Eksperimental psixologiya

Ijtimoiy voqyeyliklarning ko’rinishi, zohirlanishi
Kuzatish - tadqiqotchining hodisa va sharoitlarini byevosita to’g’ridan-to’g’ri qayd etish yo’li bilan birlamchi ijtimoiy axborot yig’ish usulidir.
Ishtirokchilar: 1. Odamlar 2. Kichik guruh 3. Ijtimoiy tajriba	So’rov - ijtimoiy psixologik ma’lumotlarni yozma, ankyeta va og’zaki, intyervyu shaklida to’plashda eng ko’p qo’llaniladigan usul. U jarayonning sub’yektiv tomonlarini o’rganishga yo’naltirilgan bo’lib, ryespondyentlarni hayot faoliyati haqidagi javoblariga asoslanadi. Sotsiomyetrik so’rov - sotsiomyetriya ilmiy tadqiqot usuli bo’lib, u kishilar hulqi, hatti-harakatlarini, o’zaro munosabatlarining tuzilishi va mazmunini so’rash yoki qayd qilish orqali o’rganadi. Ekspyert baholash so’rovi - tadqiq qilinayotgan ob’yekt haqida to’laqonli va xolis baho byerib biladigan shaxs.
Tashkillashtirilgan holatlar	Ekspyerimyent - tajriba, sinov asosida ob’yektni har tomonlama kuzatish, o’rganish imkoniyatini byeradi. Unda hodisalar bir butunlikda o’rganiladi.

Kuzatish myetodi

Kuzatish - tadqiqotchining hodisa va sharoitlarini byevosita to’g’ridan-to’g’ri qayd etish yo’li bilan birlamchi ijtimoiy axborot yig’ish usulidir.

Kuzatishlarda, uning myetodlarida zamonaviy Psixologiya katta ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy psixologiyada birlamchi sotsial ma’lumotlarni olishda ikkita uslub mavjud, bular: miqdoriy va sifatiy usullardir. Uning xilma-xilligi shundan iboratki, dastlabki ma’lumotlarni olish myetodi, uning sotsial pryedmyet haqidagi tasavvuriga bog’liq. Bu tartib yoki kishilar ongidagi doimiy hayot tarziga bog’liq.
XX asr psixologlari bularni yechish va myetodologiyasini yaratish ustida doimiy izlandilar. Biz quyida fikirlarimizni umumiy ko’rinishga (miqdoriy tahlil) ga baho byerib chiqamiz. Dastlab miqdor tushunchasi haqida gap borar ekan shuni aytish kyerakki, u oddiygina ijtimoiy psixologik ko’rinishdagi uch xil sinfga bo’lingan myetodlardan iboratdir. Bular quyidagilarda namayon bo’ladi: 1) to’g’ridan-to’g’ri kuzatish; 2) ma’lumotlarni tahlil qilish; 3) so’rov myetodi. Ularni qo’llash tyexnikasi shu darajada xilma-xilki, hatto ba’zi birlari mustaqil myetod mavqye’iga ega bo’lgan. Masalan, intyervyu yoki ankyeta so’rovi. Lyekin u yoki bu turdagi myetodlarini qo’llashda ham ular umumiy qoidaga bo’ysunadilar. Har bir myetod ham tyezkor ma’lumotlarni qayta qurilishini qattiq nazorat ostiga olishni o’zida aks ettiradi. SHunday ekan, psixologik yoki sotsial psixologik ko’rinishdagi bunday holatlarni, dastlabki ma’lumotlar to’plashdagi myetod dyeb qabul qilish mumkin bo’ladi:

1. 
   To’g’ridan - to’g’ri kuzatish: ijtimoiy psixologik kuzatish asosida voqyealarni guvohlar tomonidan to’g’ridan-to’g’ri joriy qilish tushuniladi. Umuman olganda har qanday ilmiy izlanish kuzatishdan boshlanadi. Bu esa ayni haqiqatga asoslangan bo’ladi. Ba’zida o’zimizning, ba’zida esa boshqalarning kuzatishlaridan foydalanamiz.
   
2. 
   Ma’lumotlarni tahlil qilish: kuzatish, so’rov. Intyervyu kabi tadqiqotlarning «oqlama» va «qoralama»larning bir joyda umumlashtirib, tadqiqot mavzuiga asoslangan holda sxyemalashtirish yoki tahlil qilish tushuniladi. Unga ko’ra aniq, konkryet javoblar olinadi.
   
3. 
   So’rov myetodi: ma’lum bir auditoriya, guruh, jamoani bir joyda yoki turlicha joylarda ma’lum mavzuga asoslangan savollar majmuini ochiq va yopiq tarzda taqdim etish va pisixologik muhitni shakillantirish orqali ryespondyentlardan ryeal javoblarni olishga intilishdan iboratdir. So’rov myetodi intyervyu yoki ankyeta uslubida va shunga o’xshash bo’lishi mumkin.
   

Har bir mavzuning talqinida «nimani kuzatish?» dyeganda 6 turga bo’lingan o’ziga xos stratyegiyani ko’rish mumkin:

1. 
   Sotsial hodisalarning umumiy xaraktyeristikasi shunday elyemyentlarni o’zida aks ettiradiki, unda faoliyat qobig’i (ishlab chiqarish, oilaviy hayot, siyosat va boshqa) qoida va normalar, ob’yektni bir butunlikda boshqarish (rasmiy va umumiy byelgilangan lyekin ko’rsatma va buyruqlarda ko’rsatilmagan) ob’yektning kuzatishdagi o’z-o’zini boshqarish darajasi (uning qanday holatdaligi tashqi faktorlar va ichki sabablarda aniqlanadi) ko’rsatiladi.
   
2. 
   Ushbu jarayonda ob’yektning kuzatishdagi tipga xosligini aniqlashga urinishga boshqa ob’yekt va jarayonlarga tyegishli bo’lishi mumkin: atrof-muhit, hayot tarzi, umumiy iqtisodiy va siyosiy atmosfyera, unday holatda vaziyatni umumiy, ommaviy bo’lishi qo’l kyeladi.
   
3. 
   Sub’yektlar yoki sotsial voqyealarning qatnashchilari. Kuzatishning umumiy topshirig’idan qat’iy nazar ularni guruhlarga bo’lish mumkin: dyemografik va sotsial xaraktyeriga ko’ra (jins, yosh, oilaviy va modiy holat yoki bilimi), faoliyatining namoyon bo’lishi (bilim va bo’sh vaqt), jamoa va guruhdagi mavqyeiga qarab (boshqaruvchi, kasbdosh, bo’ysinuvchi, administrator). Birgalikdagi faoliyatda ma’lum funktsiyalar ob’yektni o’rganishda sodir bo’ladi, (huquq sodir bo’lishining faoliyatini, imkoniyati, majburiyat qoida), ma’lum bo’lmagan munosabatlar va funktsiyalar do’stona aloqa, norasmiy odimlash, avtorityet.
   
4. 
   Faoliyat maqsadi, sub’yekt va guruppalarning qiziqishiga: umumiy hamda jamoaviy maqsad va qiziqsh: rasmiy va norasmiy: atrof-muhitga mos yoki maqul bo’lmagan kyelishilgan yoki munozarali qiziqish va maqsadlar kiradi.
   
5. 
   Faoliyatning strukturasi bir tomondan tashqi istak (stimul), ichki maqsadni anglash (motiv), ma’lum maqsadga yetishishda o’ziga tortuvchi vositalar (vositalarni saqlash va ularning ahloqiy jihatlariga e’tibor byergan holda), faoliyatini tyez unumli, ryeproduktiv, diqqatni kuchaytiruvchi, va ularning amaliy natijalariga qarab (extiyojni qodiruvchi va ma’naviy vositalar) qo’llaniladi.
   
6. 
   Doimiylik va voqyealarni kuzatish tyezligi: yuqorida ko’rsatilgan paramyetrlar va ularda ko’rsatilgan vaziyatlar tiplariga qarab boholanadi. Bunday ryejalar asosida qo’llanilgan kuzatish umumiy maqsadga yo’naltirilgan ob’yekt asosida olib borilishini bildiradilar. Ma’lumotlarning to’planishiga qarab va ularning ma’lum bir tahlilidan so’ng kuzatishning maqsadi aniqlanadi.