkinligi);
  
•