Beruvchi yetuklik attestati oladi

 
Gumanizm prinsipi quyidagi qoidalarga rioya qilishni talab qiladi: 
➢ bolalarning jamiyatda qanday jismoniy, moddiy, ijtimoiy holda bо‘lishiga qaramay ularga 
hurmatli munosabatda bо‘lish; 
➢ 
har bir bolaning о‘zicha bо‘lishi, ularga hurmatli munosabatda bо‘lish huquqini tan olish; 
hurmat qilish demak boshqaning men istagandek bо‘lish emas, balki о‘zicha bо‘lish huquqini 
tan olish; 
➢ 
bolaga о‘ziga va atrofdagilarga hurmatni shakllantirishda, «Men о‘zim» tutgan о‘rnini, о‘z 
muammolarini о‘zi hal etish istagini shakllantirishda vujudga keladigan muammolarda yordam 
kо‘rsatish;
➢ 
shavqat qilish va achinishga emas, balki bolalarga jamiyatda rivojlanishiga yordam berish 
istagiga tayangan gumanizmning birinchi pogonasi bо‘lgan rahmdillikni tushunish; 
➢ muammoli bolalarni ayrim guruhlarga ajratishga va ularni normal bolalardan chetga 
olishga intilmaslik, agar biz nogiron bolalarni sog‘lom kishilar orasida yashashga tayyorlashni 
istasak, shunday bolalarni kattalar va bolalar bilan muloqotda bо‘lishi tizimi о‘ylab chiqilishi 
lozim. 

---

181 
5. Shaxsni o‘zini boshqarish mexanizmlari. 
Shaxs—ijtimoiy xodisa. U vaqt bilan chambarchas bog‘liq va insonda tarixan nima bor 
bo‘lsa, shularni aksettiradi.
Shaxs fazilatlari—tug‘ma qobiliyat emas, u meros bo‘lib qolmaydi, lekin ijtimoiy –
madaniy taraqqiyot natijasida yuzaga keladi.
Hayotda o‘z nuqtai nazariga ega, bunga o‘zi ustida ko‘p ishlagan, ijtimoiy xodisa va 
muloqotni anglagan odamlar shaxs deb e’tirof etiladi.
Shaxs shakllanishi — jamiyada inson o‘z o‘rnini topish jarayonidir. Shaxs o‘z-o‘zini 
shakllantirish, nazorat qilish va baxolashga qodir sanaladi.
Shaxs bo‘lish—faol xayotiy pozitsiyaga ega bo‘lish demakdir. U xaqda shunday deyish 
mumkin: «Shunda to‘xtayman, boshqachasi bo‘lishi mumkin emas». Shaxs bo‘lish—ichki 
zaruriyat natijasida yuzaga keluvchi tanlovni amalga oshirish, qabul qilingan qaror oqibatini 
baxolash, ular uchun o‘zi va jamiyat oldida javob berishdir. Shaxs bo‘lish — o‘zini va 
boshqalarni muttasil takomillashtirish, o‘z axloqini, xatti-harakatlarini boshqarish uchun zarur 
usul va vositalarga ega bo‘lish, ularni o‘ziga bo‘ysundirish demakdir. Shaxs bo‘lish — tanlov 
erkinligiga egalik va butun umruni muxofaza qilishdir.
Shaxsning xarakterli qirralari 
Shaxs majburiy ijtimoiy fazilatlar to‘plashga ega. Bular: indivivduallik, onglilik, 
mas’uliyat, Harakter va temperament, faollik va maqqsadga intiluvchanlik, o‘z-o‘zini nazorat va 
taxlil qilish, yo‘nalganlik va iroda.
Individuallik — muayyan insonning mukammal fazilatlari xisoblanadi.
Onglilik — xatti-harakat va faoliyat natijalarini mas’uliyat bilan oldindan ko‘ra olish 
qobiliyati.
Temperamentlik — insonning psixologik individual qobiliyati. Bu individning psixik 
faoliyatining nerv-dinamik xususiyatlari jixatidan tavsifidir. Temperament xissiy jarayon, 
xususan bola yoshida namoyon bo‘ladi. Yosh o‘tishi bilan xissiyot va intellektual faoliyatinson 
harakterini belgilaydi.
Harakter temperament ijtimoiylashuvi natijasida shakllanib, murakkab psixik xosila 
sifatida ko‘psonli shaxs xususiyatlaridan iborat. Harakter insonning o‘ziga va jamiyatga 
munosabatida namoyon bo‘ladi. U faqat bir odamga xos tushuncha. Masalan, qat’iyat, sezgirlik, 
jasurlik, xushmuomalalik muayyan inson uchun xos. Ularning qaysidir biri extakchi bo‘lib, 
qolganlarini o‘ziga bo‘ysundirishi mumkin.
Faollik — insonni o‘rab turgan olam bilan o‘zaro harakati omilidir. Insonda ichki va tashqi 
faollik mavjud. Ichki faollik — inson o‘zini shakllantiruvchi ishini amalga oshiradi. Tashqi 
faollikda — o‘zi uchun qiziqarli bo‘lmagan ishni bajaradi.
Maqqsadga intiluvchanlik bu insondagi — ko‘zlangan maqqsadga erishish qobiliyati 
xisoblanadi.
Yo‘nalganlik — dunyoqarash, ruxiyextiyoj va ishda namoyon bo‘luvchi inson xatti-
harakatlari tendentsiyasi.
Iroda — insonda mashaqqat, to‘siq, maqqsad yo‘lidagi qiyin-chiliklarni yengib o‘tishga 
qodirligida namoyon bo‘luvchi xislat.
Shaxs rivojlanishi. Bu fazilatlarning Har biri bir xil axamiyat va qiymatga ega. Inson 
rivojlanishi — davomiy murakkab jarayon natijasi bo‘lib, uning borishida inson biologik, psixik 
va ijtimoiy xususiyatlarini o‘zgartirib boradi. Bu o‘zlashmalar ta’lim-tarbiya ta’sirida shaxs 
shakllanishi jarayonida sodir bo‘ladi. Tarbiya shaxs rivojlanishiga xal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi.
U insonni individual jamiyat mavjudoti sifatida shakllanishini belgilaydi. Masalan, 
Mauglini shaxs deb bo‘lmaydi, u nutq qobiliyati, muloqot, insonga xos fazilatlardan maxrum. 
Olimlar bu jarayonni noma’lum deb xisoblaydi. Rus olimlaridan P. P. Blonskiy, L. S. Vigotskiy, 
G. S. Kostyuk, S. L. Rubinshteyn, A. R. Luriyalar bu jarayon ustida isholib bormoqdalar.
«Nima uchun odamlar turli darajadagi mukammallikka erishadilar» degan savolga «bu 
ichki tabiiy kuchlar va tashqi ijtimoiy sharoitning o‘zaro Harakatiga bog‘liq» deb javob berish 

---

182 
mumkin. Ichki bu — insonning fiziologik va psixologik belgilari, tashqi ta’sir esa muxit 
sanaladi.
Chaqaloq muayyan iqtidor va qobiliyatga layoqatli xolda tug‘iladi, lekin uni qaydarajada 
takomillashuvi tabiat va muxitga bog‘liq.
Muxit — bu jaxondagi global voqealar, xodisalar, iqtisodiy xodisalar, stixiyalar, jamiyat va 
bola yashayotgan mamlakatdagi xodisalardir. Bu diniy ta’sir, ko‘cha, tengdoshlar, maktab , klub, 
nomaktab muassasalar ta’siridir.
«Milliy istiqlol g‘oyasini shakllantirishda tashkiliy-uslubiy yondoshuvlar» nomli ilmiy-
metodik qo‘llanma muxitni nazarda tutuvchi ta’lim xususida fikr yuritilib: «muxitlar mazmuni, 
xususiyatlari va shakllari jixatidan xilma-xil ekanligi ta’kidlanadi»1.
Mazkur qo‘llanmada tashkil etilishiga ko‘ra muxim turlari quyidagicha farqlanadi: 
1. Tabiiy va sun’iy ta’lim beruvchi muxit.
2. Predmetli va axborot-dinamik muxit.
3. O‘yinli, mashq qildiruvchi va shakllantiruvchi muxit.
4. Shakllantiruvchi axborot-dinamik muxit shaxs ijtimoiylashuvida uning yosh va o‘ziga 
xos xususiyatlari e’tiborga olingan xolda zaruriy muxitni tashkil etilishi ijobiy natija beradi.
Muxit ta’sirida inson jismonan, ruxan, ma’nan va aqlan o‘zgaradi. Rivojlanish jarayonida 
bola shaxsga aylanadi. Uning organizmi va psixikasi muxit, oila va tengdoshlar ta’sirida 
o‘zgaradi.
Merosiylik va rivojlanish. Shaxs takomili uchta omilga bog‘liq: merosiylik, muxit va 
tarbiya. Merosiylik — bu insonning jismoniy, biologik xususiyati, uning organizmi irsiy 
belgilaridir. Terirangi, ko‘z, sochshakli, tanatuzilishi, asabtizimi va fikrlash xususiyatlari.
Inson iqtidori va qobiliyati xam merosdan merosga o‘tadi. Ular shaxs shakllanishida 
mukammallashuvi bu boshqa masala bo‘lib, u turmush sharoiti va tarbiyaga bog‘liqdir. Lekin 
biologik farq insonlarda tug‘ilgandan mavjud bo‘ladi.
Olimlar orasida tug‘ma qobiliyatning intellektual faoliyatga ta’siri, inson ruxiy fazilatlari 
merosiyligi xaqidagi munozara davom etmoqda. Ayrim olimlarning ta’kidlashicha, axloqiy 
fazilatlar biologik shartlangan va shafqatsizlik, ikki yuzlamachilik, yolg‘on tabiatan beriladi. 
Shuningdek, inson o‘z tarixi davomida juda kam o‘zgargandi deb xisoblaydilar.
Tibbiyot xodimlari merosiy psixik nomutanosiblik, alkogoliklarning farzandlari aqli 
noqisligi ularning shaxsida intellektual rivojlanishga ta’sir qilinishini e’tirof qilganlar. Lekin 
biologik notenglik insonlarda tug‘ilgandan mavjud bo‘ladi.
Aynan aqliy va anglash faoliyati davomida, jamoat, sport, badiiy, texnik, malakaviy, 
gedenik (xuzurbaxsh) faoliyat jarayonida shaxs shakllanadi. Faoliyatning maxsus ko‘rinishi 
muloqotdir. Asosiysi, shunchaki faoliyat emas, balki faol faoliyatdir. Ijtimoiy pedagog shaxs 
shakllanishiga ta’sir etuvchi boshlang‘ich ma’lumotlarni xisobga olishi muxima xamiyatga ega.
Shaxs shakllanishi. Avvalo, bu jismoniy va fiziologik belgilar, merosiylik, tabiiy iqtidor va 
qobiliyat, axloq genotipidir. Shuningdek, faollik, axloqiy xususiyatlar, tafakkur, xissiyot, 
faoliyat, ijod, intilish, qobiliyatlar xam muxim.
Inson bo‘lib tug‘ildi, lekin inson bo‘la olmadi.
Xozirgi kunda inson tsivilizatsiyasi tarixida qayd etilgan bir qancha dalillar bor. Rim 
asoschilari Romul va Rem bo‘ri onasi bilan emizilgan edi (shunday deb afsonada gap yuritiladi), 
maugli bo‘rilar to‘dasida tarbiyalangan edi. Inson bolalarini bo‘rilar bilan boqilganining 15 xoli, 
ayiqlar – 5 xoli, maymunlar – 10 xoli, leopard – 1 xoli, qo‘y – 1 xoli ma’lum.
Muxit va merosiylik shaxs shakllanishiga teng ta’sir qiluvchi omil sifatida e’tirof qilinadi.
Inson bolasi, agar ijtimoiy –insoniy muxitdan chetda bo‘lsa, unda irsiy belgilarning ayrim 
biologik ko‘rinishlari saqlanib qolishi, lekin insoniy fikr, faoliyat, xatti-Harakatning bo‘lmasligi 
1920 yilda Hindistonlik doktor Rano Singx tomonidan kuzatilgan. Kal’kuttaning janubi-
g‘arbidagi shaharcha yaqinidagi bo‘ri uyasidan topib olingan Kamola, Amalalarning taqdirlari 
bunga yorqin dalildir. Demak, shaxs shakllanishida asosiy omillardan biri bo‘lgan muxit 
masalasiga ijtimoiy pedagog jiddiy e’tibor qaratishi talab etiladi. Shu bilan birga bolaning shaxs 

---

183 
sifatida shakllanishida uning oiladagi axvoli, qarindoshlari, maxallasi jamiki ijtimoiy 
institutlarning ta’siri o‘rganiladi.
Bola uchun muxit nima? Bolaga oila, ko‘cha, maktab , maxalla va televizor ta’sir 
o‘tkazadi.
Ko‘cha—kam bo‘lmagan axamiyatga molikomil. Ota-ona va o‘qituvchilarda «ko‘cha» 
so‘zi asabni qo‘zg‘aydi. vaxolanki, bir kunda bola ko‘chada bir necha soat o‘tkazadi, xolos. 
Ko‘chada bola tevarak-olamni anglaydi. U yashayotgan joy uning dunyo qarashini belgilaydi. 
Zamonaviy ta’lim tizimi o‘smirni mexnat xayotiga tortilishini ortga suradi. Agar XXasrning 20-
yillarida 16 yoshli bolalar ishlagan bo‘lsa, xozir ular tengi bolalar o‘qimoqda. Ijtimoiy tarbiya 
esa ko‘chada orttiriladi. Bu yerda keng muloqot doirasi bor. O‘smir o‘zini e’tirof etadi. O‘z 
yetakchisi, ilxomchisi mavjud bo‘ladi. Ziddiyat ko‘chada paydo bo‘lib, o‘sha yerda unga barxam 
beriladi. O‘smirlar kattalardan mustaqillik maqomini tortib oladi. Ularga dakki-dashnomlar 
yoqmaydi. Bu yerda harakter shakllanadi.
Shaxs shakllanishida bolaning o‘zini namoyon qilish, tarbiyalash, mustaqil ta’limolish, 
ta’sirlanish qobiliyatini xisobga olish muxim. Ta’sirlanish—shaxsning o‘zini rivojlantirish 
manbai.
«Agar xamkorlik va mas’uliyat xissi jamiyat va shaxs bir butunligini ta’minlovchi shaxs 
asosini tashkil qilsa, insonning ezgulikdan ta’sirlanishi uning shaxsini mukammalashtiradi».
Ijtimoiy ta’lim va tarbiyatizimidan o‘tgan Har bir odam – shaxs sifatida shakllanadi.
Ijtimoiy vazifalarni bajarish layoqatiga ega bo‘lgan, o‘zining qiziqishi, qobiliyatini ijodiy 
namoyish eta oladigan, jamiyatning boshqa a’zolari bilan mustaqil munosabatga kirisha oladigan 
odam shaxs sifatida ijtimoiy mavqeyga erishadi.
Ijtimoiylashuvining samaradorligini (odamning ijtimoiy jarayonlarga to‘la-to‘kis 
qo‘shilganligini) bildiruvchi eng muxim ko‘rsatkich ijtimoiy faollik va harakatchanlikdir.
Ijtimoiy faollik – shaxsning ijtimoiy jarayonlarda ongli ravishda qatnashishi, ularga ta’sir 
ko‘rsatish imkoniyatining mavjudligidir. Totalitar tuzum sharoitida ijtimoiy tizimning Har 
qanday joyida odam ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsata olmas, ularni o‘zgartirish yo‘lida 
ijtimoiy faollik ko‘rsatolmas edi. Bu xol odamning jamiyatdagi o‘z o‘rnini belgilab olishi 
jarayoniga, ko‘pincha uning real istaklari va intelektual qobiliyatlariga bog‘liq bo‘lmasliligiga 
olib borar edi. Binobarin, shaxsning sotsial roli uning ijtimoiy jarayonlar, xamda ularni 
o‘zgartirish imkoniyatlari xaqidagi tasavvurlariga adekvat emas edi. Jamiyat xayoti 
markazlashtirilgan bir sharoitda shaxsning ijtimoiy Harakatchanligi xam, ya’ni jamiyatdagi o‘z 
mavqeini istaklari va qobiliyatlariga muvofiq o‘zgartirish imkoniyati juda kam edi. Odamning 
xayotdagi o‘z o‘rni xaqidagi tasavvuri bilan real mavqei o‘rtasida farq bo‘lgan bir sharoitda 
ijtimoiy maqomni shaxsiy talablar, qobiliyatlar va istaklar asosida quradi.
6. Ta’lim-tarbiya bola (o‘quvchi) shaxsni ijtimoiylashtirish omili sifatida. 
7. Bola (o‘quvchi) shaxsning ijtimoiy sifatlari.
8. Bola (o‘quvchi) shaxsning ijtimoylashuvi masala yuzasidan muammoli vaziyat. 
12-mavzu: Oila bilan olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat. Vasiylik va 
homiylik. Deviant xulq - ijtimoiy-pedagogik muammo sifatida. (2 soat) 
Reja: 
1. Ijtimoiy pedagogik nuqtai nazardan oila turlari.
2. Ijtimoiy pedagogning oila bilan olib boradigan ish shakllari, metod va vositalari. 
3. Yetimlikning kelib chiqishi sabablari.
4. Vasiylik va homiylik tushunchasi.