Asosiy sabzavotlarning gullarining tuzilishi


Download 306.9 Kb.
bet2/3
Sana08.03.2023
Hajmi306.9 Kb.
#1249920
1   2   3
Bog'liq
4-машғулот

/,2-бичншга ярокснз очнлмаган гул; Э-бичишга яроц«
ли очилган гул; 4,6-чангДони очилган бячншга
яроксиэ гул; б-пнёэнн гуллашдан олдингн гулт?п-
лани.

Карам. Гуллари икки жинсли, уртача катталикда булиб попукка ухшаб бир жойга тупланган. Гулкоса- барглари ва гулбарглари турттадан. Гулбарглари сил- лиц ёки бирозгина радир будур булиб, оч сариц ёки сап- сариц рангда. Гулбаргининг /гирноцчаси ^ткир учли шаклдан тортиб камбарг цилиндрик шаклгача (13-рас.м).
Чангчилари 6 та, улардан иккитаси (ташцилари) цисца* ва турттаси (ичкилари) узунроц. Узун чангчи- ларининг асосида нектарлар булади. 'Урурчиси бир- бирига цушилиб кетган 2 та урурбаргдан иборат. Ус- тунчаси думбоц гулорзи билан тугайди. Тугунчаси юко- рисида булиб, икки уяли гулорзи рунчалигидаёц етила- ди. Чангдонлари гул очилгандан сунг уч-турт соатдан сунг ёрилади.
Об-хаво шароитига цараб бир гул уч кунгача очи- либ туради, попукларн 15—30 кун гуллайди. Бутун усимлик 25—60 кун давомида гуллаб туради.
Карамдошлар, редиска, турп ва ukmfom оилаларига кирадиган усимликларда гуллар тузилишига кура ка­рам гулларига ухшайдн. Бу усимликларда гулбарглар- нинг ранги илдизмеванинг рангига борлиц. Илдизме- васи оциш булган редиска ва турп навларининг гул­лар кукиш-бинафша ,рангда очилади. Илдизмеваси ёппасига цизил — бинафша рангдан цизилгача. Эти са- риц булган шолром навларида гулбарглари гуц сариц рангда, ок этли шолгомларда эса яшил-сариц рангда.
Пиёз. Гуллари оц ёки яшил оц рангда булиб, ол- ти аъзоли (14-расм) урурчаси узун устунчага эга ва оризчэси кичкина, тугуни юцорида. Чангчиси 6 та, улар­дан 3 тасининг хар икки томонида цисцагина тишчаси бор. Чангчилари сариц ёки яшил рангда булиб, турт циррали, бир вацтда пишиб етилмайди: чеккадаги 3 та чангчининг гулчанглари гул очилгандан сунг 10—14 соатдан кейин, 3 та ички чангчининг чангдонлари эса 14—28 соатдан сунг етилади. Барча чангдонлар пишиб етилгандан сунг устунчаси катталашади ва гулорзи чангланишга тайёр булади.
Соябонгулларнннг очилиш даври 10—12 кун, бутун усимлик эса 30—40 кун давомида гуллаб туради.
С а б з и. Гуллари икки жинсли, лекин бу гулларнннг эркаклари хам уррочилари хам булади. Гуллари майда булиб, сохта соябонгуллар хосил цилган. Соябонгул- ларда дастлаб марказий поядаги гуллар очилади, шун- дан сунг ён новдаларидаги гуллар, соябонгулда эса чеккадаги соябонгуллардан марказдаги гулларга то- мон очила боради. Гуллари мураккаб, беш аъзоли гул- косалар ^осил ^илган. Бешта чангчиси иккита устунча- си булиб тагидан тугади. Гулбарглари катта, гулкоса- лари редуцияланган (15-расм). Гулдонлари ёрилиб очи- ладн ва гулогзи гул очилган пайтда етилади. Чангчи ппларп таранглашади, чаигдонлар чанг оГзидан узо^- лашади ва ^уриб цолади. Кейинги куни гулогзи пишиб етилади.


15-расм. Сабзи гули ва уруги.




Ало^ида соябонгул 4—5 кун гуллаб туради. Барча соябон гуллар 10—15 кун давомида, бутун усимлик эса 20—25 кун давомида гуллаб туради.
Петрушка, сельдерей ва пастерни к. Сельдрейсимонлар ёки соябонеимонлар оиласига кн- радиган бу усимликларнинг гуллари уз тузилишига ку­ра сабзи гулларига ухшайди. Фа^ат пастернакнинг гул­лари йирикрок;, петрушка билан сельдерейнинг гуллари эса майдароц булади. Пастернак ва петрушканинг гул­барглари сариц. Сельдерейники эса ок ёки пушти ранг- да булади.
Б од ринг. Гуллари айрим жинсли. Эркак гуллари туп гуллар з^осил цилган. Чангчилари бешта, шулардан турттаси жуфт-жуфт .\олда бир-бирига ^ушилиб кет- ган, биттаси айрим холда. Ургочи гуллари эркак гул- ларига нисбатан йирикроц. Пастидан туга бошлайди. Тугунларй сертук, гултожи бошо^симон, сари^ рангда булиб бешта гулбаргдан иборат. Уларнинг узунлигининг учдан бир ^исми бир-бирига ^ушилиб кетган ва цуюц ^исмида эса косача бнлан бирлашган. Гулогизлари уч- та, баъзан бешта, устунчаси юмало^.
Гуллари эрталаб соат 6—10 ларда очилади. Эркак гуллари кун буйи очилиб туради, кейинги куни ёпила- ди ва орадан 1—2 кун утгач ^уриб цолади. Ургочи гул­лари иккинчи куни з^ам очилиб туради. Лекин гултожи бироз сулийди. Уругланмаган гулларида гултожи турт кунгача янгилигича туради. Бодринг гулчанглари чанг- донларда уч кунгача сазуганади. Чангдонлардан ажра- тиб олинганда турт соатда з^урийди. Дарорат 27 дара- жадан ошганда гулчанг нобуд булади.
Лав лаги. Гуллари иккн жинсли, майда булиб беш аъзоли. Гулкосаси яшил рангда булиб, антоциан пигментли. Чангчисн бешта. Гулчанги икки-учта, тугун- чалари зозузрида булиб бир уяли (16-расм). Гулогзи чангдан бир-икки кундан сунг етилади. Гулчангнинг з^аёг фаолияти 4—7 кунгача сазузанади. Тухум з^ужайрала- ри гул очилгандан с$гнг 12—17 кунгача з^аёт фаолия- тини сазузазТди. Усимлик 30—50 кунгача гуллаб туради.
Четдан чангланганда биргина усимликнинг гуллари- дан чиодан гулчанглар бошца утимликнинг гулларига шамол ёки хашаротлар ёрдамида олиб утилади. Х,аша- ротлар ёрдамида чангланадиган энтомофилл усимлик- ларга сельдерейсимонлар, карамсимонлар, ошзуэвоцси- монлар ва нилуфар гуллилар ва итузум гуллиларнинг айрим турлари киради. Энтомофилл усимликларнинг гуллари йирикроц булади ёки катта-катта тупгуллар эузсил зузлади. Гуллари ранг-баранг товланади, з^идли булиб нектари бор. Уларнинг гулчанглари юзасн га- днр-будур з^амда бир-бирларига ёпишиб туради. Ана шу барча мосламалар з^ашаротларни узига жалб этади. Гулчанглар з^ашаротларнинг танасига мустазрсам ёпн- шиб зузлади. Шамол ёрдамида чангланадиган анемо- филь сабзавот усимликларига исмалоц, дураки лавла- ги, шовул (з^узиз^улоц) ровоч, сарсабил, шунингдек мак: кажухори киради. Бу усимликларнинг гуллари майда,


16-расм. Лавлагн гули ва уруги:




/-кушт'лпО кетган гул; 2-3-алохида гуллар; 4-кесилган гул; 5-ypyp тупламн;
f-ypyFn; 7-кесплган уругнинг к?риниши.
гулоризчалари эса узун. Шу сабабдан улар ёрдамида гулчангларни тутиш ^улай. Гулчанг купинча силиц булади. Салгина шамол булса хам кучиб юради.
Ишни бажариш тартиби
Сабзавот усимликларининг асосий турларининг ти- рнк гулларидан, уларнинг расмларидан, шунингдек мазкур ишга оид методик курсатмалардан фойдалан- ган ^олда, гулларнинг морфологик белгилари билан танишиб ва уларни расмда чизиб курсатиш керак. Май- да гулларни куздан кечирганда турт марта катта кп- либ курсатадиган лупалардан фойдаланишга турри ке- лади.
Гулларнинг морфологик белгиларини тасвирлаётган• да талабалар косабаргларнинг ва гултож гулбарглари- нинг мицдори ва рангини аницлайдилар. Чангчн ва уругчининг бор йуцлигини, уларнинг мицдорини, тугу- нининг жойлашишини, чангчи ва огизчанинг бир-бири- га нисбатан ^олатини аницлайдилар. Дастлаб уз-узи- дан чангланадиган ^усимликлар гулларининг асосий морфологик белгиларини, шундан сунг эса четдан чанг­ланадиган усимликлар гулларининг морфологик бел­гиларини тасвирлаб ёзадилар. Кузатиш натнжаларини дафтарларга ёзиб оладилар. Шундай цилиб, 2-шакл тарзида ^исобот ёзадилар.
З^исоботнинг биринчи устунига сабзавот усимлигп ботаник турининг номини, яъни тасвирлаш учун у^и- тувчи томонидан гуллари таркатйб берилган усимлпк номини ёзиб цуядилар. Гулнинг тузилиши билан та- нишиш гулкосанинг ва гултожининг т^свиридан бош- ланади. Куздан кечириб булгандан сунг 2—5 устунлар- га гулкосабарглар ва гулбаргларнинг мшуюрини ва рангини ёзиб цуядилар. 6-устунга бутунлай бир-бнри билан цушилиб кетган гулбарглар (салат усимлиги- да найча хосил ^илиши), бир цисми цушилиб кетган гулбарглар (бодрингда) ёки гулбарглари айрим-айрнм холда булган усимликлар (карамдошлар) ёзиб купи­ла ди.
Шундан сунг гулдаги чангчи ва уругчининг цанча эканлиги ва шу асосда гулнинг ^айси типга кириши аннкланади: биргина орган мавжуд булганда айрим жинсли, хар нккала орган булганда икки жинсли усим- лик эканлиги маълум булади. Бордию шу усимликда соф эркак ва ургочи гуллар билан бир цаторда гермо- фродит гуллар .^ам булса, айрим жинсли ва икки жинс- лн усимликлар деб ёзиб цуйилади.

Икки жинсли гуллари булган усимликларда чангчи ва уруF4п мазкур гулда цандай эканлиги ёзиб цуйила- ди. Айрим жинсли усимлик гуллари булган уснмлнк- ларда эса чангчиларпипг тасвнрн эркак гулда. уругчи- нн тасвирн эса ургочи гулда бажарилади. Чангчилар- нинг тасвирн (8-10 устунлар.) уларнинг битта гулдаги сонига ^араб хисоблаб чицилади. Уларнинг ^андай жойлашганлиги (эркин ^олдами ёки найча >$осил ци- либ бнрлашганми?), улар бир-бирларига цушилиб кет- ганми (жуфт-жуфт холда), улардан ^айсилари бир- бирнга цушнлиб кетган ва цанчаси эркин ^олда? Чанг-

r>
ев o\ со so

а
a
so
43

ч­
и
to
So
43

Download 306.9 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling