Хоразм маъмун академияси ахборотномаси

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI –6-1/2023___________ 
49
factors, such as soil salinity and moisture deficiency, depends on the environment and biological 
properties of the varieties, and the Muhabbat corn variety has a high level of stress resistance 
compared to the other two varieties. 
Key words: corn, soil salinity, water deficit, stress, total water, cell sap, daily water deficit, 
stress resistance. 
 
Kirish.Abiotik stressorlar qishloq xo‘jaligi o‘simliklariga kuchli salbiy ta’sir qilib, 
o‘simliklarning o‘sishi va mahsuldorligini pasaytiradi. Suv tanqisligi, tuproqning sho‘rlanishi va 
yuqori harorat xususan, butun dunyoda ekinlar hosildorligi va oziq-ovqat mahsulotlari pasayishining 
asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun o‘simliklarga abiotik stressorlar ta’sirini va 
stressga chidamlilik mexanizmlarini o‘rganish o‘simlik fiziologiyasining asosiy yo‘nalishlaridan biri 
hisoblanadi. Abiotik stressga qarshilik ko‘rsatish mexanizmlari, shuningdek, stressning zararli 
ta’sirini turli usullar bilan kamaytirish yoki genetik material manbai sifatida birlashgan stressga 
moslashgan mahalliy navlardan foydalanish muhim hisoblanadi[1].
Abiotik stressorlar qishloq xo‘jaligi uchun salbiy ta’sir qiluvchi to‘siq bo‘lib, butun dunyo 
bo‘ylab o‘simliklarning o‘sishi va mahsuldorligini keskin pasaytiradi. Kelajakda qishloq xo‘jaligida 
ekinlar hosildorligining kamayishi global isish, ifloslanishning ko‘payishi va unumdor yerlarning 
kamayishi bilan kuchayadi.
Qishloq xo‘jaligining bugun va kelajakda oldida turgan asosiy muammo - dunyoning ko‘plab 
mintaqalarida yomonlashib borayotgan muhit sharoitida tobora o‘sib borayotgan aholi uchun oziq-
ovqat mahsulotlarini ko‘paytirish va boshqalardan iborat. Turli xil abiotik stressorlarga duchor 
bo‘lishni minimallashtirish keng tarqalgan muammo hisoblanadi[2]. 
Abiotik stressga chidamlilik mexanizmlarini o‘rganish qishloq xo‘jaligida uning shubhasiz
ilmiy qiziqishi va amaliy ahamiyatini hisobga olgan holda o‘simliklar fiziologiyasining eng faol 
tadqiqot yo‘nalishlaridan biridir. Kelib chiqadigan turli xil abiotik stresslar odatda o‘zaro bog‘liq 
bo‘lib, ko‘pincha o‘simlik hujayralarining gomeostaziga ta’sir qiluvchi osmotik komponentga ega 
[3]. 
Abiotik stressga qarshi kurashish uchun o‘simliklar sezgir va bardoshli o‘simliklarga xos 
bo‘lgan bir qator stress reaksiyalarini faollashtiradi, chunki, ular bir xil asosiy o‘zgarishlardan 
foydalanadilar[4].
Agrotexnika tadqiqotlarida har xil ekinlarning abiotik stressorlarga qarshilik chegaralarini 
bilish va ularning ekologik cheklovlarga ta’sir mexanizmlarini tushunish tobora muhim ahamiyat 
kasb etmoqda [5]. Ekinlarning abiotik stressga ta’sirini o‘rganish har xil, chunki o‘simliklar turli xil 
stressli muhit sharoitlariga qarab genlar ekspressiyasi, metabolizmi va fiziologiyasida o‘ziga xos 
o‘zgarishlarga uchraydi[6].
Qurg‘oqchilik va sho‘rlanish butun dunyoda ekinlar hosildorligiga ta’sir qiluvchi asosiy abiotik 
omillardir. Dunyo miqyosida haroratning oshishi sababli dunyoning ko‘plab mintaqalarida tez-tez, 
uzoqroq va kuchli qurg‘oqchiliklar, sug‘oriladigan yerlarda sho‘rlanishning ko‘payishi bilan bog‘liq. 
Oziq-ovqat mahsulotlarining uchdan bir qismini ishlab chiqaradigan dunyodagi sug‘oriladigan 
yerlarning taxminan 20% tuproqning ikkilamchi sho‘rlanishiga uchragan. Bundan tashqari, tuz stressi 
ion stressini va Na
+
toksikligini ham keltirib chiqaradi[3]. 
O‘simliklarning o‘sish jadalligi tashqi muhitning noqulay omillari ta’sirida keskin o‘zgaradi. 
O‘sish jadalligini boshqarishda agrotexnik tadbirlar bilan birgalikda o‘simliklarni suv bilan 
ta’minlash darajasi katta ahamiyatga ega. O‘simliklarning o‘sish jarayonlariga, ayniqsa, suv 
tanqisligi kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ularning o‘sish jadalligi suv tanqisligi darajasi va uning ta’sir kuchi 
bilan bevosita bog‘liq. Bunday stress omillar ta’siriga o‘simliklarning javob reaksiyasi bir necha 
bosqichdan iborat. Ya’ni, o‘simliklarning noqulay omillarga javob reaksiyasi– individual reaksiya va 
restitutsiya (tiklanish) bosqichlaridan iborat[7]. 
Dunyoning ko‘pgina nufuzli ilmiy markazlarida ta’sir jadalligi doimiy ravishda o‘sib 
borayotgan stress omillarni o‘simliklarning mahsuldorligi, o‘sishi va rivojlanishiga ta’sirini 
boshqarish bo‘yicha izlanishlar olib borilmoqda. Olib borilayotgan tadqiqotlarda tashqi stress omillar, 
jumladan, abiotik omillar ta’sirida o‘simliklarning biologik belgilari ko‘rsatkichlarida bo‘ladigan 

---