Dizayn san’atini o’qitish usullari Каландарова Каромат annotatsiya

2. Texnologik tarbiya masalalari.

Texnologiya va dizayn yo’nalishi kasb tanlashga yo’llash bo’limini 8-sinfda o’qitish da quyidagi mavzular bo`yicha mashg`ulotlar olib boriladi.

Kasblar dunyosi va inson salomatligi. Kasb tasnifini,kasblarda mehnat turlarining (odam-tabiat, odam-texnika, odam-odam, odam-belgilitizim, odam-badiiy obraz) ta’rifi. Kasb-xunar egallashda inson salomatligiga qo’yilgan talablar.

Ta`lim tizimida o`quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish. O’zbekistonda uzluksiz ta’lim tizimi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarining yo’nalishlari, ularning bir-biridan farqi, umumiy tamonlari. O’quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo’naltirish.

Jamiyatning ehtiyojiga muvofiq kasb egallash va texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiyaga ega bo’lish bu asosan bilim, mahorat va qobiliyatni muvofiqligi bilan amalga oshadi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishga ijtimoiy jarayon sifatida qaralsa, kasb egallash texnologik ma’rifat, texnologik maslahat, ijtimoiy kasbga moslashuv va texnologik tarbiya kabi omillarni ham texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish tarkibiga kiritilsa o’z-o’zidan tushunarli bo’lib qoladi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ijtimoiy jarayonlarni jadallashishi, sanoatni rivojlanishi, ishlab chiqarish jarayonlarining takomillashuvi, kasbning maxsus turlarini paydo bo’lishi, ishchi kasblariga yoshlarni tayyorlash ehtiyojining paydo bo’lishi va shu kabilar natijasida paydo bo’ladi. Yoshlarni shaxsiy xususiyatlari va qobiliyatlarini e’tiborga olgan holda o’qitish, ishchi kuchlarini jalb etish, turli xil kasb operatsiyalariga taqsimlash masalasida amaliy ehtiyojlar paydo bo’ladi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish rivojlangan nazariya va metodologiyaga tayangan holdagina uning maqsad va vazifalari to’la to’kis muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. Bu esa tasodif bo’lmasdan amaliy ishlar samaradorligini oshirish imkonini beruvchi tushunchalar nazariya va metodologiyasi, g’oyalar, qarashlar, tasavvur, shakllar, uslub va printsiplar tekshiriladi va texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya mazmuni o’zgartiriladi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish bir necha faoliyatlar oqibatida sodir bo’ldi. Vaqt o’tishi bilan talablar ham o’zgarib boradi, ular bilan birga mazmun va tushunchalar ham o’zgaradi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish mohiyati haqida, umuman olganda shakli, uslubi, vazifasi va maqsadi haqida tasavvur o’zgarishi bilan texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ham rivojlanib boradi. Bu tushunchaning o’zgarib borishi mavjud ta’riflarda ham o’z ifodasini topadi. Bu ta’riflarni har biri texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiyaning u yoki bu qirralarini, ya’ni funktsiyasini ajratib ko’rsatish amaliy yoki nazariy rivojlanishi darajasini belgilash, pedagogika yoki psixologiya pozitsiyasidan qarash, boshqarish nazariyasi va shu kabilarni boshqarishga nisbatan yaxshiroq yoritishda ajralib turadi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishga umuman ta’rif berishdan avval, 3 ta asosiy tashkil etuvchilar haqidagi tasavvurni aniqlab olamiz. Ya’ni: "faoliyat", "kasb", "tayyorgarlik".

Falsafiy qarashlarda faoliyat insonni tashqi dunyo bilan faol munosabatini maxsus shakli sifatida ta’riflanadi, uning mazmuni tarkibida esa maqsadni o’zgartish va qayta tashkil etish yotadi. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatirish va texnologik tarbiya berish tushunchasida ko’rilayotgan faoliyat kategoriyasiga kirish texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishni amaliygina emas balki nazariy faoliyat ham ekanligini tasavvur qilishga imkon beradi. Bir qator bilimlar to’planishi va bu bilimlarni olishdagi faoliyatni aniqrog’i, fanlararo yo’nalishidir.

Amaliy faoliyat sifatida paydo bo’lgan texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish asta-sekin nazariya bilan boyib bormoqda, bu esa texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishga amaliy va nazariy faoliyat birligida qarash imkonini beradi. Kasb (lotinchadan rrotessio-rasman ko’rsatilgan mashg’ulot, ixtisoslik, protiter-o’z ishim deb e’lon qilaman). Kasb faoliyati turi, mashg’ulot, yashash manbai hisoblanadi va ma’lum tayyorgarlik talab etadi.

"Tayyorgarlik" tushunchasi bir qator fanlarda ishlatiladi. Bu tushunchaga qanday ta’riflar berilishidan qat’iy nazar kasb egallash bo’yicha ko’rilayotgan holatda ularning hammasi asosiy kasb soxasini egallash bo’yicha faoliyat bilan bog’liq. Agar yosh inson kasblar dunyosida u yoki bu aniq bir kasbga o’zining hayotiy intilishlariga qanchalik darajada mos kelishiga harakat qilar va faol oydinlashtirishni boshlar ekan, bunday xollarda uning tayyorgarligi haqida gapirish kerak bo’ladi. Kasb egallash maqsadida agar u pedagog va boshqa ta’sirlar obyekti bo’lib qolsa "Texnologik tarbiya" haqida gapirilsa yaxshisi uning texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ma’nosida qabul qilish kerak. Demak texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish faoliyat mohiyatini to’g’riroq aniqroq ifodalaydi. Biroq amaliyotda texnologik tarbiya haqida gapirganda texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish va boshqa ma’nolarda ifodalash an’ana bo’lib koldi.

Texnologik tarbiya tushunchasi haqida yagona fikrni yo’qligi boshqa sabablar bilan ham izoxlanadi. Masalan bu kompleks muammo bo’lib uni yechimini topish yo’nalishlari ham turlicha bo’lishi mumkin. Agar texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish o’qituvchi va o’quv jarayoni xodimlari ustivor ta’sirida pedagogik amaliyot prizmasi orqali, hamda bu fikrni bosh va yagona deb qabul qilinishi, texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish pedagogik obrazini yaratadi.

Agar bu jarayonni psixologiya fani prizmasi orqali ko’riladigan bo’lsa u yoki bu tanlovni o’ziga xos xususiyatini anglatuvchi psixologik tushuncha va kontseptsiyalar birinchi planga chiqib oladi. SHunday yondashish doirasida, o’zaro bog’liq ikki tomonni tashkil etuvchi, psixologik jarayon sifatida, texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiyaning tegishli obrazi shakllanadi:

a) o’z kasb tanlovi haqida o’quvchilar tomonidan qaror qabul qilinishi; b) bir vaqtning o’zida jamiyat ehtiyojlari va shaxs qobiliyati va qiziqishlari bilan mos keluvchi kasb egallashni amalga oshirish, kasbiy niyatlarni shakllantirish maqsadida o’quvchilar ruhiyatiga ta’sir ko’rsatish.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish jarayoni yoshlarni ijtimoiy yo’llash umumiy jarayonining bir qismi sifatida qaraladi. Mos ravishda texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishga ijtimoiy guruhda, shartli umumiy hayot yo’nalishida jamiyat ijtimoiy tizimida aniq joyni egallashga shaxsning intilishidan dalolat sifatida qaraladi.

Yoshlarga u yoki bu texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish amaliy ishlari, texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishga oid mohiyatini tushunish masalalari kabilardan fanlararo yondashishni amalga oshirish zaruriyati kelib chiqadi. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish tushunchasining yuqorida aytilganidek nazariy va amaliy ishlar bilan birligi quyidagicha ta’rif berishga imkoniyat yartadi. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish turli daraja kvalifikatsiya va turli kasbdagi kadrlarga jamiyatdagi ehtiyoj bilan bir vaqtning o’zida shaxsning qiziqishini moyilligini qobiliyatiga mos holda asoslangan kasb tanlovga yoshlarni tayyorlash bo’yicha maqsadli faoliyatdir.

Bu ta’rif amaliy faoliyat birligini o’zida ifodalab, faqatgina o’quv-tarbiya jarayonidagina emas, balki rivojlanayotgan nazariyada qo’llaniladi. Bunda nazariya muhim ahamiyatga ega.

Aynan shu yerda u yoki bu g’oya yo’nalishini o’zgartirib amaliy ishlarni ilmiy-amaliy ishlarga aylanishiga yordam beradi. Faoliyat bilan birgaliikda qoidaga ko’ra nazariya paydo bo’lmaydi. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish amaliyotini takomillashtirishga ta’sir etuvchi nazariyani shakllantirish uchun izlanishlar, kuzatishlar, rivojlantirish yillari kerak bo’ladi. Masalani amaliy tomoni davlat va jamiyat tashkilotlari korxonalar, birlashmalar, maktab va ota-onalarning, jamiyat va shaxs manfaatlari yo’lida ijtimoiy va kasb o’z-o’zini anglash jarayonini takomillashtirish bo’yicha faoliyatlarini qamrab oladi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish nazariyasini quyidagicha ko’rinishda ifodalash mumkin. Bu bildirilgan fikrlar majmui, texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish faoliyatini samarali amalga oshirishga qaratilgan g’oya va tasavvurlar, tanlangan shaklda aks ettirilgan kompleks qarashlardir.

O’quvchilarga texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish nazariyasining asosiy tarkibiy qismlariga dalillar, qonuniyatlar, printsiplar kiradi. O’quvchilarga texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishda, ilmiy uslublar yordamida olingan va tekshirib ko’rilgan dalillar juda ham oz mikdorida. SHuning uchun asosiy vazifalardan biri yangi dalillarni yig’ish va ularni to’g’ri sharhlash hamda tushuntirib berishdir. Bu shunday holatlardagina mumkinki, qachonki yangi dalillarni izlash bir yoki bir necha gipotezalar yordamida olib borilishi zarur. Bu esa o’z navbatida nazariyaning bir qismini tashkil etadi. Masalan: aniq bir kasbga egallashga ta’sir etuvchi texnologik mazmunning o’ziga xos omillari bo’lishi mumkin. SHunday bo’lishi mumkin, omillar haqidagi gipoteza ilmiy izlanish metodlarini tashkil etishga yordam beradi, qiziqtirayotgan hodisalarga baho berish bu asosida o’quvchilar bilan texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishni yaxshilash bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish nazariyasining muhim tarkibiy qismi –ta’riflangan qonuniyatlardir. Ularni qidirish esa umumiy ilmiy faoliyat maqsadiga xizmat qiladi. Ilmiy izlanishlar o’tkazish natijalaridagina qonuniyatlarni bilib olinadi va tariflar tekshirib ko’riladi. Topilgan qonuniyatlar odatda fanning maxsus tilida, tushuntirish vositalari yordamida yuqori aniqlik bilan farq qiluvchi, ko’rgazmaliligi, boshqa fan va ilmiy yo’nalishlar tushunchalarini texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish tushunchalari bilan bog’lash imkoniyatlarini kattaligi orqali ifoda etiladi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish metodologiyasi deganda, kasb egallash masalalarida jamiyat va shaxs soxalarini optimallashtirish maqsadida yoshlarga ta’sir etish amaliy usullarini takomillashtirish haqidagi va kasbiy o’zini anglashni ilmiy muammolarini izlanish metodlari va tizimi, asosiy holatlari haqidagi bilimlarni o’rganish tushiniladi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiyani to’g’ri amalga oshirish uchun zaruriy qobiliyat va qiziqishlarni sinchiklab hisobga olish, shaxsni tashhisli o’rganishga asoslangan texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlarini tashkil etish g’oyasi barcha texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlaridagi sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omillar – holatlar qatoriga kiradi.

O’quvchilar bilan texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlarini olib borishga deffirentsial munosabat g’oyasi metodologik tavsifdagi g’oyaga tegishlidir. Bu g’oya o’quvchilarni hayotiy va kasb rejalariga asosan, ularni dastlabki guruxlarga ajratish va bu guruxlarda tegishli tarbiyaviy ishlarni olib borishni ko’zda tutadi.

Deffirentsial munosabat texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlarini samarali va maqsadga muvofiq tashkil ztish imkonini beradi.

Bu g’oyaga ko’ra kasb egallash texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish orqali emas, balki shaxsni jamiyatda o’ziga yoqqan o’rnini egallashga intilish va buning uchun qaysi kasbni egallash orqali unga erishishini qidirishi ko’zda tutiladi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiyaning metodologik masalalariga texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish tizimi aniqlash va rivojlantirish masalalari ham kiradi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridan kelib chiqib, jamiyatimiz talablarini qondira oladigan texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish tizimini ishlab chiqish vazifasi turibdi. Bunday tizimni ifodalashdan avval boshlang’ich ma’lumotlarni ko’rib chiqamiz:

1. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish sistemali faoliyatni o’zida ifodalaydi va o’z tarkibiga maqsad, masala, printsip, shakl, metod, samaradorlik mezoni, daraja, yo’nalish, va boshqa tizim - tarkibiy elementlarni qamrab oladi.

2. O’quvchilarga texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish tizimi ularni kasb va kasbga tayyorlash umumiy tizimining bir bo’lagi hisoblanadi.

3. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish tizimi - bu shaxsiy ijtimoiy yo’naltirish umumiy tizimining bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari ta’sirida shakllanuvchi bir qismi.

4. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish jamiyatda amalda bo’lgan ijtimoiy tizimlar tarkibiga kiradi, jamiyatning turli muammolarini yechishga aloqador bo’lib, samarali bo’lishi uchun turli soha olimlarining hamkorlikda ish olib borishlarini talab etadi.

5. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlarini tashkil etish va boshqarish masalasi qiyinlik bilan amalga oshiriladi. Bu esa texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish tizimining murakkabligidan dalolat beradi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlari tizimining umumiy maqsadi shaxsiy qiziqishlar va jamiyat ehtiyojini qondirish imkonini beruvchi asoslangan texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishga o’quvchilarni tayyorlashdir.

Bularni amalga oshirish quyidagi tashkil etuvchilarni o’z ichiga oladi: maqsad va vazifa, asosiy yo’nalish, o’quvchilarni texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlari, uslub va shakllari, qo’yilgan vazifani samarali xal etish, har bir yo’nalish bo’yicha olib boriladigan ishlarning sifatiga bog’liq bo’ladi.

O’quv ustaxonalarida, o’quvchilar kasb uyushmalarida va shu kabilarda o’quvchilarga texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlari amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish korxonalariga uyushtirilgan amaliyotlar texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish jarayoniga yuqori darajada ko’maklashadi.

Tanlab olingan kasbni egallash jarayonida burchni sezish, mas’uliyat, kasbga hurmat, kasbiy g’ururlarni o’quvchilarda shakllantirishni texnologik tarbiya jarayonida amalga oshiriladi.

Yuqorida sanab o’tilgan texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish tizimi yo’nalishlari bo’yicha faoliyat turlari bir-biri bilan bog’liq bo’lsada, o’z faoliyatlari sohasida bir muncha mustaqildirlar.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlarini olib borishda texnologik jarayonlar haqida xikoya, suhbatlar, ishlab chiqarish korxonalariga ekskursiya, qiziqishlar bo’yicha klublar tashkil etish, texnik ijodkorlik va qishloq xo’jaligi tajribachiligi to’garaklarini tashkil etish, anketa olish, testlarni qo’llash, o’quvchilar tomonidan referatlar tayyorlash, ular bilan turli xil o’yinlarni tashkil etish va shu kabi shakl va uslublardan foydalaniladi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlarining metodlari masalasida ish bir muncha murakkabroq holda. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishni ajratib ko’rsatish turli muhim belgilar ichida xususiy uslublarining mavjudligi bilan ifodalanadi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish samaradorligi mezonlarini aniqlash masalasi muhim metodologik masalalar qatoriga kiradi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiyaning samaradorligini belgilovchi turli mezonlar qatoriga ishlab chiqarishdagi yoshlar tomonidan taklif etilgan ratsionalizatorlik takliflari sonining yuqori darajada ekanligi orqali aniqlash ham kiritiladi. Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiyani amalga oshirishda omadga erishilganlik sifatli kasb natijalari, brakning yo’qligi, yuqori sifatli mahsulotlarning ziyoda ekanligi orqali ham aniqlanadi.

Texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berish ishlarining samarali tashkil etilganligini jamiyat, region, viloyat, tuman, shahar dolzarb ehtiyojlaridan kelib chiqib kasb egallayotgan, turli o’quv yurtlariga o’qishga, ishlab chiqarish korxonalariga ishga kirayotgan yoshlar o’rtasida muvozanatning mavjudligi orqali belgilanadi.

3. O’quvchilarni kasbga yo’llashda texnologik tarbiya ishlarini tashkil etish.

O’quvchilarni kasbga yo’llash va texnologik tarbiyani amalga oshirishda o’quvchlarga yordam berish va ularni muayyan kasb sirlarini o’zlashtirishga yo’naltirish o’quvchilar bilan olib boriladigan ishlarning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. O’quvchining kelgusida jamiyatda tutadigan o’rni va taqdiri u kasbga qanchalik to’g’ri moslashuviga va kasb sirlarini egallashiga bog’liq.

O’quvchilar bilan kasb sirlarini egallash yuzasidan suxbatlar olib borilayotganda ularning e’tiborini mazkur muammoning quyidagi psixologik aspektlariga qaratish kerak.

1. Ish ob’ektining ijtimoiy maqsadga muvofiqligi.

2. Texnologik jarayonni o’ziga xos xususiyatlari.

3. Buyum sifatini ta’minlash imkoniyatlari.

4. Maxsulotni baholash

5. Texnologik jarayonda hal qiluvchi axamiyatga ega bo’lishi mumkin bo’lgan shaxsiy xususiyatlar va qobiliyatlar.

O’quvchilarni kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berishdan maqsad o’sib kelayotgan avlodni kasbga ongli ravishda tayyorlashdir. Buning uchun maktab o’quvchilarida kasb egallash bilan bog’liq ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan ichki (psixik) xulq-atvor va faoliyat regulyatorlarini shakllantirish, kasbni o’zi egallashda ijtimoiy ahamiyatli aktiv faoliyatining tashqi va ichki shart-sharoitlarni yaratish lozim.

O’quvchilarni kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berishga yoshlarning kasbni erkin va mustaqil egallashining ilmiy va amaliy sistemasi sifatida qarash lozim. U har bir shaxsning induvidual xususiyatlari, hamda xalq xo’jaligi manfaatlari nuqtai nazaridan texnologik resurslarni to’laqonli ta’minlash zarurligini hisobga olish kerak.

Kasbni mustaqil egallash-shaxsning rivojlanish jarayonidir. Uning ichki mohiyati barcha kasb turlari to’g’risida bilimlar tizimini shakllantirishdan, texnologiya va dizayn elementlarini o’rgatish va texnologik tarbiya berishdan, amaliy layoqat va ko’nikmalarini ijtimoiy ahamiyatli faoliyatini uddalay bilish va unga ko’nikma hosil qilishdan iborat.

Maktab o’quvchilari shaxsini o’rganish doimiy e’tiborni talab qiladi. Bunda bir marta pala-partish o’rganish bilangina cheklanib qolmaslik kerak. Har bir kishining biron bir sohada iste’dodi bo’ladi. Maktab o’quvchisiga o’z mayillariga qobiliyatlari shakllanishi va namoyon bo’lishida iloji bo’lgan hamma imkoniyatlarini yaratib berish lozim, bu bir tomondan, ikkinchi tomondan esa shaxsning iste’dodining vaqtida payqab, tuzatib, xuddi ana shu sohada rivojlantirib, kamolga yetkazib borish zarur.

O’quvchilarni kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berishga bunday yondashuv yoshlarda umumiy ish uchun qobiliyati va intilishlarini tarbiyalashni talab qiladi. Maktab o’quvchilarini kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berishga tayyorlash jarayonida ularni bilim bilan qurollantirish, ijtimoiy foydali unumli mexnatga va ijtimoiy munosabatlarga kirishib ketishga o’rgatish va texnologik tarbiya muhimdir. Bu o’z navbatida, maktablardan kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berishning shunday shakllarini izlab topishni taqozo etadiki, ular ixtisoslashish va ishlab chiqarish elementlarini o’z ichiga olgan bo’lishi, o’quvchilarni xalq xo’jaligi tizimi to’g’risidagi hozirgi zamon bilimlari bilan qurollantirish, kasb egallash, iqtisodiy, axloqiy, tibbiy jihatlari bilan tanishtirish lozim.

Maktablarning hozirgi rivojlanish sharoiti bosqichida kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish bu ishning bir maromda olib borishni; bu masalani xal etishda ishtirok etuvchi davlat va jamoat tashkilotlari maktab, oila va boshqa tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirishni; kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berishning sub’ektlari va ob’ektlari o’rtasidagi vazifalarni uzluksiz va o’z vaqtida xal etishni; ijtimoiy-iqtisodiy mo’ljalni hisobga olgan holda har bir maktab o’quvchisiga ta’sir ko’rsatishni, kompleks ta’sir ko’rsatishni talab etadi.

Kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish ishiga stixiyali yondoshishdan voz kechish zaruriyat talab etilsa, korxonalar, o’quv muassasalari kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish bilan o’z xolicha shug’ullanib, har kim bilganicha yaxshiroq va ko’proq reklama qilish bilan ovora bo’lardi.

Kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berishni uzoq muddatli kompleks programmalar asosida amalga oshirilishi kerak.

Kasb egallashning asosiy bosqichlaridan biri o’quvchilarga kasb haqida ma’lumot berish va kasb maslahatlardir.

Kasb haqida ma’lumot berish o’quvchilarni turli xil kasb bilan, kasblarning o’ziga xos xususiyatlari, rivojlanish tendentsiyalari, mamlakat va mazkur iqtisodiy tuman xalq xo’jaligining kadrlarga bo’lgan ehtiyojlari bilan tanishtirishdir.

Bu jarayonda o’quvchilar kasblar olamida to’g’ri yo’l topishga imkon beruvchi bilimlarni egallaydilar va ob’ektlarga o’zlari baho berish asosida qat’iy qarorga keladilar.

Kasb haqida ma’lumot berish maktabning kasb egallash ishidagi bir muncha ishlab chiqilgan yo’nalishlaridan biridir. Ko’pincha kasb haqida ma’lumot berish ishlari maktab o’quvchilarini iloji boricha ko’proq kasblar bilan (dunyoda 40 mingdan ortiq kasb bor) tanishtirish asosida bo’lib, xalq xo’jaligiga ko’proq zarur kasblarga e’tibor kuchaytiriladi. Biroq kasb haqida ma’lumot berish amalda ba’zan kasblar to’g’risida duch kelgan ma’lumotlar berishga aylanib qolmoqda. Kasb haqida tartibsiz ma’lumot berishdan qochish uchun o’quvchilar barcha kasblar to’g’risidagi oladigan bilimlarni tizimga solish kerak. Buning uchun kasb predmeti bo’yicha kadrlar klassifikatsiyasidan foydalanish mumkin.

Bunday klassifikatsiya printsipini asos qilib olib o’quvchilarni kasblarning bir muncha keng davrasi bilan tanishtirish mumkin. Bunday yondashish o’quvchilarga faoliyatning u yoki bu sohasiga kiruvchi kasblarni mustaqil ravishda tahlil etish, kasbdagi eng muhim tomonini ajratib olish, kasbgang predmeti, maqsadlari qurollari va sharoitlarini hamda odamlar oldiga kasbning muayan tipi qanday talablar qo’yishini anglab olish imkonini beradi.

Kasb maslahatlarning maqsadi o’quvchilarga kasb egallashda yordam berishdan iborat bo’lib, ularning qiziqishlari, moyilliklari, qobiliyatlari va boshqa xususiyatlarini o’rganishga tayanadi va quyidagi uch yo’nalishda amalga oshiriladi: Ma’lumotnoma – axborot berish ishlari, psixalogik-pedagogik masalalar bo’yicha maslahatlar va tibbiy-kasb maslahat.

Kasb maslahat, odatda, individual xarakterda bo’lib o’quvchilarda kasb egallash paytida vujudga keladigan qiyinchiliklarni nazarda tutadi. Tabiiyki, har bir o’quvchiga individual maslahat berish shart emas. Biroq bunday maslahatlar zarur bo’lganlar jiddiy ravishda yakka tartibda ish olib borish kerak.

SHu narsa aniqlanganki, maktab o’quvchilarining kamida 50% individual kasb maslahatga muxtojdir. Bularga quyidagilar kiradi:

1. U yoki bu sabab bilan mustaqil kasb tanlay olmagan o’quvchilar.

2. Ota-onalari bilan ziddiyat paydo bo’lgan o’quvchilar.

3. O’zining tanlagan kasb yo’lining to’g’riligini isbot qilish istagida bo’lgan o’quvchilar.

4. O’sib-ulg’ayish o’zgacharoq bo’lgan va xulq-atvori boshqacharoq o’quvchilar.

Ma’lumotnoma-axborot beruvchi maslahatlar o’quvchilarning kasb va kasb faoliyati to’g’risidagi bilimlarini kengaytirish, maxsus ma’lumot olish va ishga joylashish imkoniyatlari xususida konkret ma’lumotlarni bildirishga qaratilgan. Ma’lumotnoma axborot beruvchi maslahatni maslahat berishga ixtisoslashgan maslahatchilar yoki soha mutaxassislari tomonidan o’tkaziladi. Agar maktablarda kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish o’quv-metodika kabinetlari tashkil etilgan bo’lsa, bunday maslahatlarni kabinet rahbari o’tqazadi.

SHakllantiruvchi tipdagi psixologik-pedagogik maslahat o’quvchi shaxsini har tomonlama o’rganish asosida unga o’zi uchun bir muncha mos ish sohasini egallashda yordam ko’rsatish, kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berishga tayyorlashda shaxsning o’z faoliyatini aktivlashtirishni nazarda tutadi.

Yakka tartibda kasb maslahat ishini maktablarda tashkil etilgan kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish o’quv-metodika kabineti bazasida o’tkazish maqsadga muvofiqdir. U yerda barcha kerakli metodik materiallar bo’ladi, hamda maktabda bilim olayotgan davrda o’quvchi to’g’risida to’plangan ma’lumotlar saqlanadi. Fan o’qituvchilari, kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish kabineti rahbari kasb maslahatchi vazifasini bajarishi mumkin. O’qish va o’qishdan tashqari ishlar jarayonida o’quvchini uzoq vaqt kuzatish, kasblar va o’quv yurtlarini yaxshi bilish maslahatlar asosi hisoblanadi.

Tibbiy-kasb maslahat o’tkazish lozim, chunki o’quvchilarda qat’iy bilimga qiziqish paydo bo’ladi, bu qiziqish mustahkamlanib keyinchalik kasb qiziqishiga aylanishi mumkin. Agar o’quvchi salomatligida o’zi qiziqayotgan kasbni egallashda xalaqit berishi mumkin bo’lgan o’zgarishlar sodir bo’lsa bu haqda uni oldinroq ogoxlantirib qo’ygan ma’qul. Odatda, agar qiziqish qat’iy bo’lib qolganda, boshqa kasbga qayta yo’naltirishni o’quvchi yomon qabul qiladi. Unda o’zining erkin emasligi hissi paydo bo’lishi mumkin. Bu holda vrach va pedagogning ishi juda qiyinlashadi. SHuning uchun o’quvchida dispontserlashtirish jarayonida sog’ligida nuqson aniqlanishi bilanoq, maktab vrachi kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish kabineti mudiri bilan birga o’quvchi bilan maslahat o’tkazishi lozim. Vrachning vazifasi qanday kasblar nima uchun unga to’g’ri kelmasligini o’quvchiga tushuntirib berishdan iborat. Kasb maslahatchi o’quvchiga kasblar juda ham ko’p va xilma xil ekanligini va sog’ligida kamchilik bo’lishiga qaramay o’quvchi o’zi uchun hamma vaqt ko’ngliga yoqadigan ish topa olishi mumkinligini ko’rsatib berishi kerak.

O’quvchilarga ko’pgina ijtimoiy omillar ta’sir ko’rsatadi va bu omillar ularning kasb niyatlarini shakllantirishga bevosita va bavosita bog’liq bo’ladi. O’quvchilar barcha kasblardan ham xabardor bo’lavermaydilar, odatda ular jamiyatga zarur kasblarni ham biladilar yoki ular haqida tasavvurlari yetarli bo’lmaydi. Maxsus tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, o’quvchilar binokorlik, kimyo sanoati, gazlamalurgiya va sanoatning boshqa sohalariga, qishloq xo’jaligiga doir qator kasblarning borligini deyarli bilmaydilar. Ular faqat matbuotda, kino orqali targ’ib qilinadigan kasblardan xabardor bo’ladilar. Biroq bu xabardorlik mazkur kasbning, umumiy vazifasi haqidagi tasavvurlardan nariga o’tmaydi. O’quvchilar bu kasblarning kundalik hayotidagi ahamiyatini juda kam biladilar. Bularning hammasi o’quvchilarning kasbkor niyatlari tasodifan paydo bo’lishini taqozo qiluvchi omillardan biriga aylanadi va oqibat natijada bu niyatlar bilan jamiyatning mutaxassislarga ehtiyojlari o’rtasida nomutanosiblik vujudga keladi. Maktab kasblar to’g’risida juda oz axborotga egadir, ya’ni kasblar sohasidagi kasb faoliyatining mazmuni haqida, ularning imkoniyatlari va istiqbollari to’g’risida ma’lumotga yetarli darajada ega emas. SHuning uchun ham maktablarni kasblar to’g’risidagi amaliy axborot bilan ta’minlab borish zarur, ana shu maqsadda kasb ma’rifat ishlarini kuchaytirish, kasb targ’ibot va kasb tashviqot samaradorligini ta’minlovchi, kasblari haqida xikoya qiluvchi arzon narxdagi va moxirona tayyorlangan kitoblar turkum nashr etish zarur.

Tatqiqotlarning ko’rsatishicha, yoshlarning kasblarga qiziqishi ko’p jihatdan kasblar haqida jamoatchilik fikriga, targ’ibot va tashviqot ishlarining intensivligiga bog’liq bo’ladi. Lekin kasblarning obro’-e’tibori vaqtinchalik omil bo’lib, u ommaviy axborot vositalarining ta’siri ostida qaror topadi va hamisha ham jamiyatning ehtiyojlariga mos bo’lavermaydi. SHuning uchun ham kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish ishida, tashviqot va targ’ibot masalasida, kasbning obro’-e’tiborini, ahamiyatini oshirib yuborish kerak emas.

Ma’lumki, tarbiya jarayoni - bu o’quvchiga tashkiliy ta’sir etish bo’lib, natijada uning shaxsiy sifatlarini shakllantiriladi. O’quvchi yoshlarni g’oyaviy-siyosiy, kasb, axloqiy, jismoniy va estetik tarbiyalash bilan bir qatorda ularga kasb tarbiya berish ham muhim ahamiyatga ega. Kasb tarbiya o’quv, o’qishdan tashqari jarayonlarda, o’quvchilarni kasb egallash va tanlagan kasblarini o’zlashtirib olishlarida o’quv-tarbiya jarayonining pedagogik yo’naltirilganligi bilan ta’minlanadi.

SHunday qilib kasb tarbiya deganda o’quvchilarda kasbga va kasb faoliyatga ehtiyojni shakllantirish jarayoni tushuniladi.

Ijtimoiy faol shaxsni va garmonik rivojlangan yagona kompleksda kasb va tarbiyani shakllanishini ta’limga qo’shilib ketishi vositasi kasb tarbiyasi bo’ladi. SHaxs ilmiy qarashlarini paydo bo’lishiga, moddiy yo’nalganlik, maqsadga intiluvchanlik, tirishqoqlik, uyushqoqlik, tashabbuskorlik, o’z qarashiga egalik, axloqlilik, shaxs va jamoatchilik mulkini extiyot qilish kabi omillarni shakllanishiga olib keladi.

Tarbiyaning barcha shakllarini quyidagi uch guruxga birlashtirish mumkin: individual, gurux va ommaviy. Bularga maktab darslari, fan to’garaklari, suhbatlar, qiziqishlar bo’yicha klublar, turli temadagi kechalar, ko’riklar, konkurslar, olimpiadalar, disput va shu kabilar kiradi.

Xuddi shuningdek kasb tarbiya metodlarini ham uch guruhga ajratish mumkin:

-shaxs ongini shakllantirish uslublari. Bularga suhbat, ma’ruza, disput, misol keltirish va shu kabilar kiradi.

-ijtimoiy munosabat tajribasini shakllantirish va faoliyatni tashkil etish metodlari. Bunga o’rgatish va texnologik tarbiya, majbur qildirish va shu kabilar kiradi.

-faoliyat va munosabatni rag’batlantirish metodlari. Bunga mukofotlash, jazolash va shu kabilar kiradi.

Nazariy va amaliy mashg’ulotlar o’quvchilarda kasb burchi, kasb sha’ni, kasb mas’uliyati va kasb etikasi singari fazilatlarni shakllantirish imkonini beradi.

Kasb burchi - kasb burchining bir turidir. Bu burchga ko’p vazifalar yuklanishi uning o’ziga xos xususiyatidir.

Kasbiy burch u yoki bu kasb namoyondalari bajaradigan ma’naviy (axloqiy) talablarni belgilaydi hamda umuman kasb egalarining jamiyatga, kasb faoliyati ob’ektiga, bir-biriga munosabatlarini, ularnining mo’ljallarini mujassamlashtiradi.

Kasb ta’limi - odamning mutaxassis sifatida o’ziga va o’z kasbiga munosabatini, mutaxassisga jamiyatning munosabatini yoritadigan fazilatlaridir. Kasb ta’limi odamning konkret ijtimoiy axvoliga, faoliyatining turi va xizmatlarining tan olinishiga bog’liqdir. Kasb ta’limi odamning o’zi uning jamoasi erishgan obro’-e’tiborni qo’llab-quvvatlanishini talab qiladi.

Kasb mas’ulyati - shaxs kasb faoliyatining kasb burchiga muvofiqligidir.

Kasb etikasi - odamning kasb faoliyatidan kelib chiqadigan o’zaro munosabatlarning axloqiy xususiyatini ta’minlovchi xulq-atvor qoidasidir.

Axloqiy talablar umumiy bo’lishiga va gurux yoki jamiyatning yagona kasb axloqi mavjudligiga qaramay, kasb faoliyatning faqat ayrim turlari uchun maxsus xulq-atvor normalari ham mavjud.

Tarbiyaviy ishda maqsadga erishish uchun faol kuch g’ayrat sarflash lozim bo’ladi. Pedagogning birorta ish-harakati maqsadsiz bo’lmasligi kerak. CHunki maqsadni bildirmay turib, jamiyat uchun qanday kishilarni yetishtirish zarurligini tasavvur qilib bo’lmaydi.

Qo’yilgan shu maqsadlar va muayyan tarbiyaviy vazifalar bo’lmasa o’quvchilar kasb tarbiyasining mazmunini belgilash va uning tashkiliy shakllarini egallash qiyinlik tug’diradi. Bunda pedagogik ta’sir ko’rsatish muntazam va izchil amalga oshmaydi, bu esa o’quvchilar shaxsining shakllanishiga xalal beradi, to’sqinlik qiladi. O’quvchilar ta’lim jarayonida tobora murakkablashadigan topshiriqlarni, ishlarni, bajarishlari va muayyan ijtimoiy munosabatlarga kirishishlari kerak. Bunday munosabatlar ularning ijtimoiy o’rni va roli o’zgarishiga yordam beradi, ijtimoiy tajribalarni asta-sekin kengaytiradi.

Hozirgi ishchi, muxandis, texnik kasbining unumdorligi, ularning faqat kasb mahoratiga, texnikaviy va kasb bilimlariga, malaka darajasiga emas, balki o’z kasblari va ishlab chiqarish jamoalari kasbini tashkil qila olishlariga ham bog’liqdir.

O’quvchilarni tashkilotchilar, faol xodimlar qilib tarbiyalash zarurligining sababi, jamiyatimiz rivojining yangi bosqichlari davlat va xo’jalik apparatining bo’g’inlari o’z o’rnini o’zini-o’zi boshqarish organlariga berishini taqazo etadi. SHuning uchun yoshlar keyinchalik davlat va ishlab chiqarishni boshqarishda g’oyat faol qatnashadigan bo’lishi kerak.

O’quvchilarni jamoatchilik ruhida tarbiyalash vazifasi alohida ahamiyat kasb etadi. Kasb axlini hurmatlash, ularga doim iltifotli bo’lish, o’rtoqlarining manfaatlari uchun o’z manfatlaridan voz kechish, ularga o’z vaqtida yordam qo’lini cho’zish, bilim va mahoratni boshqalarga ham o’rgatish va texnologik tarbiya va hakazolar jamoaga qo’shiladigan yosh kasbchi uchun zarur fazilatlardir.

O’quvchi shaxsini har tomonlama psixologik-pedagogik o’rganish davomida u bilan birga kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berishga tayyorlashning oqilona yo’llarini topish kerak. Bu jarayon o’quvchiga maktabda ta’lim berilayotgan dastlabki yillarda maxsus dastur bo’yicha amalga oshirilishi lozim.

O’quvchilar shaxsini o’rganish uning hamma jihatlarini: yo’nalishi, qobiliyati, xarakteri, temperamentini qamrab olishi zarur.

Yo’nalish hayotning nurli tomonlariga shaxsning munosabatlarini, uning ma’naviy-axloqiy xislatlarini birlashtiradi. U bevosita tabiiy asosga ega emas, balki tarbiya jarayonida shakllanadi. U qiziqishlar, moyilliklar, e’tiqod, niyatlarni o’z ichiga oladi.

Kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish bo’yicha olib boriladigan ish pedagog va vrachning, albatta, birgalikda ish ko’rishini nazarda tutadi. Maktab o’quvchilari tanlayotgan kasbga ularning sog’ligi to’g’ri keladimi-yo’qmi ekanligini oldindan bilishlari kerak.

Kasbga moslashuv - insonning kasb o’z-o’zini anglash jarayonining muhim bosqichidir. Bu bosqichda avvalgi kasb tayyorgarlik va kasbga yo’llash va texnologik tarbiyaning kamchiliklari aniqlanadi, kasb sohasidagi qiziqishlar, ehtiyojlar, yangicha yo’l tutishining shakllanishi jarayoni amalga oshiriladi, va nixoyat hayotiy rejalarning qanchalik haqiqatga mos kelishi ma’lum bo’ladi. SHuning uchun yoshlar bilan olib boriladigan kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish ishlarida moslashuv o’ziga xos mezon hisoblanadi.

Ba’zi tadqiqotchilar shaxsning kasbga moslashuvi bosqichini 4 ga ajratadi: maktabda kasbga tayyorgarlik, kasb egallash, kasb tayyorgarlik, kasb faoliyatining boshlanishi. Boshqa tadqiqotchilar esa ikki bosqichga ajratadilar: Ishlab chiqarishga kirishgungacha bo’lgan davrgacha (maktab, o’quv yurtlari, o’quv amaliyotlari) va ishlab chiqarishdagi faoliyatini boshlashi bilan boshlanadigan davrga (ishlab chiqarish sharoitida bevosita ish jarayonida).

SHaxsning kasbga moslashuvining uning bolalik davrlaridan boshlanadi deyish mumkin, chunki u o’sha davrlarda turli xil ishlarni, ya’ni gul o’stirish, xayvon boqish, qushlarni parvarishlash, ota-onalarga yordam berish va ana shu kabilarni bajaradi. Maktabda fan asoslarini o’rganishda, kasb ta’limi darslarida, kasb ta’limi jarayonida, maktabdan tashqari ishlar jarayonida uning kasbga moslashuvi jarayonining rivojlanishi davom etib boradi.

SHaxsning kasbga moslashuvi deganda uning ijtimoiy-iqtisodiy moslashish jarayoni ham tushuniladi. Kasbga moslashish jarayonida o’zining kim bo’lsam ekan degan savoliga to’g’ri javob bergan, bermaganligini aniqlaydi, kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish ishlari bo’yicha yo’l qo’yilgan kamchiliklar topiladi. Kasbga moslashuv jarayonida shaxs u yoki bu ijtimoiy guruxga, kasb egalari guruhiga faol kirishib ketishi sodir bo’ladi, bu guruhning ijtimoiy-psixalogik munosabatlarini o’zlashtirib oladi.

Kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish ishlari kasb jarayoni va uning o’ziga xos tomonlari haqida ma’lumot berishdan boshlanadi. Kasb ma’lumot haqida biz avvalgi mavzularimizda gapirib o’tgan edik. SHuning uchun kasb ma’lumot masalalariga to’xtalib o’tirmay kasb haqida ma’lumot berish shakllari haqida, kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish shakl va uslublari haqida fikr yuritamiz.

Kasb haqida ma’lumot berish shakllari nixoyatda xilma-xil bo’lib quyidagilarni o’z ichiga oladi: kasb qahramonlari va faxriylari bilan uchrashuvlar, kasb bo’yicha eng yaxshi ishlarga konkurslar, baxslar, ilmiy-amaliy va o’quvchilar anjumanlari, og’zaki, jurnallar, gurux soatlari va xokazolar. Bunday mashg’ulotlarda ko’rgazmali vositalardan foydalaniladi. Bular kinofilmlardan parchalar, radioeshittirishlar, teleko’rsatuvlar, plakatlar, maxsus bezatilgan kinematik stendlar, yig’ma kitoblar, magnitofon yozuvlari, professogrammalar, alьbomlar, rasmlar, sxemalar, diogrammalar, modellar, mo’lyajlar va boshqalar. Ko’rgazmali qo’rollardan foydalanish kasb haqida ma’lumot berishning muhim sharti hisoblanadi, chunki ular o’quvchilarning tuyg’ulariga har tomonlama ta’sir etadi, atrof-borliq to’g’risidagi tushunchalarning shakllanishiga yordam beradi, o’quvchilarning hissiyotini rivojlantiradi, bu xol o’z navbatida ularning turli tuman kasblarga shaxsiy munosabati jarayonini aktivlashtiradi.

Kasblarni targ’ib qilish yoshlarni kasbga yo’llash va texnologik tarbiya berish ishini tarkibiy qismi hisoblanib, maktab o’quvchilarining g’oyaviy-siyosiy, kasb va axloqiy tarbiyalash asosida qo’yilgan zaminga tayanadi.
4

. «Texnologiya va dizayn yo’nalishi kasb tanlashga yo’llash bo’limi» bo’yicha o’quv amaliyoti

I. AMALIY MUSTAQIL ISHLAR: Kashtachilik kasblariga xos buyumlarni tayyorlash texnologiyasi.

II. MAVZU: «Kashta tikish».

III. MAQSAD: «Kashta tikish usullari, gullari, ranglarning mujassamlash-tirishni shakllantirish.

IV. O’QUV SOATLARI: 6 coat.

V. MODULNI O’RGANISH JARAYONIDA EGALLANADIGAN AMALIY KO’NIKMALAR;

• 
  igna oldinlatilgan chok tikish;
  
• 
  qaytma chok tikish;
  
• 
  suv chok tikish;
  
• 
  chilvir, iroqsimon, petlya, popop choklar tikish;
  
• 
  puxtalangan va puxtalangan chala petlya, tugunchalar tikish;
  

VI. MODULNI O’RGANISH DAVOMIDA SHAKLLANADIGAN NAZARIY

BILIMLAR;

• 
  choklarni tikish texnologiyasi;
  
• 
  igna oldinlatilgan chokni tikish usullari;
  
• 
  qaytma chokni tikish turlari;
  
• 
  suv chokni tikish texnologiyasi;
  
• 
  chilvir, iroqsimon, petlya, popop choklarni tikish usullari;
  
• 
  puxtalangan va puxtalangan chala petlya, tugunchalar tikish texnologiyasi;
  

VII. MAVZU DOIRASIDAGI ASOSIY MA’LUMOTLAR:

Kashta tikish san’atining ko’p asrlik tarixi mavjud. Kashta tikish san’ati avloddan-avlodga o’tib, hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Kashta asosan uy-ro’zg’or buyumlarini-sochiqlar, to’r hoshiya, dasturxonlar, bayram va kundalik kiyimlar va boshqalarni bezashda ishlatiladi. Kashtalar zar va kumush ishlarda, zig’ir tolali iplarda, muline iplarda, ipak va oddiy iplarda tikiladi.

Kashta tikishni boshlashdan oldin gazlamani asos va arqoq iplari bo’ylab tekislab, ustiga bezak qo’yiladi va gazlamaga ko’chiriladi. So’ng gazlama keragicha tortiladi. Gazlama chetlarini tekislab olish uchun, gazlamaning chetidagi ipini sug’irib olinadida, uning izi bo’ylab ortiqcha gazlama qirqib tashlanadi. Buyumning bo’yi va eni ham shunday belgilanadi.

Ko’pincha dasturxon yoki salfetkaning bukilgan chetiga chiziq shaklidagi bezak tikiladi. Ana shunday chiziqlar bilan buyum yuzasini kvadratlariga, to’rtburchaklarga bo’lib, ularga kashtaning asosiy bezagini tiksa ham bo’ladi. Kashta gulni gazlamaga tushirishdan oldin, chiziqlar o’rnini belgilab, bittadan ip sug’irib olinadi. Natijada buyumning yuzasi kvadratlarga yoki to’g’ri burchaklarga bo’linadi. Shundan keyin ip sug’irib hosil qilingan chiziqlar orasiga asosiy kashta bezagini joylashtirib, uni gazlama ustiga ko’chiriladi. Kashta tikib bo’lingandan keyin bu izlar ustiga biror chok yuritib tikiladi.

Agar kashta bezagi geometrik, gazlamaning to’qilgan iplari aniq ko’rinib turgan bo’lsa, gazlama ipini sanash yo’li bilan tikish mumkin. Gazlama strukturasiga bog’liq bo’lmagan (vladimircha chok, rangli tekis chok va h.k.larni) tikishda bezakni gazlama ustiga ko’chirish lozim bo’ladi.

Kiyim-kechaklar (bluzka, ko’ylaklar) ga ularni bichishdan oldin yoki ularning bichilgan bo’laklariga kashtani tikib olish eng qulaydir. Bichishdan oldin, tikishda kiyim bo’laklarining konturlari andaza bo’yicha belgilab chiqiladi, keyin bezak ko’chiriladi va tikilaveradi.

Kashtalarning ko’rinishi.

Oddiy bezaklarni tayyor kiyimga tikish mumkin. Bunda gazlama tagiga qattiq qog’oz yoki taxtacha qo’yib, ustiga kashta gulini ko’chiriladi.

VIII. KERAKLI O’QUV-JIHOZ, ASBOB-USKUNA VA ASHYOLAR

• 
  stol, stul;
  
• 
  tikilgan namunalar;
  
• 
  sidirg’a gazlama 50x80;
  

Bitta o’quvchi uchun:

• 
  igna, angishovna, qaychi, sm.lenta, o’tkir uchli dukcha, kergi, popiros qog’ozi, nusxalama qog’oz, tikilgan namunalar, texnologik xarita.
  
• 
  turli xildagi iplar to’plami;
  

IX. «KASHTA TIKISH» BO’YICHA TEXNOLOGIK XARITA.

Texnologiya asosida faoliyat turlari	Standart asosida operatsiyani bajarish tartibi	Chizma
I	II	III
1. Igna oldinlatilgan chok.	Bir xil yiriklikdagi qator qaviqlar bo’lib, ularning orasi qaviqning o’ziga teng bo’ladi. Gazlamaning o’ng chetida 5 mm li qaviq bilan (gazlamaning 5-6 mm) ip puxtalanadi. Keyin ignani ikkinchi sanchiladigan nuqtaga sanchib, uni halqa bilan teskari tomonga tortib o’tkaziladi. Gazlamaning huddi shuncha ipini o’tkazib yuborib, igna gazlama o’ngiga chiqarib ikkinchi qaviq hosil qilinadi va h.k. Qaviqlarning yirikligi oq tekis chokda kashta gulining konturi 1 dan 2 mm gacha, sanama kontur choklarni tikishda 3-4 mm, shunday chok bilan tikiladigan kashta gulda 6-8 mm, qaviqlar oralig’i esa 2 mm bo’ladi. Bu chokni gazlamadan sug’irilgan ip izidan va rasm bo’ylab tikish, igna oldinlatilgan chok qaviqlari 2 va undan ko’p qator bo’lishi mumkin. Chok tushirayotganda ip buralib ketmasligiga, qaviqlar hurpayib chiqishiga ahamiyat berish kerak.
2. Qaytma chok.	Bir xil yiriklikdagi qaviqlarning uzluksiz qatoridan iborat bo’ladi. Ignani o’ngdan chapga yuritib, birinchi qaviq bilan shu qaviq yirikligidagi, masalan gazlamaning 4 ta ipi kengligidagi oraliq hosil bo’ladi. Ikkinchi qaviqni tushirish uchun ip chapdan o’ngga yotqizib birinchi qaviq tugagan joyidagi nuqtaga igna sanchiladida, uni 2 chi qaviqdan gazlamaning 4 ipi kenglikda chaproqda gazlama o’ngga chiqariladi. Shunday qilib, teskari tomondagi qaviq, o’ng tomondagi qaviqqa qaraganda 2 barobar yirik bo’ladi. 3 chi va undan keyingi qaviqlarni tushirishda ularning o’zidan oldingi qaviq tugagan joyga igna sanchiladi.
3. Suv chok.	Bir-biriga zich joylashgan qator qiya qaviqlardan iborat bo’ladi. Bu chokni o’ngga tomon yoki o’zidan oldinga qaratib yo’naltirib tikish mumkin. Gazlamaga o’zidan oldinga qaratib birinchi qaviq tushirgandan keyin gazlama teskarisidan ipli ignani o’ziga qaratib o’tkaziladi-da, dastlabki qaviq o’rtasining chap tomonidan chiqarib olinadi. Qaviq ipni tortib, o’zi tomon yotqiziladi, chap qo’lning bosh barmog’i bilan gazlamaga bosib turiladi. Ikkinchi qaviqni tushirishda, ignani birinchi qaviqdan yuqoriga sanchib, ikkinchi qaviq o’rtasining chap tomonidan chiqarib olinadi. Shunday qilib, qaviqlarni o’zidan oldinga qaratib yotqizib, ignani o’zi tomon yo’naltirib chok solinadi. Bunda har bir yangi qaviq o’zidan oldingi qaviqdan yarim qaviq oldinga o’tadi. Suv chokni tikayotganda ip doim bir tomonda-chapda yoki o’ngda bo’lishi kerak. Tikayotganda ip yo’nalishini o’zgartirib bo’lmaydi, chunki unda chok strukturasi buzilib qoladi. Ba’zan kashta gulda ingichka novda -qalinlashib yo’g’on shoxchaga aylanadi. Uni, gazlama o’ngiga ignani oldingi qaviqning o’rtasidan pastroqdan chiqarib, yirikroq qaviq bilan tikish mumkin.
4. Chilvir chok.	Oldin to’g’ri chiziq bo’ylab yoki kashta gulining konturi bo’ylab ignada oldinlatilgan chok bilan qaviqlar tushiriladi. Keyin gazlamani ilmay har bir qaviq tagidan ipli (ko’pincha boshqa rangdagi ipli) igna yuqoridan pastga tomon o’tkaziladi. Agar ipli ignani qaviqlar tagidan navbatma-navbat yuqoridan pastga va pastdan yuqoriga o’tkazilsa, yana bir xil chilvir chok hosil bo’ladi.
5. Iroqsi-mon chok.	Gazlamadan sug’irib chiqarilgan ikkita ip yuzi bo’ylab yoki ixtiyoriy konturli kashta gulning motividan tikiladi. Chokning tekis yo’li katta murakkab kashtalarni tikishda qo’shimcha chok sifatida, shuningdek, gazlama bo’laklarining ulangan chokini yashirish uchun tikiladi. Bunda kashta gulning goh bu tomoniga navbatma-navbat igna sanchib, qaviqlar chapdan o’ngga tomon joylashtirib boriladi.
. Petlya chok.	Petlya chok ba’zan zih chok ham deyiladi, chunki bu chok bilan gazlamaning chetlari tikiladi. Gazlamaning teskari tomoniga 3-4 sm buklab, shu gazlama rangidagi ip bilan ko’klab chiqiladi. Petlya chok qaviqlari chapdan-o’ng tomon gazlama zahiga perpendikulyar joylashtirib tikiladi. Bu chok kergisiz tikiladi. Gazlamani chap qo’lning ko’rsatkich barmog’i ustiga qo’yib, bosh barmoq bilan bosib turiladi. Tikish qulay bo’lishi uchun gazlamaning narigi tomondagi uchini og’ir narsa bilan stolga bosib qo’yiladi. Birinchi qaviqni gazlamaga tushirib, undan pastroqga ipni petlya qilib joylanadi. Birinchi qaviqdan sal o’ng tomonda igna gazlamaga sanchiladi-da, ipning petlyasi igna tagida qoladigan qilib, yuqoridan pastga yo’naltirib, teskari tomondan qaviq hosil qiladi. (A rasm). Ipni tortib qo’yib, uchinchi qaviq tushiriladi va h.k. Chok qaviqlarining yirikligi har xil bo’lishi mumkin. Agar bahiyasimon to’r (masalan, rangli chirmashma) chetini petlya chok bilan tikiladigan bo’lsa, qaviqni 2-3 mm balandlikda tikib, ular orasi ikkiga gazlama ipi qoldiriladi. O’tkazib tikiladigan (o’yma) kashtalarda ham taxminan shunday qaviqlar tushirib tikiladi. Oq tekis chok bilan tikiladigan kostyum chetlaridagi kunguralar (yoqa va yoqa o’mizi chetlarining kungurali zixlari) petlya chok bilan tikiladi. Bunday qaviqlar bir-biriga zich yopishgan bo’lib, kungura shaklida, turli yiriklikda tikilishi mumkin. Kichkina solfetkalar cheti, peshbandlar etagi, sochiq uchi petlya chok bilan tikiladi. Bunda qaviqlar rangli yo’g’on ip bilan tikiladi. Qaviqlar yirikligi 5 -10 mm o’rtasidagi oraliq 3-4 mm bo’lishi mumkin. Qaviqlar yirikligigi ham har xil bo’lib, (B rasmda). Uchtadan va udan ortiq bo’lib, gruppalanishi (V rasmda) mumkin.	A B V
6. Popop chok.	Bir-birining ichidan chiqib keladigan uzluksiz qator petlyalardan iborat bo’ladi. Bu chokni kergida va kergisiz tikish mumkin. Ikkila holda ignani o’zi tomon yuritib qaviq tushiriladi. Kashtani kergisiz tikayotganda gazlama tortilib qolmasligini, chok petlyalari yumaloq shaklda bo’lishini kuzatib borish kerak. Agar kashta ikki qavat ip bilan tikiladigan bo’lsa, ipni gazlamaga puxtalab qavig’i popop chokning birinchi qavig’i bo’lishi mumkin. Puxtalangandan keyin, ipni chapdan past tomondan o’ngga yo’naltiriladi,ignani esa birinchi petlya o’rtasidan ip gazlama o’ngiga chiqqan nuqtasidan gazlama kiritiladi. Igna birinchi petlyaga nisbatan, gazlamaning 4-5 ta ipiga teng oraliqda pastroqdan, ip petlyasi igna tagida qoladigan qilib chiqariladi. Shunday qilib, kashta to’g’ri chiziq bo’ylab, har bir qaviqga gazlamadan bir xil miqdorda ip sanab tikiladi. Popok chokni siniq chiziq shaklida. Tikish ham mumkin. Bunday chokning teskari tomonidan qaviqlari va o’ngi tomonidagi petlyalari chokning o’rta chizig’idan navbatma-navbat bir chapga bir o’nga joylashgan bo’ladi.
7. Puxta-langan petlya va puxtalangan chala petlya.	Popop chokning birinchi petlyasini tikib olib, keyin petlyadan pastroqda gazlamaga igna sanchib mayda qaviq tushiriladi. Oq va rangli tekis choklardagi kashta gullar va o’tlar shunday petlyalar bilan tikiladi. Petyalarni aylana bo’ylab (A va B rasm) va ag’darib joylashtirish mumkin. Ularni ikkita va uchta qaviq bilan puxtalash mumkin. Ikkita puxta qaviq tushirishda, ipni qattiq tortmay, oldin birinchi, keyin esa ikkinchi puxta qaviq tikiladi. Uchta puxta qaviq tikiladigan bo’lsa, ip petlyasi dastlabkidan ham bo’shroq qo’yiladi-da, oldin o’rtadagi puxta qaviqni tikib olib, keyin ikki chetidagilari tikiladi (V -rasm) Ba’zan gulning o’zagi chala petlya bilan tikiladi ( G rasm), Ip ignani gazlamaning o’ngiga chiqarib olinadi-da, popop chokdagidek ipni petlya qilib joylab, birinchi igna sanchilgan joydan 5-6 sm o’ngroqda gazlamaga igna sanchiladi. Ignani ikkita sanchilgan joyning o’rtasidan va sanchilgan joydan 5-6 mm pastroqdan chiqarib olinadi. Puxtalaydigan qaviqning yirikligi har xil bo’lib, 10 mm gacha yetishi mumkin. Bu gul o’zagining aylanasi bilan gul markazining oralig’iga bog’liq bo’ladi.	A B V G
8. Tugun-chalar.	Oq tekis chok bilan kashta tikishda gullar o’zagi yoki yaproqlarning yarim tugunchalar bilan to’ldiriladi. ba’zan oq tekis chok bilan tikilgan gul konturi bo’ylab tugunchalar tikiladi. Ipni gazlamaga puxtalab, keyin uni gazlama o’ngidagi kontur chizig’iga chiqariladi. Chap qo’l bilan ip chap tomonga tortiladi. Ignani uning uchini chapga qaratib, gorizontal ushlanadi. O’zidan oldinga tomon yo’naltirib, ignaga 1-2 marta ip o’raladi, chok solish tugaguncha ipni chap qo’l barmog’i bilan tutib turiladi. O’ng qo’l bilan ip gazlama yuzasiga o’tgan joydan ozroqqina oraliqda gazlamaga igna sanchiladi. Ehtiyot qilib ip teskari tomonga tortib olinadi. Hosil bo’lgan tugunchani gazlamaga tortib borib, tikilgan tugunchadan 1,5-2 mm gacha o’ngda ignani gazlama o’ngiga chiqariladi-da, hosil bo’lgan tuguncha yonida gazlama sanchiladi va gulning o’zagi to’lguncha doira bo’ylab tikilaveradi.