3 – Mavzu. Shahar Shahar nisbatan katta va doimiy aholi punktidir Aholi punkti

Mesopotamiya (Ikki daryo oraligʻi) - Dajla va Furot daryolarining oʻrta va 
quyi oqimidagi hudud (Gʻarbiy Osiyoda). Qad. Sharqning madaniy markazlaridan 
biri. Miloddan avvalgi 4-3ming yillikda M. hududida ilk davlatlar (Ur, Uruk, 
Lagash va boshqalar) vujudga kelgan.
[1]
 
Mesopotamiya baʼzan „tamaddun beshigi“ deb ataladi, bunga sabab bu 
mintaqada Shumer, Akkad, Bobil va Ossuriya saltanatlari boʻlganligidir. Temir 
asrida Mesopotamiya Yangi Ossuriya va Yangi Bobil imperiyalari, keyinchalmk 
Axamoniylar hukmronligi ostida boʻldi. VII asr Islom fathigacha Sosoniylar 
tomonidan boshqarilgan bu hudud fathdan soʻng Iroq degan nom bilan ataladigan 
boʻldi.), Markaziy Osiyo regionida hamda Hindiston (Hindiston (hindcha: 
भारत
[Bharat], inglizcha: India), Hindiston Respublikasi (hindcha: 
भारत
 
गणराज्य

---

[Bhārat Gaṇarājya], inglizcha: Republic of India) - Janubiy Osiyodagi davlat. 
Hududi shimoldan janubga 3214 km, garbdan sharqqa 2933 km choʻzilgan. 
Shimolida Himolay togʻlari, garbda Arabiston dengizi, sharqda Bengaliya qoʻltig'i 
bilan oʻralgan. Hindiston tarkibiga Arabiston dengizidagi Lakkadiv va Amindiv 
o.lari, Bengaliya qoʻltigʻidagi Andaman va Nikobar orollari ham kiradi. Maydoni 
3,3 mln. km². Aholisi 1 mlrd. 352 mln. kishi (2018). Poytaxti – Yangi Dehli shahri 
Maʼmuriy jihatdan 28 shtat (z(a(ye) va 7 ittifoq hudud ((yegp(ogu)ga boʻlinadi.), 
Xitoy va boshqalar mamlakatlarda vujudga kelgan. Bu yerlarda mavjud quldorlik 
davlatlarining poytaxt Shaharlari eng taraqqiy qilgan davrda har birida taxminan 
100 minglarcha aholi yashagan. Yunonistonda davlat tuzumi aristokratik yoki 
demokratik respublika boʻlgan shahardavlatlar (polis) ayniqsa rivojlangan. Sharq 
mamlakatlarida harbiy istehkomlar asosida shaharlar soni orta bordi. 13-asrda 
moʻgʻul istilochilarining bosqinchiligi natijasida Oʻrta Osiyo (Oʻrta Osiyo - 
Yevrosiyo materigining oʻrta qismida, gʻarbda Kaspiy dengizi qirg'oqlaridan 
sharqda Xitoy chegarasigacha, shimolida Gʻarbiy Sibir tekisligidan, janubida 
Nishopur, Safedkoʻh va Hindukush togʻlarigacha choʻzilgan yirik tabiiy geografik 
oʻlka. U materik ichkarisida, Atlantika okeanidan 4 ming km, Shimoliy Muz 
okeanidan 2,5 ming km, Tinch okeanidan 5,5 ming km va Hind okeanidan 1 ming 
km ga yaqin masofada joylashgan, suvlari okeanlarga chiqib keta olmaydigan berk 
havzadan iborat. Oʻrta Osiyo hududi oʻrta asrlarda, Turon arab manbalarida 
Movarounnahr, 19-asrning 2-yarmi va 20-asr boshlarida (1924-25 yillarda 
oʻtkazilgan milliy davlat chegaralanishigacha) Turkiston deb atalgan, keyinchalik 
Oʻrta Osiyo deb ataladigan boʻldi. 
1. Joʻgʻrofiy maʼnoda Markaziy Osiyoning SSSR tarkibiga kirgan qismi. 
Unga Ustyurt platosi, Turon pasttekisligi, Toʻrgʻay platosi, Qozogʻiston va qisman 
Kopetdogʻ, Pomir, Tyan-Shan togʻlari kiradi. 
2. Siyosiy-maʼmuriy maʼnoda Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, Turkmaniston, 
Tojikiston (baʼzida Qozogʻiston ham qoʻshiladi) davlatlari maydoni. 
Oʻlkaning gʻarbiy chegarasi Elburs togʻining 54°15’ shq.u. qismidan 
boshlanib, Kaspiy dengizining sharqiy qirgʻogʻi orqali Mangʻishloq qoʻltigʻigacha, 
undan Ustyurtning shimoli-gʻarbiy chinki boʻylab, Doʻngʻiztov, Chogʻray platosi, 
Choʻchqa va Mugʻojar togʻlari sharqiy etagi orqali oʻtib, 58° shq.u. va 48° 
shahrik.ga borgandan keyin shimoliga buriladi va Jetigʻara shahri gacha, undan 
keyin Qoʻstanay shahri orqali Ayritovgacha boradi. Soʻngra Qozogʻiston past 
togʻlarining shimoliy chegarasi boʻylab sharq va janubiy sharq tomon davom etib, 
Qozogʻiston - XXR chegarasiga tutashadi. Sharqiy chegara esa Savr, Sharqiy 
Jungʻariya, Jungʻariya, Boroxoro, Iren - Xabirga, Qarat, Holiqtogʻ tizmalari 
suvayirgʻichlari, Xontangri togʻ tuguni, Qaqshal, Otboshi tizmalari suvayirgʻichlari 
orqali oʻtib, Fargʻona tizmasiga kelib tutashadi, soʻngra Olay tizmasining sharqiy 
chekkasi va Sariqoʻl tizmasi suvayirgʻichi boʻylab oʻtib, Hinduqush togʻlariga 
tutashadi. Bu yerda, Muztogʻdan boshlab gʻarbga tomon janubiy chegara 
boshlanadi va Hinduqush, Safedkoʻh, Nishopur tizmalari suvayirgʻichlari boʻylab 
oʻtib, Elburs togʻi orqali Kaspiy dengizining janubi-sharqiy chekka sohiliga kelib 
tutashadi. Oʻrta Osiyo yirik geosistema sifatida (maydoni 3300 ming 
km²chamasida) Qozogʻistonning kattagina qismini, Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, 

---

Tojikiston, Turkmaniston, qisman Xitoy hududlari, hamda Afgʻoniston va 
Eronning Amudaryo havzasiga qarashli qismini oʻz ichiga oladi. Oʻrta Osiyoning 
qoʻshni tabiiy oʻlkalaridan farqlantirib turuvchi oʻziga xos bir qancha belgilari 
mavjud.
Bular: 
1) Yevrosiyo materigida tutgan oʻrnining oʻziga xosligi, yaʼni materikning 
ichkarisida, okeanlardan uzoqdan joylashganligi;
2) oʻlkaning berk havzadan iborat ekanligi, yaʼni bu yerda shakllangan 
asosiy oqimning tashqi dengiz, okeanlarga chiqib keta olmasligi va oʻlkaning 
eroziya bazisi hisoblangan Kaspiy, Orol, Balxash, Issiqkoʻl kabi ichki havzalarga 
quyilishi; 
3) Yer yuzasining oʻziga xosligi, yaʼni oʻlkaning shim., shimoli-gʻarbiy 
katta qismi tekisliklardan, sharqiy va janubiy qismi togʻliklardan iboratligi; 
4) tabiiy sharoitida ichki tafovutlarning kattaligi, yaʼni tabiatining barcha 
komponentlari oʻlkaning turli qismlarida keskin farq qilishi;
5) oʻziga xos gorizontal tabiiy zonalarning mavjudligi va ularga mos 
balandlik mintaqalarining rivojlanganligidir. Bu oʻlkada oʻsimliksiz koʻchma 
qumlar, oʻtish qiyin boʻlgan chakalakzor oʻrmonlar, ekinzor va bogʻlardan iborat 
vohalarni koʻrish mumkin;
6) ekologik sharoitiga koʻra ham berk oʻlka, bu tabiatdan foydalanishda 
ehtiyotkorlikni talab etadi.), Zakavkazye va boshqalar joylardagi koʻp Shaharlar 
vayron etildi. 
Temuriylar davrida esa Movarounnahr va Xurosonda bir qancha Shaharlar, 
xususan, Samarqand, Buxoro va Hirot ravnaq topdi. Yevropa mamlakatlarida 
Shaharlar Sharq mamlakatlariga nisbatan kechroq paydo boʻldi. Shaharlarda sanoat 
ishlab chiqarish markazlashib, Shahar aholisi jadal oʻsa boshladi, rivojlangan 
mamlakatlarda Shahar aholisi salmogʻi butun mamlakat aholisining 70—80% ni 
tashkil etdi. 
Urushlar, tabiiy ofatlar natijasida juda koʻp Shlar vayron boʻladi. Ayni 
vaqtda yer osti foydali qazilmalarining ochilishi va uni qayta ishlash 
korxonalarining qurilishi (Angren, Olmaliq, Yangiobod, Zarafshon, Muborak, 
Navoiy), yangi yerlarning oʻzlashtirilishi (Yangiyer, Guliston, Koson, Sherobod), 
yirik suv inshootlari va elektr styalarning qurilishi (Shirin, Katgaqoʻrgon, 
Taxiatosh) munosabati bilan yangi Shlar tashkil topadi va rivojlanadi (qarang 
Shaharsozlik). 
Shaharni boshqarish - Oʻzbekiston Respublikasida shahrini hokim 
boshqaradi. Uning vakolat muddati 5 yil. Toshkent Shahari hokimi Oʻzbekiston 
Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi va bu masala tegishli xalq 
deputatlari kengashlari tomonidan tasdiqlanadi. Boshqa shahar hokimlari yuqori 
turuvchi hokim tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod qilinadi. 
Hokimlarning chiqargan hujjatlari shu hududda bajarilishi shart. Hokim faqat 
oʻzining qarorlarigina emas, oʻzi rahbarlik qilayotgan organlarning qarorlari va 
faoliyati uchun ham shaxsan javobgardir. 

---