Ishlab chiqarish turlari va ularda ishni tashkil qilish

3. Sinaluvchi tanavorlar bo‘yicha ishchi kalibr yordamida sozlash 
Hozirgi vaqtda, ko‘pchilik mashinasozlik zavodlarida ishchi kalibrlar bo‘yicha 
sozlash usuli qo‘llaniladi, shuningdek, bu keyinchalik ham ishchi buyumga ishlov 
berishda foydalaniladi. Sozlashdan keyin ishchi, bir yoki bir nechta tanavorlar 
tayyorlashi zarur. Agarda o‘lchamlari ishchi kalibrda ko‘zda tutilgan qo‘yim oralig‘ida 
bo‘lsa, sozlash to‘g‘ri o‘tkazilgan bo‘lib, partiyadagi hamma detallarga ishlov berishga 
ruxsat beriladi. 

---

Bunday sozlash usulini qoniqarli deb bo‘lmaydi, chunki hatto deyarli qulay 
holda ham, qachon ishlash uchun qo‘yim taqsimlanish maydonidan sezilarli ortiqcha 
bo‘ladi, unga kafolat yo‘q, ya‘ni partiyadagi detallarning sezilarli qismi o‘rnatilgan 
qo‘yim chegarasidan chiqishi mumkin, ya‘ni ishga yaroqsiz bo‘ladi. Taqsimot egri 
chizig‘i, qaysiki sinaluvchi tanavor o‘lchamiga tegishli bo‘lib, qo‘yim ichida turli holat 
egallashi mumkin va bir sinaluvchi tanavorni tayyorlash bilan, uni taqsimot 
maydonining qaysi uchastkasiga to‘g‘ri kelishini aniqlash mumkin emas. 
2.2.3-§. Tasodifiy xatoliklar, ularning asosiy qonuniyatlari (normal Gaus, teng yonli 
uchburchak-simpson, teng ehtimollik, ekssentrisitet, maksivell, reley, kompozitsion va 
boshqa) 
Ishlov berishning natijaviy xatoligi bir vaqtda ta‘sir ko‘rsatuvchi, dastgohga, 
moslamaga, keskich asbobga va tanavorga bog‘liq bo‘lgan ko‘p sonli xatoliklar 
natijasida shakllanadi. Ular deyarli o‘zaro bir–biriga bog‘liq bo‘lmagan tasodifiy 
miqdorlardir; har birining natijaviy xatolikka ta‘siri birinchi tartibli, shuning uchun 
ishlov berishning natijaviy xatoliklar taqsimoti, demak, ishlanuvchi tanavorlar haqiqiy 
o‘lchamlarining taqsimlanishi tabiiy taqsimot qonuniga bo‘ysunadi.
Tabiiy taqsimot egri chizig‘ining tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: 
 
 
2.13 – rasm. O‘lchangan detallar 
o‘lchamlarining taqsimoti. 
2.14-rasm. Tabiiy taqsimot qonuni 
(Gauss qonuni). 
 


e
r
Ao
Ai
y
2
2
2
/
'
2
1






,
(2.28) 
bunda; 

–o‘rtacha kvadrat og‘ish, quyidagi formuladan topiladi: 

---


=

 





N
r
o
r
o
r
o
n
/
'
...
'
'
2
2
2
2
1












yoki 

=






2
'
1
r
o
i
N
,
(2.29) 
bu yerda: N–partiyadagi detallar soni; A
i
–odatdagi detallarning yo‘nalishdagi haqiqiy 
o‘lchamlari; A
o‘r
–berilgan partiyadagi detallar haqiqiy o‘lchamlarining o‘rtacha 
arifmetik qiymati; e–natural logarifmlar asosi 
O‘lchashlar yig‘indisining o‘rtacha qiymati (A
o‘r
) quyidagi formula bilan 
ifodalanadi: 
N
A
A
A
r
Ao
i




...
'
2
1
yoki 



i
r
o
A
N
A
1
'
(2.30) 
Tabiiy taqsimotning differensial qonunini ifodalovchi egri chiziq 2.14–rasmda 
ko‘rsatilgan. Berilgan partiyadagi detallar haqiqiy o‘lchamlarining A
o‘r
–o‘rtacha 
arifmetik qiymati o‘lchamlar guruhlashish markazini (joylashishini) holatini 
tavsiflaydi. 
Grafikdan ko‘rinib turibdiki, egri chiziq absissa o‘qiga asimptotik yaqinlashadi 
va 

3

masofada 
r
o
i
A
A
'

absissa o‘qiga shunday yaqin keladiki, bu chegarada egri 
chiziq bilan o‘ralgan maydonning umumiy sathini 99,73 % ini tashkil qiladi, shuning 
uchun amalda egri chiziq cho‘qqisidan uning tarmoqlari (uchlari) absissa o‘qi bilan 

3

masofada kesishadi deb hisoblanadi. «A» kattalik tasodifiy kattalikning 
guruhlashish markazini ko‘rsatadi, «

» kattalik esa bu guruhlashish qanchalik zich 
o‘tayotganligini ko‘rsatadi va bu detallar to‘plamining aniqligiga qo‘llanilishi bo‘yicha 
aniqlik o‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi. 
Sozlangan dastgohlarda ishlangan detallar to‘plamining aniqligini matematika 
statistikasi bo‘yicha aniqlash, detallar to‘plamining o‘lchamlar yoyilish maydoni, 
chizmada belgilangan o‘lchamlar qo‘yimi bilan taqqoslashga olib kelinadi va 
o‘lchamlari belgilangan qo‘yim ichiga kiruvchi detallar soni topiladi. 
2.28 tenglamani tahlili shuni ko‘rsatadiki, ya‘ni tabiiy taqsimot egri chizig‘i 
ordinata o‘qiga nisbatan simmetrik joylashgan +A va –A qiymatlariga ordinataning bir 
xil miqdori mos keladi. 
r
o
i
A
A
'

bo‘lganda egri chiziq maksimal qiymatga ega. 

---




4
,
0
2
1
max


y
.
(2.31) 


masofada egri chiziqning eng baland nuqtasidan pastroqda ikkita egilish 
nuqtalariga (A va B) ega. Egilish nuqtalarining ordinatalari quyidagicha 



24
,
0
6
,
0
2
1
max





y
e
y
y
B
A
.
(2.32) 
2.28 formuladan ko‘rinib turibdiki 

–o‘rtacha kvadratik og‘ish miqdori ortishi 
bilan ordinata 
max
y
miqdori kamayadi, taqsimot maydoni 

6

w
esa ortadi; buning 
natijasida egri chiziq biroz yoyilgan va pastroq bo‘lib qoladi, ya‘ni o‘lchamlarning 
joylashishi kattalashishidan va aniqlikning kichikligidan dalolat beradi. Bu ma‘noda 

– o‘rta kvadrat og‘ish taqsimlanishning yoki aniqlikning o‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi. 

–ning tabiiy taqsimot egri chiziq shakliga ta‘siri 2.15-rasmda ko‘rsatilgan. 
Detallar o‘lchamlarining faktik (haqiqiy) taqsimlanish maydoni 

6

w
.
(2.33) 
Amalda turli sistematik o‘zgaruvchan va tasodifiy sabablar ta‘siridan taqsimot 
egri chiziq balandligi taqsimot maydoni o‘rtasidan u yoki bu tomonga siljib qoladi, egri 
chiziq shakli o‘zgarishi mumkin, buning natijasida tabiiy taqsimot faktik egri chizig‘i 
simmetrik bo‘lmay qolishi mumkin. 
2.15-rasm. O‘rtacha kvadrat 
og‘ishining tabiiy taqsimot egri 
chizig‘i shaklida ta‘siri. 
2.16-rasm.Taqsimot maydoni 

 
o‘rtasiga nisbatan egri chiziq 
cho‘qqisini siljishining ta‘siri. 
Bu holda o‘lchamlar guruhlashish markazi koordinaasi E
cw 
A
i
va taqsimot 
maydoni o‘rtasining koordinatasi E
m
A
i
ga teng emas (2.16-rasm), ya‘ni: 
i
cw
i
m
A
E
A
E

. 
(2.34) 

---

Guruhlashish markazining siljishini 

nisbiy asimmetriya koeffitsienti miqdorini 
tavsiflaydi, bu quyidagi formuladan aniqlanadi 

 

2
/
/ w
wA
A
E
i
i
cw



yoki 

 

2
/
/ T
A
E
A
E
i
cw
i
m



.
(2.35) 
Bu yerda, wA
i
–T qo‘yim maydoni o‘rtasining koordinatasi. 

miqdor 0 dan ±0,5 
oralig‘ida bo‘lib, tajriba yo‘li bilan yoki tegishli jadvallardan aniqlanadi. Loyihalashda, 
ishlov berish sharoiti noma‘lum bo‘lsa, taqsimot egri chizig‘i simmetrik hisoblanib, 

= 0 olinadi. 
Ishga yaroqsiz detal hosil bo‘lishini oldini olish uchun (2.33) formuladan 
foydalanib, quyidagi tenglikni qabul qilish mumkin: 
S
P




,
(2.36) 
bu yerda, ∆S–o‘rtacha kvadratik chetga chiqish, uni partiyadagi detallarning 
o‘lchamlari asosida (2.29) formula bo‘yicha aniqlanadi; P– partiyadagi detallar sonini 
hisobga oluvchi koeffitsient (2.2–jadval).