A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi
Download 2.71 Mb. Pdf ko'rish
|
|
A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi
146 «metaforani o‘rganish so‘z ma’nosi yaratilishi uchun xomashyo bo‘ladigan narsani ko‘rish imkonini berishi»ni aytadi 1 . Albatta, bu olamlarning metafora vositasida kashf qilinishi, aynan shu hodisa vositasida bu olamlar haqidagi tushunchalarning shamoyil topishi va nomlanishini inkor etib bo‘lmaydi. Ta’kidlash lozimki, metafora termin yasalishining eng qadimiy turlaridan biri bo‘lib, ko‘proq muayyan soha terminologiyasi shakllanishining ilk davrlariga xos bo‘ladi, ammo tamoman o‘tib bo‘lingan bosqich hisoblanmaydi, yangi paydo bo‘lgan fan sohalari terminologiyasining yaratilishida faol bo‘ladi, yetakchilik qiladi, masalan, bugun turli tillarda shakllanayotgan axborot texnologiyalari terminologiyasida (rus tilida oкно, память, меню, вирус, мышь, язык программирования kabi) buni ko‘rish mumkin. Aytish joizki, fan terminologiyasining paydo bo‘lishi va taraqqiyotida metafora alohida va salmoqli o‘rin tutadi. Masalan, sintaksisdagi fundamental tushunchalardan biri kesimdir, u turli tillarda turli terminlar bilan nomlanadi. O‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyadagi bu fundamental tushuncha «kesim» metafora-termini bilan atalgan, uning ixtirochisi esa buyuk adib va tilshunos Fitratdir. U «Nahv» asarida shunday yozadi: «1.Qushlar bog‘chada ertalab... 2.Cho‘lpon yaqinda yaxshi bir she’r... Yuqoridagi ikki so‘z qo‘shimidan hech bittasi gap bo‘la olmaydir, bulardan tugal «o‘y» anglashilmaydir. Bu tubandaki so‘z qo‘shimidan qay birini eshitgach so‘z kesildi, gap bitdi deb o‘ylamaymiz. Gapning so‘ngini kutamiz. Bularni tugatmak, gap qilmoq uchun birinchisiga sayraydir, ikkinchisiga yozdi so‘zlarini qo‘shib: 1. Qushlar bog‘chada ertalab sayraydir. 2.Cho‘lpon yaqinda yaxshi bir she’r yozdi deymiz, anglatmoqchi bo‘lganimiz o‘yni tugallatamiz. Gap tugaladir, so‘z kesiladir. Gapning tamomlanib, so‘zning kesilgani shu sayraydir ham yozdi so‘zlari bilan bo‘ldi. Shuning uchun yuqoridagi ikki gapning oxiridagi yozdi, sayraydir so‘zlariga «gapning kesim so‘zlari» 1 Арутюнова Н.Д. Языковая метафора / Лингвистика и поэтика. –М.: Наука, 1979. –С.169, 173. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 147 yo sodacha «kesim» deymiz. Gapdagi so‘zlarning oxirig‘a kelgan, o‘z kelishi bilan so‘z qo‘shimini gapka aylantirgan so‘z – «kesim» so‘zdir 1 «. Fitrat bu tushunchani o‘zbek ilmiy grammatikasi endigina shakllanayotgan paytda ana shunday metafora-termin bilan nomlagan. Bu termin ayni sintaktik tushunchani behad aniq va to‘liq ifodalashi bilan alohida diqqatga sazovor. Ingliz tilidagi quyidagi so‘zlarni qiyoslash mumkin: 1) Qush, hayvon, hashorat nomlari – caterpiller («gusenisa»- g‘ildirak vazifasini o‘tovchi keng zanjir tasma) – «gusenisali zanjir», «gusensali traktor»; penguins («pingvinlar»-»aviatsiyaning yerda xizmat qiladigan shaxsiy tarkibi»), rubber cow («rezina sigir» – havo shari), spider («o‘rgimchak» – kechayli gupchak, krestovina, kollektor yulduzi). 2) Odam gavdasi qismlari – elbow («tirsak», «tizza», «egik» («...»), elbow pieces («tirsakli tugunlar»), daraxt, o‘simliklar nomlari, chestnut coal («xol-xol gul»-dukkaklilar oilasiga mansub o‘tsimon o‘simlik nomi-antrasiyet (toshko‘mirning eng yaxshi navi) bir xili), maishiy narsa-buyumlar nomlari flying bedstead («karavatning qimirlab turadigan sinchi» – sinov stendi), blade («olmos» – parrak, kaft, turbina qanoti, vertolyotning murvati (vinti), collar («yoqacha» – ...yeng (manjeta) va boshqalar. Ayrim qism (detal) va konstruksiyalarning texnik jihatdan takomillashishi yangi metaforik terminlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Masalan, vertolyotni ba’zan hazillashib flying banana («uchar banan»), samolyotning zamonaviy shaklini esa flying cigar («uchar sigara») deyishadi. Hozirgi bosqichda metaforaning tadqiqotchilari shu nom bilan bog‘langan ikki o‘zaro yaqin (qardosh) hodisani farqlaydilar: 1) so‘zning o‘z ma’nosidagi metafora va 2) yangi ma’no hosil qilish usuli sifatidagi metaforizatsiya. 1 Фитрат А. Танланган асарлар. IV жилд. –Тошкент: Маънавият, 2006. –Б.177 – 178. |
