Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

m
y
teng bo‘ladi. 
Muvozanatlashuvchi siljish (
m
y
) deb, texnologik tizim elementlarining 
bikirliklari va teng ta‘sir etuvchi kesish kuchlarining bir xilda emasligidan sodir 
bo‘luvchi elastik siljishlari ayirmasining yarmiga teng bo‘lgan miqdorga aytiladi. U 
o‘ziga xos grafik bo‘yicha aniqlanadi (2.7-rasm). 
2.16 va 2.17 formulalar bo‘yicha muvozanatli (
m
y

) siljishni aniqlovchi 
nomogrammalar qurish mumkin. 
2.8-rasm. Elastik deformatsiyalanishdan xatoliklarni hisoblash sxemasi: 
a-ko‘nissimon; b-notekis yon sirt; v-ovalsimon ko‘ndalang kesim. 

---

Yuqoridagiga o‘xshash tanavorni yon sirti notekis (2.8, b–rasm), ya‘ni aylanish 
o‘qiga noperpendikulyar bo‘lsa ham yuqorida keltirilgan formulalar o‘z kuchini 
yo‘qotmaydi. Ishlovgacha tanavor yon sirtiga urishi 
min
max
ber
ber
t
t

ga teng, ishlovdan 
keyin esa 
min
max
qol
qol
t
t

ga teng bo‘ladi. Xatolikni kichiklashish koeffitsienti yuqoridagi 
(2.14) formula bilan aniqlanadi. 2.8, v–rasmda tanavorni ko‘ndalang kesimi 
ovalsimonlik shakli berilgan. Bu holda ham yuqoridagi 2.14 formula qoidasiga 
bo‘ysunadi va hisoblanadi. Tanavor ovalsimonligi 
min
max
min
max
2
2
ber
ber
ber
ber
t
t
D
D



ga, 
min
max
min
max
2
2
qol
qol
qol
qol
t
t
D
D



ga teng bo‘ladi. 
Tahlil qilish jarayonida shunday holatlar uchraydiki, texnologik tizimning 
o‘zgaruvchan bikirligini keskichning har xil holatini hisobga olish zarur bo‘ladi. 
Shunday, tokarlik dastgohida tanavorlarga ishlov berishda (2.9, a–rasm), keskich asbob 
o‘ng yon sirtdan chap yon sirtgacha L masofani bosib o‘tadi. Keskichning o‘ng chetki 
holatida elastik deformatsiya ketingi babkaning bikirligi bilan aniqlanadi, old babka 
esa kesish kuchi ta‘siriga qarshilik ko‘rsatmaydi. Keskichning chap chetki holatida esa 
– teskarisi. Agar, tanavorni absalyut bikir deb qabul qilib, texnologik tizim elementlari 
bikirliklari har xil bo‘lgan holatlar 2.7–rasmda ko‘rsatildi.
2.9-rasm.Tanavorlarni yo‘nish sxemasi (a) va to‘karlik dastgohi elementlarining bikirliklarininig 
turli nisbatlaridagi elastik defomatsiyalanish grafiklari (b,v,g). 
Tanavorlar amalda doim oxirgi bikirlikka ega va ularni hisobga olmaslik 
mumkin emas. Undan tashqari, ular pog‘onali shakllardan iborat. Shuning ushun 
bunday vallarni defomatsiyasini pog‘onali balkalarning deformatsiyasi deb qarab, 
materiallar qarshiligi kursining fo‘rmulalarini qo‘llab hisoblash lozim. Hisoblashlarni 
soddalashtirish maqsadida keltirilgan diametrdan d
kel
foydalanamiz. 

---

2.10-rasm. Pog‘onali vallarning ko‘rinishlari. 
Pog‘onalari bir tomonga joylashgan val turkumidagi detallar uchun (2.10, a–
rasm). 
,
/
1
1





n
i
i
n
i
i
i
kel
l
l
d
d
pog‘onalari ikki tomonga joylashgan vallar uchun (2.10, b–rasm)
,
/
1
1
2





n
i
n
i
i
i
i
kel
l
l
d
d
bunda n – val pog‘onalarining soni. 
To‘g‘ri tuzilgan TJ, texnologik tizim elastik itarilib siljishiga qaramasdan, har 
bir keyingi o‘tuv oldingisiga qaraganda yuqoriroq aniqlikni ta‘minlashi zarur. Ammo, 
bu talab ta‘minlanishi mumkin faqat texnologik tizim bikirligiga qo‘yilgan ma‘lum 
talablarga rioya qilinsagina. Bu talablarni quyidagi fikr yuritishlar asosida o‘rnatish 
mumkin.
Oydinlashtirish koeffitsienti 
q
y
oy
K



/
, bunda ∆
q – 
oldingi o‘tuvdan qolgan 
xatolik. Ko‘rinib turibdiki, ya‘ni 
1

oy
K
. Bu yerda texnologik tizim moyilligini qo‘llash 
mumkin: 
W
P
j
P
y



/
. 
Elastik deformatsiyalar ayirmasini quyidagicha yozishimiz mumkin: 
min
min
max
max
W
P
W
P
y
y
y



. 
Bu formula bir detal uchun ham partiya detallar uchun ham ishga yaroqlidur. 
Detalning ma‘lum kesimi uchun moyillik W = const, kesish kuchi P
y
esa asosan kesish 
chuqurligi t ning o‘zgarib turishi hisobiga o‘zgaradi. Bunday kesim uchun: 
)
(
min
max
y
y
y
P
P
W



. 

---

1
)
(
C
HB
v
CS
n
y

ni hisobga olib, quyidagiga ega bo‘lamiz
;
1
max
x
y
t
C
P

 
)
(
1
min
q
y
t
C
P



. 
Bu holda: 


1
/
)
(
1
1






q
x
q
x
oy
t
C
t
C
w
K
. 
Oydinlashtirish amalga oshishi uchun, quyidagi shart bajarilishi kerak: 


q
x
q
x
t
t
W
C





)
(
1
. 
Shuning uchun texnologik tizim uchun quyidagi shart bajarilish zarur: 


x
q
x
q
t
t
C
W
)
(
/
1





. 
Agar bu shartga rioya qilinmasa, tanavorning aniqligi har bir o‘tuvda kamayib 
boradi. 
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan fo‘rmulalar kutilayotgan 

 aniqlikni o‘sha 
tashkil etuvchisini aniqlash imkonini beradi (Yig‘indi xatolik formulasiga qarang*), u 
texnologik tizim elastik deformtsiyalari ayirmasiga bog‘liq. 
 
2.1.9-§. Issiqlik deformatsiyalari va ichki kuchlanishlar 
Yakunlovchi ishlov berish operatsiyalarida issiqlik ta‘sirida hosil bo‘luvchi 
ishlov berilayotgan detalning va dastgoh detallarining deformatsiyasi alohida 
ahamiyatga ega. Bu turdagi deformatsiyalar IT 5 va IT 6 kvalitet aniqlikda ishlov 
berishda alohida ahamiyat kasb etadi. Issiqlik ta‘sirida detal o‘lchami kattalashib 
sovigandan so‘ng kichrayib qolishi mumkin. Xuddi shunday dastgoh detallari ham 
issiqlik ta‘siridan o‘z o‘lchamlarini o‘zgartiradi va texnologik sozlash vaqtida 
xatoliklarni yuzaga keltiradi.