II-BOB O‘ZBEK FANTASTIKASI YANGI BOSQICHDA Ma’lumki, ilmiy fantastikaning shakillanishi XX asrning ikkinchi yarmiga-ijtimoiy taraqqiyotidagi ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning misisiz ravishda rivojlanish davriga to‘g‘ri keladi. «O‘tgan asr oxirida,-deb yozadi Gerbert Uells,-sehr-jodudan hech kim ajoblanmasdi, hech kim unga va uning natijalariga ishonmasdi. SHunday bir vaqtda hayolimga bir fikr keldi. Kitobxonni iblis yoki ko‘zboylag‘ich, sehrlar bilan duch keltirish o‘rniga, agar sen ozgina hayol qila oladigan bo‘lsang, fan ko‘rsatgan yo‘ldan borish mumkin. Bu katta kashfiyot emas edi. Men faqat eski feteshni yangisi bilan almashtirdim, xolos. Imkoniyat darajasida uni haqiqiy nazariyaga yaqinlashtirdim». Jahon adabiyotida ilmiy fantastikaning yorqin namunalari Jyul Vern va Gerbert Uellsgacha ham uchraydi. Xususan, Tamazzo Kampanellaning 1623 yilda yaratgan «Quyosh shahri», Frensis Bekonning 1627-yilda yaratgan «YAngi Atlanta», Jonnaton Sviftning «Gulliverning sayohatlari» singari asarlarini e’tirof etish mumkin. Bu asarlarda fan va texnika yutuqlari, ijtimoiy taraqqiyot g‘oyalari tashviq etiladi. Biroq, baliiy adabiyotning bir tarmog‘i sifatida, yangi mustaqil turi sifatida ilmiy fantastika J.Vern va G.Uells ijodida har tomonlama taraqqiy etdi. Bu albatta, boshqa xalqlarning milliy adabiyotlariga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bugungi kunda o‘zbek fantastikasiga Mahkam Mahmudov, Tohir Malik, Xojiakbor SHayxov, Murod Xidir, Anvar Qosimov singari yosh ijodkorlar poydevor qo‘yib kelmoqdalar. Ilmiy fantastik janrda yozilgan ilk asar G‘.Jahongirov qalomiga mansub bo‘lib, u 1969 yil «Gulxan» jurnalining 3-sonida nashr etilgan edi. 1974 yil yozuvchi Tohir Malik o‘zining fantastik hikoyalarini to‘plab «Qora farishta» nomi bilan nashr ettirdi. 1977 yil Toshkentda «Fan va turmush» jurnali qoshida yosh o‘zbek fantas yozuvchilarining kengashi tuzilgan edi. Bu davrda ham o‘zbek fantastik adabiyoti jahon adabiyotidan o‘rganish bosqichida edi. SHu boisdan, u hali jahon fantastik adabiyotida asosiy g‘oyalar va estetik yo‘nalishlarga tayangan holda uning yutuqlarini davom ettirishi hamda rivojlantirishi zarur edi. CHunki o‘sha vaqtdagi adabiyo tanqidchilar Tohir Malikning «Qora farishta» asari Aleksand Belyaevning «Odam-amfibiya», «Professor Douelning boshi» asarlariga juda o‘xshab ketishini ro‘kach qilib, tanqid qilgan edilar. Bu esa endigina yuzaga kelayotgan o‘zbek fantastik adabiyotining tomiriga bolta urushga o‘xshar edi. Har qanday san’atning umumbashariy adabiy mavzulari bo‘lganidek, fantastik adabiyotning ham o‘ziga xos va o‘ziga yarasha umumboshariy abadiy mavzulari bo‘lishi tabiiydir. - Mahkam Mahmudovning «Men-men emas» hikoyasi ham «fizik»lar va
- «lirik»lar bahsi mavzuiga bag‘ishlangan. Asarda an’anaviy fantastik
- kolloziya ustun. Nem o‘qiydigan San’at Akademiyasida yangi rasm
- o‘qituvchisi Xamavining paydo bo‘lishi bilan behisob va rang-barang tabiat
- boyliklari insoniyatni foydali mehnatdan uzoqlashtiradi, degan g‘oya
- tarqaladi. Ko‘p yillik ilmiy tadqiqotlar natijasi xam yangi inson ko‘zlarini
- yaratadi. Bu ko‘zlar tabiatga bir xil «sovuq» qarosh standart nazar qiliga
- qaratilgan. Nem har bir o‘quvchi ko‘zlarini ana shu «robot» ko‘zlar bilan
- almashtirishi lozimligini eshitkan vaqtda o‘zini quyarga joy topalmay qoladi
- va shahar chekkasidagi boqqa qanday kelib qolganinibilmaydi. Birdan dovul
- ko‘tarilib, yomg‘ir yog‘ib momoqoldiroq gumbirlaydiva Nemni uning olov
- nayzasi uradi... U xushiga kelganda yonidagi yosh yigitni ko‘radi. Bu uning
- ikkinchi Meni edi.
- Hikoyada hissiz inson qoralanadi. To‘g‘ri, Nemning eng yaxshi sifatlari
- uning ikkinchi tomonida qolsa ham, asar yaxshilik bilan tugaydi. Nem
- o‘zining asliga qaytadi. Asarda sevgi, yuksak his tuyg‘uli inson ulug‘lanadi.
- O‘zbek adabiyotida yaratilgan yana qator yozuvchilarning asarlarini
- tahlilga jalb etishimiz mumkin. Biroq, endi biz faqat Hojiakbor SHayxov
- asarlaridan ayrimlarini tahlil etishni ma’qul ko‘rdik. CHunki Hojiokbar
- SHayxov o‘zbek adabiyotida faqat fantast yozuvchi sifatida mashhurdir.
- Hojiakbor SHayxov ilmiy fantastika rivojini o‘ylab,«Olmos jilosi» deb
- nomlangan qissalar turkumini yaratdi. Bunday turkum yozishning o‘ziga
- yarasha mashaqqatlari ma’lum. Binobarin, katta, to‘laqonli qahramon
- obrazlari zarur. YAna boshqa ko‘p narsalarni bilish, his qilishning
- muhimligini aytib o‘tirmasa ham bo‘ladi.
- YOzuvchi o‘z asarida kelajakka nazar tashlar ekan, fan va texnika
- yutuqlari haqidagina to‘xtalmay, birinchi navbatda, sotsial va psixologik
- problemalarni ilgari suradi. O‘z faoliyat maydonini koinot miqyosida
- gengaytirgan kelajak kishisi o‘zgaradimi? Gipotetik real istiqbolda qanday
- qiyinchaliklarga duch keladi? H.SHayxovning «Alanga» qissasi shu nuqtai
- nazardan e’tiborga sazovor. Qissada voqealar olis Verga sayyorasida kechadi.
- Bu erda odamlar foydali qazilmalar kovlab olish bilan mashg‘ul. Konlarning
- birida qaltis vaziyat paydo bo‘ladi: odamlar insoniy muloqotdan qochishadi,
- noma’lum tabiatli «mastlik» holatlariga tushishadi va hokazo. Vergaga
- bularning sababini aniqlagani yosh fazogir Olmos Azizov yo‘l oladi. Qissa
- o‘ziga xos detektiv janrda yozilgan, lekin bu an’anaviy detektiv emas. Olmos
- Azizov uzoq va mashaqqatli izlanishlardan so‘ng inson ojizligini yuzaga
- keltirgan sababning tagiga etadi.. Adib favqulodda holatlar tasviri zaminida
- odamning yangi, g‘ayrioddiy sharoitdagi xulq-atvorimuommosini ko‘taradi.
- Kelajakda ochiladigan ilmiy kashfiyotlar har bir odamga olis fazoga sayohat
- qilish imkonini beradi. Fazogirlarni uzoq yillar tayyorlash, insonning
- jismoniy va psixik salomatligiga talabchanlik va qat’iy tekshiruvlar bekor
- qilinadi. Ammo, kosmos hamisha o‘z tilsimlariga egaki, ularning inson
- organizmiga ta’sirini avvaldan aytib bo‘lmaydi. Insoniyat qanchalik
- mukammallik va kamolot sari intilmasin, uning saflarida baribir irodasi
- kuchli odamlar bilan birga ruhan ojizlar ham mavjud bo‘lib qolaveradi.
- Boshqa sayyoralardagi sharoit esa, ayrim odamlarda allaqachon yo‘qolib
- ketgan salbiy instinkt va odatlarni qayta uyg‘otishi mumkin. Bu xildagi
- tasodifiy holatlarga qarshi inson qanday kurashishikerak? Qissa markaziga
- qo‘yilgan konfliktning hozirgi real voqeligimizga ham, shubhasiz, aloqasi
- bor: Erdagi odamzot hayoti avloddan-avlodga yaxshilanib borayotir, texnika
- insonni og‘ir ishlardan ozod qilyapti, fan hayotimizga tobora chuqurroq
- tarmoq yozib, meditsina umrimizni uzaytiryapti, dori-darmonlar esa mushkul
- dardlardan xalos etyapti.. Lekin bu jarayonning akstamoni ham yo‘q emas.
- Hayotda uchraydigan har qanday qiyinchiliklarga inson organizmi ilgari ko‘p
- darajada moslashgan bo‘lsa, endi ana shu qiyinchiliklarga qarshilik qobiliyati
- susayib boryapti. Mazkur problemaning shu kunlarimiz uchun ham xarakterli
- ekani har holda isbottalab gap emas. H.SHayxovning «Alanga» qissasining
- dolzarbligi ham, bizningcha, mana shunda.
- Biz ishimizda «Olmos jilosi»ga kirgan barcha qissalarni batafsil tahlil
- qilib bermoqchi emasman. Bunday qilish o‘quvchilarni asarning o‘tkir
- syujeti, qiziq taqdirli qahramonlari bilan yakkama-yakka uchrashish baxtidan
- mahrum etishday bir gap. «Olmos jilosi» kitobida ilmiy farazlar, notanish
- sayyoralar, jumboqlar tasviri istagancha toriladi. Lekin adib ana shu tasvirlar
- ichida qo‘milib qolmaydi. YOzuvchini birinchi navbatda qahramonlarning
- ruhiy-axloqiy olami, ularning hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy
- muammolar qiziqtiradi. SHu ma’noda fazogir Olmos Azizovning insoniy
- istiroblari, ezgulik yo‘lida olib borgan intilishlari va kurashlari o‘quvchini
- loqayd qoldirmaydi.
- Verga sayyorasida nur tarqatuvchi maxluqotlar yashashi, Reyadagi
- «qora-qurtlar» - qora toshlarda ongli hayot izlarining bor yoki yo‘qligi
- masalasi va nihoyat, «qora tuynuk» muammosi - bularning barchasi ishchini
- ham, talabani ham, tadbirkorni ham, olimni ham bab-baravar qiziqtiradi.
- Adib nima haqda hikoya qilmasin, Verga, Reya planetalarining paydo
- bo‘lishi haqidami yoki ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, qora ilonlar, qora
- toshlar haqidami, yangi-yangi ilmiy gipotezalar o‘rtaga tashlanadi. Lekin bu
- tasvirlarning barchasi qahramonlar ongi, tushunchasi, ularning ruhiy-ma’naiy
- olami orqali o‘tadi.
- Umuman, ilmiy-fantastik adabiyotda eng qiyin nuqtalardan biri tahlil
- bilan ruhiy tahlilning o‘zaro dialektik birlikda tasvir qilinishi masalasidir.
- Hojiakbar SHayxovning «Olmos jilosi» deb nomlangan ilmiy-fantastik
- qissalar turkumida ana shu uyg‘unlik yaqqol ko‘zga tashlanib turadi.
- Asarda munozarabop o‘rinlar ham yo‘q emas. Lekin asosiy gap
- shundaki, adib bu kitobi bilan inson hamisha inson, u hech qachon davr,
- jamiyat oldidagi yuksak grajdanlik burchini unutmasligi kerak, degan g‘oyani
- badiiy ifoda qilib bera olgan.
- Ma’lumki, Islom dini o‘zbek xalqi ma’naviy birligining asoslaridan.
- Biroq islom dingina emas, madaniyat, ma’naviyat va hayot tarzining uzviy
- qismi ham. Uning mag‘zida taraqqiyot imkonitlari, ijodiy quvvat va mutassil
- harakatning katta kuchi yashirin. Islom qadriyatlari - o‘lmas qadriyatlar.
- Islomda abadiy g‘oyalar barqarorligining bir siri shundaki, bu din asrlar
- mobaynida umuminsoniy qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtiramujassamlashtira ravnaq topib kelyapti. Bundan tashqari Qur’oni Karimning
- o‘zi olamiy fikr va umuminsoniylikni, individuallik va umumiylikni aks
- ettiradi.
- XX asr o‘rtalariga kelib butun dunyoda fantastik adabiyot gurillab avj ola
- boshladi. SHunisi kishini mamnun qiladiki, o‘zbek adabiyoti ham va bu
- jarayondan chetda qolgani yo‘q. Biroz kechikib bo‘lsa xam, ya’ni 60-yillarning oxiri va 70-yillarning boshlaridan ilmiy-fantastik janr o‘zbek
- adabiyotida xam o‘z qonuniyatlariga, o‘z spetsifikasiga ega bo‘lgan mutlaqo
- mustaqil janr sifatida shakllana boshladi.
- Bugungi nasrimizdagi yangi jarayonlar, ma’naviy, shakliy-uslubiy
- izlanishlar ko‘proq roman janrida namayon bo‘layotir. Ayniqsa, so‘z
- san’atining o‘zak masalasi-insonni anglash, inson tabiatining, qalbining
- tushunish-tushuntirish qiyin bo‘lgan sir-sinoatlarini taftish etish, eng muhim,
- bu borada odatdagi andozalardan qochib, yangi yo‘llari axtarish etakchi
- tamoyiliga aylanib borayotir.
- 1996 yili jurnallarda yoki to‘la kitob holida chiqqan SHukur Xolmirzaning
- “Dinozavr”, Abbos Saidning “Besh kunlik dunyo” SHoyim Bo‘taevning
- “Qurg‘onlangan oy”, Oman muxtorning “Ffu”, “Ayollar mamlakati va
- saltanati”, Erkin Samandarning “Tangri qudug‘i” asarlari har biri jiddiy bahs
- munozaralar, ilmiy mushohoda, tahillar uchun materiallar bera oladi.
- “Dinozavr” romani mavzu-materiali, mazmunin darijasi jihatidan
- zamonaviy asar unda shu kunning nafasi ufurib turibdi, mamlakatdagi,
- jarayonida odamlar hayoti, tabiati ruhiyati, taqdirida, o‘zaro munosabatlarida
- yuz berayotgan o‘zgarish, evrimishlar qalamiga olinadi, odamlarning shu
- kungi kayfiyati bamisoli ko‘zuga solib ko‘rsatiladi. Dadil aytish mumkinki,
- hozirgi tub burilish asnosidagi odamlar ruhiyatidagi evrilishlar, ularning
- kayfiyati o‘zbek adabiyotida ilk bor “Dinozavr” orqali roman ko‘zgusida o‘z
- aksini topdi.
- “Dinozavr” muallifi dolzarb mavzuni qalamga olgan ekan, bu bilan
- o‘tmishda bo‘lganidek hozirgi ijtimoiy jarayonlarda shunchasi munosabat
- bildirish, nimanidir tasdiqlash, ulug‘lash yoki nimanidir rad etish, qoralashni
- o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan emas, balki so‘z san’atining asl tabiati,
- maqsadi, vazifasidan kelib chiqqan holda, inson jumbog‘i, aniqrog‘i, inson
- tabiati, ruhiyatining tufa jilvalari yangi qirralari, nag‘malari, sir-sinoati bilan
- qiziqadi.
- «Tutash olamlar» Xojiakbar SHayxovning katta epik ko‘lamli asari. Bu
- asar bugungi adabiyotimiz uchun yangilik. Uning yangiligi shundaki, bu asar
- o‘zbek nasridagi birinchi mistik-fantastik roman. To‘g‘rirog‘i, adibning o‘zi
- bu asarini «mistik-fantastik roman» deb nomlagan. Roman eng munozarali va
- eng qiziqarli muammolardan biriga bag‘ishlangan. Insonning tabiati hayoti
- qanaqa - inson vafot etishi bilan uning hayoti tugaydimi yohud u boshqa
- shakllarda, boshqa tarzda qayta tug‘ilib, yashashda davom etadimi? Inson
- jismi bilan ruhiyati o‘rtasida qanday munosabatlar bor? Umuman, moddiy
- dunyo bilan ruhiyat dunyosi o‘rtasidagi aloqalar qanaqa? Arvohlar, iblis va
- uning malaylari, turli-tuman ajinalar bor narsami yo faqat mevasimi?
- Ehtimol, moddiyunchilik suyak-suyaklariga singib ketgan ba’zi birovlarga
- bunday savollar juda jo‘n va hatto noo‘rin ko‘rinishi mumkin. Lekin jahaon
- adabiyotida bunday muammolar ko‘p asrlardan beri diqqatni jalb qilib
- kelgan. Hatto, Dante yoki Gyotega o‘xshash daho san’atkorlar ham bu
- masala atrofida umr buyi bosh qotirganlar. Sobiq sovet adabiyotida esa bu
- masalalar haqida yozish qat’iyan ta’qiqlangan edi. Mana, mustaqillik
- sharofati bilan bunday cheklashlar bekor bo‘ldi va birinchi shunday roman
- qo‘limizga etib keldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
