Geoekologiya asoslari va tabiatdan foydalanish

Iqlim resursi
– Quyoshning uzoq vaqt yoritib turishi, vegetatsiya 
davrining uzoqligi, havoning quruq va issiq bo‘lishi, gelioresurs, 
shamol energiyasi kabilardan inson faoliyatida foydalanilayotgan 
unsurlar.
Yuqoridagi ta’rifdan kelib chiqadigan bo‘lsak, mamlaka-
timiz qulay iqlimiy sharoitga ega. Jumladan, Quyosh yilning 
ko‘p davrida gorizontdan balandda turadi, natijada issiq kunlar 
ko‘p bo‘ladi. Shu sababli issiqsevar ekinlar, aytaylik paxta, 
sholi, kanop singari texnika ekinlaridan mo‘l hosil olish, 
o‘zida glukoza, saxaroza kabi moddalarni ko‘p to‘plagan sarxil 
meva-chevalarni yetishtirish va uni eksport qilish imkonini 
beradi.
16 
А.Ёқубов. Табиат ва инсон. – Т.: «Фан», 1965. – 259 б.

---

106
Mamlakatimizning janubiy viloyatlarida sovuqsiz kunlar-
ning ko‘pligi sabab anor, anjir, xurmo, pista, shakar 
qamish 
kabi subtropik o‘simliklarni hatto sitrus o‘simliklarini o‘stirish 
imkonini bermoqda. Umuman yurtimizda havo haroratining 
yuqoriligi, uzoq vaqt serquyosh bo‘lishi ekinlardan bir yilda 
ikki marotaba hosil olish imkonini bermoqda. Shu bilan 
birga iqlimimizning quruq va issiq bo‘lishi ayrim foydali va 
dorivor o‘simliklarda efir moyining ko‘proq to‘planishiga 
sabab bo‘ladi. Bunday o‘simliklardan farmatsevtika sohasi-
da keng foydalanish maqsadida bir necha hududlarda shunday 
o‘simliklarni yetishtirib ulardan dori vositalarini olish 
maqsadida erkin iqtisodiy zonalar tashkil etildi. Mamla 
ka-
timizda keng foydalanish yo‘lga qo‘yilayotgan iqlim resurs-
laridan yana biri gelioresurslardir.
Gelioresurs
– Quyoshning issiqlik energiyasi, undan xo‘jalikda, 
elektr energiya hosil qilishda, suv va binolarni isitish tizimini 
yuritishda va boshqa maqsadlarda foydalanilishi.
O‘zbekistonda gelioresurslar miqdori juda katta bo‘lib, 
atrof-muhitga zararsiz bo‘lgan bunday energiya manbayidan 
foydalanish endi kengaymoqda.
Iqlim resurslarining yana bir arzon turi shamol energi-
yasidir. Shamol energiyasi ham quyosh energiyasi kabi atrof-
muhitni ifloslantirmaydigan va tugamaydigan energiya man-
bayi hisoblanadi. Shamol energiyasidan foydalanib, cho‘llarda 
chorva mollarini suv bilan ta’minlash, elektr energiyasi yetib 
bormagan chekka qishloq va ovullardagi xonadonlarni elektr 
bilan ta’minlash, sho‘r suvlarni chuchuklashtirish va boshqa 
maqsadlarda foydalanish mumkin.
Mamlakatimiz iqlim resurslaridan rekratsiya hamda 
davolanib sog‘liqni tiklash maqsadlarida ham foydalanish 
ortib bormoqda. Ayniqsa o‘pka kasalliklarini, bronxit-
astma kasalliklarini, yurak-qon tomir tizimlarini davolashda 

---

107
yurtimizning tog‘ yonbag‘irlarida joylashgan sanatoriyalardan 
samali foydalanilmoqda. Tog‘lardagi havoning musaffoligi, 
tekislik hududlarga nisbatan jazirama issiq emasligi kishlar-
ni davolashda, salomatligini tiklashda muhim ahamiyat kasb 
etmoqda
17
.
Afsuski, so‘nggi o‘n yilliklarda jahon miqyosida global 
iqlim isishi ortib bormoqda. Atmosferada issiqlik gazlari 
haddan tashqari ko‘p miqdorda to‘planishi dunyo miqyosidagi 
barqaror iqlim jarayonlarining o‘zgarishiga olib kelmoqda. 
Ushbu gazlar atmosferada to‘planib, sayyoraning qizigan sirti 
taratuvchi ortiqcha issiqlik koinotga tarqalishiga yo‘l qo‘ymaydi 
va atmosferaning isishiga sabab bo‘ladi.
Aslida Yer o‘z yuzasidagi infraqizil nurlarni fazoga qayta 
chiqarmaslik xususiyatiga ega. Ular yerni issiq «ko‘rpa»ga 
o‘rab, issiqxona samarasini beradi va yerdagi haroratni saqlab 
turadi. Mazkur jarayon yerni hayot uchun yaroqli qiladi. 
Issiqxona gazlarisiz Yer sayyorasi hozirgidan taxminan 30 
darajaga sovuqroq bo‘lar edi. Yer usti xuddi Mars sayyorasiga 
o‘xshash sovuq, unumsiz, o‘simlik qatlamisiz, hayotsiz bo‘lar 
edi. Afsuski, inson faoliyati natijasida atmosferaga yuqorida 
keltirib o‘tilgan gazlar keragidan ortiq chiqarilmoqda. Bir 
qarashda bu uncha qo‘rqinchli bo‘lib tuyulmasligi mumkin. 
Ammo yerda harorat yanada ko‘tarilsa, barcha jarayonlar 
orqaga qaytarib bo‘lmaydigan tus oladi va sayyoramizda har 
qanday hayotga jiddiy xavf tug‘iladi. Inson biologik tur sifatida 
yashab qolishi masalasi kun tartibidan o‘rin oladi. Ayni shu 
sababli bu muammo olamshumul ahamiyat kasb etadi.
Iqlim o‘zgarishi millionlab odamlarning yashash 
sharoitlari bi lan bog‘liq bo‘lgan harorat va yog‘inlar rejimini 
o‘zgartirishi mum kin, bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiyotning 
qishloq xo‘jaligi va chorvachi 
lik kabi tarmoqlariga o‘z 
ta’sirini ko‘rsatadi. Haroratning oshib bo rishi okean sathining 
17 
P.Baratov, M.Mamatqulov, A.Rafiqov. O‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi. – T.: 
«O‘qituvchi», 2002. – 101-b.

---

108
ko‘tarilishiga olib keladi, natijada minglab orollar va qirg‘oq 
bo‘yi pastliklarining suv ostida qolish xavfi tug‘iladi, bu 
esa o‘z navbatida o‘ta kuchli tangliklar
– ocharchilikka 
va boshqa halokatlarga olib kelishi mumkin. Okean 
sathining ko‘tarilishi past qirg‘oqlar va katta bo‘lmagan 
orollar va ayniqsa, Maldiv orollari yoki Tinch okean qator 
orol davlatlari uchun tugatib bo‘lmaydigan qiyinchiliklar 
tug‘diradi. Hamma yoqda turistik plyajlar, madaniy va tarixiy 
joylar, baliqchilik markazlari va boshqa amaliy ahamiyatga 
ega bo‘lgan rayonlar xavf ostida qoladi. Iqlim va bizning 
unga ta’sirimiz borasida hali ko‘p narsa aniq emas. Lekin 
noaniqliklar bo‘lishiga qaramay iqlim o‘zgar ishi xavfi real va 
bu jiddiy masala deb aytish mumkin.